تبیان، دستیار زندگی

با عرض سلام خدمت دوستان بزرگوار  انجمن ادبیات
یکی از راههای افزایش مهارت در ایجاد آثار منظوم در ادب فارسی ، افزایش معلومات در این زمینه می باشد با توجه به تخصصی بودن این انجمن از تمامی دوستان دعوت می شود تا اگر مطالبی را در خصوص شعر،وزن،قافیه، صناعات ادبی، سبک های نثر و نظم فارسی و ... دارند در این مبحث به اشتراک بگذارند تا سایر دوستانی که رشته ی آنان ادبیات نبوده و نیست از آن بهره برداری نمایند.
منتظر فعالیت همه ی دوستان انجمن در این مبحث هستیم
یا علی مدد

تقطیع شعر با اختیارات شاعری

در اختیارات شاعری یک راه تشخیص، استفاده از گوش است و راه دوم، روش ساده ی مقایسه ی هجاهای دو مصراع یک شعر است. می دانیم که ترتیب هجاهای کوتاه و بلند یک مصراع شعر در تمام مصراع های دیگر عینا، رعایت می شود. حال اگر یک یا چند هجای مصراعی با معادل هایشان در مصراع های دیگر مطابقت نداشته باشد باید آن را از طریق اختیارات شاعری با بقیه تطابق داد و گرنه وزن شعر مختل می شود.

اوزان

- طبقه بندی اوزان : تعداد اوزان شعر فارسی بسیار زیاد است و اوزانی که از نظر نظم میان هجاهای کوتاه و بلند یکسان هستند یک گروه را تشکیل می دهند و از 4 رکنی (مثمن )، 3 رکنی ( مسدس ) 2 رکنی ( مربع ) ساخته می شوند.
- نام اوزان : نام اوزان حاصل از تکرار ارکان چنین است:
- مفاعیلن --> هَزَج
- مستفعلن --> رَجَز
- فاعلاتن --> رَمَل
- فعولن --> متقارب

پر کاربرد ترین اوزان :
پر کاربردترین اوزان شعر فارسی 29 تاست. این اوزان را بر مبنای نظم میان هجاهای کوتاه و بلند آن می توان به 9 گروه که هر کدام شامل 2 یا 3 وزن هستند و 5 تک وزن مرتب کرد.

· گروه 1 :
1 - فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلاتن
چرخ بازیگر ازین بازیچه ها بسیار دارد

2– فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلن
وز نفاق تیر و قصد ماه و کید مشتری

( سومین وزن پر کاربرد )
3– فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلن
نی حریف هر که از یاری برید

· گروه 2 :
1– فعلاتن , فعلاتن , فعلاتن , فعلاتن
همه اسمند و تو جسمی، همه جسمند و تو روحی

2- فعلاتن , فعلاتن , فعلاتن , فَعَلن
که چون من سوخته در خیل تو بسیاری هست
( چهارمین وزن پر کاربرد )

3- فعلاتن , فعلاتن , فَعَلن
نامور شو به فتوت چون خلیل

· گروه 3 :
1– مفتعلن , مفتعلن , مفتعلن , مفتعلن
خود نبود عشق تو را چاره ز بی خویشتنی

2– مفتعلن , مفتعلن , فاعلن
روز و شب این طفل به نشو و نماست

3– مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن
کبک فرو ریخته مشک به سوراخ گوش

· گروه 4 :
1– مستفعل , مستفعل , مستفعل , مستف
( = مفعول , مفاعیل , مفاعیل , فعولن )
اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه (هفتمین وزن پر کاربرد)

2– مستفعل , مستفعل , مستفعل , فع
( = مفعول , مفاعیل , مفاعیل , فعل)
بر حسن جوانیت دل نرم نداشت ( این وزن رباعی است )

3– مستفعل , مفعولن / / مستفعل , مفعولن
( = مفعول , مفاعیلن / / مفعول , مفاعیلن )
بی خویشتنم کردی بوی گل و ریحان ها

· گروه 5 :
1– مستفعلن , مفاعل , مستفعلن , فعل
( = مفعول , فاعلات , مفاعیل , فاعلن )
نیکوست حال ما، که نکو باد حال گل( دومین وزن پر کاربرد)

2– مستفعلن , مفاعل , مفعولن
( = مفعول , فاعلات , مفاعیلن )
و اندر نهان سرشک همی باری

3- مستفعلن , فعولن / / مستفعلن , فعولن
( = مفعول فاعلاتن / / مفعول فاعلاتن )
پیوند روح کردی پیغام دوست دادی

· گروه 6 :
1– مفاعیلن , مفاعیلن , مفاعیلن , مفاعیلن
جرس فریاد می دارد که بر بندید محمل ها
( ششمین وزن پر کاربرد )

2- مفاعیلن , مفاعیلن , فعولن
در آن سینه دلی وان دل همه سوز
( هشتمین وزن پر کاربرد )

· گروه 7 :
1– فعولن , فعولن , فعولن , فعولن
عقیق است گویی به پیروزه اندر

2- فعولن , فعولن , فعولن , فعل
که خشم خدا آورد راستی
( کاربرد این وزن در مثنوی های حماسی بسیار است )

· گروه 8 :
1– مفاعلن , فعلاتن , مفاعلن , فعلاتن
شکنجه صبر ندارم بریز خونم و رستی

2– مفاعلن , فعلاتن , مفاعلن , فعلن
تورا درین سخن انکار کار ما نرسد
( این وزن پر کاربردترین وزن شعر فارسی است )

· گروه 9 :
1– مستفعل , فاعلات , مستفعل
جز توبه ره دگر نمی دانم
( مفعول , مفاعلن , مفاعیلن )

2– مستفعل , فاعلات , فع لن
آن خشت بود که پر توان زد
( مفعول , مفاعلن , فعولن )

· تک وزنها :
1- مستفعلن , مستفعلن , مستفعلن , مستفعلن :
خوابی ؟ خیالی ؟ چیستی اشکی بگو، آهی بگو

2– فعلات , فاعلاتن , فعلات , فاعلاتن :
به کجا روم ز دستت که نمی دهی مجالی

3– فعلاتن , مفاعلن , فعلن :
بر لبانش ترانه ی توحید ( پنجمین وزن پر کاربرد )

4– مفتعلن , فاعلات , مفتعلن , فع :
پیش دو ابروی چون هلال محمد

5– مفتعلن , مفاعلن , مفتعلن , مفاعلن :
رفت و رها نمی کنی , آمد و ره نمی دهی

نکاتی دیگر دباره ی وزن شعر فارسی

اوزان دوری :
وزن دوری یا متناوب، وزنی است که هر مصرع آن از دو قسمت تشکیل می شود و قسمت دوم، تکرار قسمت اول است.
مانند : مفتعلن , فاعلن // مفتعلن , فاعلن

بار غمت


می كشم


وزهمه ی


عالم خوشم

_ U U _


_ U _


U _ U _


_ U _

گر نكند


التفات


یا نكند


احترام

مشخصات اوزان دوری :

1- بعد از پاره ی اول هر مصراع وقفه یا مکش بالقوه یا بالفعل هست.

2- وزن دوری از ارکان متناوب درست می شود نه از تکرار یک رکن.

3- هجاهای پایانی نیم مصراع های اول ( مثل هجاهای پایانی مصراع ها ) همیشه بلند است اما به جای آن می تواند هجای کشیده یا کوتاه بیاید به عبارت دیگر هجای کشیده یا کوتاه در پایان نیم مصراع های اوزان دوری برابر با هجای بلند است لذا همیشه آن را با علامت هجای بلند نشان می دهیم.

4- هجاهای هر مصراع ( اعم از کوتاه یا بلند ) زوج است و معمولاً هر نیم مصراع هفت یا پنج هجا دارد.
- تعداد اوزان دوری زیاد است اما سه تا از آنها جزء پرکاربرد ترین اوزان محسوب می شود:

1- مفتعلن , فاعلن / / مفتعلن , فاعلن :
ماه بر آمد به صبح چون دم ماهی ز آب

2- مستفعلن , فعولن / / مستفعلن , فعولن :
در دا که راز پنهان خواهد شد آشکارا

3- مستفعلن , مفعولن / / مستفعل , مفعولن :
دریاب ضعیفان را در وقت توانایی

کاربرد دو وزن دوری زیر نیز زیاد است:
1– مستفعلن , فع / / مستفعلن , فع
( = فع لن , فعولن / / فع لن , فعولن )
مثال :
چندان که گفتم غم با طبیبان

درمان نکردند مسکین غریبان

2- مفاعلن , فاعلن / / مفاعلن , فاعلن
مثال :
جهان فرتوت باز، جوانی از سر گرفت

به سر ز یاقوت سرخ، شقایق افسر گرفت

وزن رباعی :
از خوش ترین اوزان شعر فارسی است. یکی از عروض دانان اصل وزن رباعی را به صورت منظم « مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فع » می داند که دارای یک گونه ی اصلی نیز هست.
— — U U — — U U — — U U —

اوزان مثنوی :
از تمام اوزان شعر فارسی، تنها هفت وزن جهت سرودن مثنوی های مهم استفاده شده است.
1– فعولن , فعولن , فعولن , فعل --> وزن حماسی و رزمی است مانند : شاهنامه فردوسی

2– مفاعیلن , مفاعیلن , فعولن --> مناسب داستانهای عاشقانه است مانند : ویس و رامین

3– فاعلاتن , فاعلاتن , فاعلن --> مناسب مضامین پند آمیز و عارفانه است مانند : مثنوی مولوی و منطق الطیر عطار

4– مفتعلن , مفتعلن , مفتعل ( فاعلن ) --> گر چه به قول نیما یوشیج تند و رقص آور است و مناسبتی با معانی پند و حکمت ندارد اما نظامی مخزن الاسرار را که در معانی پند و حکمت است در این وزن سروده است.

5– فاعلاتن , مفاعلن , فعلن --> وزنی شاد و نسبتا ضربی است مانند : هفت پیکر نظامی

6- فعلاتن , فعلاتن , فعلن --> وزنی پند امیز و پنهانی است مانند : سبحة الابرار جامی
7– مفعول , مفاعلن , فعولن -->

هماهنگی محتوا و وزن : عدم مطابقت وزن و مصون بیشتر به علت آن است که شعر از دل بر نخواسته است. شاعر توانا همیشه وزن شعرش با محتوا مطابقت دارد این مطابقت لازم است و بر حسن تاثیر شعر بسیار می افزاید .

سلام

سلام سپاسگزارم
پیشاپیش حلول ماه رمضان را به جنابعالی، استاد رهای بزرگوار و همه ی دوستان انجمن تبریک عرض می کنم امیدوارم این بنده ی ناچیز را از دعای خیرتان فراموش نفرمایید.