تبیان، دستیار زندگی

دوستان بزرگوار،اندكی بیش تا آغاز بهار و بهاران باقی نیست.

زمستان می گذرد و بوی باد نوروزی دگربار مشاممان را می نوازد:

بمان‌ تا بیاید همه‌ فرودین‌
كه‌ بفروزد اندر جهان‌ هوردین‌
زمین‌ چادرسبز در پوشدا
هوا بر گلان‌ سخت‌ بخروشدا
بخواهم‌ من‌ آن‌ جام‌ گیتی‌ نمای‌
شوم‌ پیش‌ یزدان‌ بباشم‌ به‌ پای‌
كجا هفت‌ كشور بدواندرا
ببینم‌ بحر و بوم‌ هر كشورا
بگویم‌ تو را هر كجا بیژن‌ است‌
به‌ جام‌ اندرون‌ این‌ مرا روشن‌ است‌

فردوسی‌

برف و یخ آب شد

چشمه ها شد روان

شد زمین رنگ رنگ

خنده زد آسمان

باز دنیای ما

شاد و پیروز شد

آمد، آمد بهار

عید نوروز شد

پر شد از بوی گل

کوچه ها، خانه ها

باز آغاز شد

رقص پروانه ها

باز هم پهن شد

سفره هفت سین

سبز شد، سرخ شد

هر کجای زمین

شاعر نامشخص

نوروز بزرگ‌ترین جشن ملی ایرانیان است. كهن‌ترین جشنی كه از آغاز سال را دربرمی‌گیرد. جشن رستاخیز طبیعت و تجدید زندگی است. جشن حركت و جنبش و تكاپو و كار است. جشن طبیعت است. عید نوروز و گرامی بودن آن نزد ایرانیان بسیار قدیمی و كهن است چنانچه پیدایش آن را به جمشید نسبت داده‌اند. جشن آغاز سال و تجدید زمان و تجدید حیات و آفرینش است كه برگزار می‌شود.

نخستین كسی كه نوروز را پدیدار ساخت و برقرار كرد كیاجم (جمشید) بود. سبب آن‌كه وی در نوروز دنیا را به تصرف درآورد و ایرانشهر را به غایت آبادانی رسانید و پس از آن مقرر كرد تا مرتب نوروز را جشن سازند.


جمشید یك‌هزار و پنجاه سال شاهنشاهی داشت. آنگاه به دست ضحاك كشته شد. ضحاك نیز یك هزار سال فرمانروایی كرد تا زمان فریدون فرا رسید. فریدون ضحاك را در كوه دماوند (به وسیلهء كاوه آهنگر) به زنجیر كشید و این بند كردن واقع شد در نیمهء روز مهر ماه در مهر روز (شانزدهم مهر = مهر روز) و این روز را مهرگان نامیدند و نوروز را جم (جمشید) استوار كرد و مهرگان را آفریدون (فریدون) و نوروز دو هزار و پنجاه سال از مهرگان قدیم‌تر است

بار دینی و باورهای اساطیری: ‌نوروز ایرانی جشن ویژهء اهورامزداست. نخستین روز هر ماه اورمزد نام دارد و هم روزی است كه آفرینش جهان در آن روز واقع شده و پس از بعث و رستاخیز مردگان و از میان رفتن بدان و اهریمن و دیوان جهان نو می‌شود. در این روز جهان آفریده شد و انسان خلق گشت و مقدرات برای هر ماه و هر روز تقسیم شد. بخت و سرنوشت مردم تعیین گشت و مردم به حوادثی كه در این روز روی دهد تفال زده و خوبی و بدی آن را پیشگویی می‌كنند چنانچه از سبز كردن انواع غلات نوع غله‌ای را كه در آن سال محصول بیش‌تری می‌داد پیشگویی می‌كردند.

از زمان ساسانیان جشن سال نو و نوروز در آغاز بهار برگزار می‌شده است. همچنین سال به دو بخش تقسیم می‌شد: آغاز تابستان (اول بهار) و آغاز زمستان (اول پاییز) كه جشن نوروز و جشن مهرگان هر دو با مراسمی تقریباً همسان رواج داشت.

آثاری كه در تخت‌جمشید به شكل حجاری باقی است و نمایندگان تابعهء ملل گوناگون را نمایش می‌دهد كه تحف و هدایایی آورده و در انتظارند كه به ترتیب به حضور شاهنشاه رسند كه برگردان و رسمی از رسوم آیینی نوروزی می‌دانند.
برای آغاز سال نو مردم شست‌وشو و غسل‌های ویژه و اعتراف به گناهان و_ طلب بخشش و آمرزش از دوستان و معاشران و خانه‌تكانی و نو كردن و سفره پهن كردن و مهمانی دادن و سور برپا داشتن و به یاد مردگان بودن انجام می‌دادند.

مراسم و آدابی كه روزهای پیش از جشن نوروز و مهرگان و روزهای پس از آن انجام می‌گردید افروختن آتش برای راندن ارواح خبیثه و شیاطین و نیز دود كردن اسفند و كندور و صمغ و گیاهان ویژه برای استمرار سلامتی و تندرستی بوده‌اند.

یكی از مراسم سال نو كه در آخرین روزهای سال انجام می‌شد یادكرد از مردگان و بزرگداشت ارواح درگذشتگان و اهدای نذور و صدقات و خیرات برای آنان است و بلافاصله در نخستین روز بهار مراسم سور و سرور و شادی و جشن آغاز می‌شد.

مراسم میرنوروزی: میرنوروزی عبارت از فردی عامی و از توده و عوام‌الناس بوده كه او را تحت شرایطی برگزیده و برای چند روز زمام امور شهری را به عهده‌اش می‌سپردند و تفریح می‌كردند. در ایام نوروز محض تفریح عمومی و خنده و بازی میرنوروزی را بر تخت شاهی می‌نشاندند و پس از انقضای ایام جشن سلطنت او نیز پایان می‌یافت.

از دوران كهن یكی از آیین‌های نوروزی سبز كردن دانه‌ها و حبوبی است كه به ویژه زنان در ظروف گوناگونی به عمل آورده و روز سیزدهم نوروز و جشن بهاری دسته‌جمعی به بیرون شهر رفته و آن را به آب روان می‌افكنند. این سبزه‌ها گاه به گونهء هفت كه از اعداد مقدس است سبز می‌شد. اقلامی كه از دانه‌ها سبز می‌كردند عبارت بود از: گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، كنجد، باقلا، كاجیله، ذرت و ماش. در سفره‌های هفت سین معمولاً سه ظرف سبزه به عنوان كنایه از سه اصل دینی: اندیشهء نیك، گفتار نیك و كردار نیك قرار می‌دادند كه اغلب گندم و جو و ارزن بود.

امروزه نیز یكی از رسوم جشن سال نو در ایران سبز كردن سبزه در ظروف سفالی است كه در آغاز اعتدال بهاری انجام می‌شود. چه‌بسا سبز كردن سبزه خود نمادی از تكرار آفرینش باشد و یادبود آفرینش ازلی و نخستین است. در جشن نوروز مردم به هم آب می‌پاشیدند و این سنت از آداب كهن ایرانی است و در زمان ساسانیان معمول بوده است و هنوز در میان ارمنی‌ها و زرتشتی‌ها چنین رسمی باقی است.

مراسم نوروزی: هفت‌سین، خطبه‌خوانی، بارعام و دادخواهی، اهدای هدایا و نوعی تادیهء مالیاتی و ترتیب به حضور بار یافتن طبقات گوناگون و بسا امور دیگر بوده است كه كم و بیش در جشن مهرگان نیز انجام می‌شده است.
سفرهء هفت سین امروزی همان سفره‌ای بوده كه جهت ارواح درگذشتگان در هر خانه‌ای گسترده می‌شد.

یكی از اقلام عمدهء سفرهء هفت سین آب است، كنایه از آن‌كه سراسر سال آبسالی باشد و آب در سفرهء نوروزی چون سایر چیزها، نشانهء باروری و بركت می‌باشد. تخم‌مرغ نیز در سفرهء نوروزی، نشان نطفه و نژاد است. آیینه و سمنو كه از جوانه‌های تازه رسیدهء گندم پخته می‌شود، سنجد كه نشان عشق و دلدادگی و زایش و تولد است و ماهی كه نشان برج حوت =( ماهی) یا اسفند كه سپری شده و سیب كه میوه‌ای است با راز و رمز عشق و زایش و انار كه میوهء درختی مقدس است نزد ایرانیان و سكه‌های تازه‌ضرب كه نشان بركت و ثروت و دارندگی است و گل بیدمشك كه نمایشگر امشاسپند سپندارمذ و گل ویژهء اسفند ماه است و نارنج كه گوی مانند چون زمین است در ظرفی از آب و دانه‌هایی مقدس اسپند كه بخوری بسیار جالب توجه است و شمع و لاله و بسیاری چیزهای دیگر در سفرهء هفت‌سین از لوازم است.

در اغلب نقاط و شهرهای ایران، هفت‌سین با كم و بیش اختلافی مرسوم است. در سفرهء ویژه: یك ظرف كوچك سمنو، یك یا چند عدد سكهء نو ضرب، یك ظرف كوچك چینی یا بلور از سركه، چند دانه سیر، ظرف كوچكی سنجد، مقداری سماق، ظرفی سیب و مقداری سبزه قرار دارد. به احتمال در زمان‌های گذشته به جای هفت سین، هفت شین نیز در سفرهء نوروزی معمول بوده است مثل شهد، شیر، شراب، شكر، شمع، شمشاد، شایه (تخم‌مرغ.)
هفت سین به موجب شمارش هفت امشاسپندان (فرشتگان) در خوان نوروزی قرار می‌گیرد.

به طور كلی كسی كه وارد خانه می‌شود باید خوشقدم باشد و بگوید: صد سال به این سال‌ها برسید. در صورتی كه خود صاحبخانه خوشقدم باشد، باید از در خانه بیرون برود و برگردد. هر كسی در این روز شادی و خرمی بكند تا سال دیگر به او خوش خواهد گذشت.

« حافظ شیرازی »

ساقیا آمدن عید مبارک بادت
وان مواعید که کردی مرواد از یادت

در شگفتم که درین مدتِ ایام فراق
برگرفتی ز حریفان دل و دل می‌دادت

برسان بندگی دختر رز گو بدر آی
که دم همت ما کرد ز بند آزادت

شادی مجلسیان در قدم و مقدم توست
جای غم باد هر آن دل که نخواهد شادت

شکر ایزد که ز تاراج خزان رخنه نیافت
بوستان سمن و سرو و گل و شمشادت

چشم بد دور کز آن تفرقه‌ات باز آورد
طالع نامور و دولت مادرزادت

حافظ از دست مده دولت این کشتی نوح
ورنه طوفان حوادث ببرد بنیادت

« صائب تبریزی »



از خجلت روی تو که سرجوش بهار است
شبنم عرق شرم بناگوش بهار است

تا زمزمه‌ی حسن تو شد سامعه افروز
آوازه‌ی گل خواب فراموش بهار است

گوش تو زبان‌دان حیا نیست وگرنه
صدرنگ سخن در لب خاموش بهار است

هرچند خزان زیر و زبر کرد چمن را
در عالم حیرانی ما جوش بهار است

امروز سر کوی خرابات که دارد
هرغنچه سبوئیست که بر دوش بهار است

از باغ وصال تو که شرم است نگهبان
یک حلقه‌ی بیرون در آغوش بهار است

در صفحه‌ی دیوان تو صائب نتوان یافت
هر فیض که در صبح بناگوش بهار است

« خاقانی شروانی »


پیش صبا نثار کنم جان شکوفه‌وار
کو عقد عنبرین شکوفه کن نثار

ای مرد با شکوفه چه سازم طریق انس
این بس مرا که دیده‌ی من شد شکوفه یار

جانم شکوفه‌وار شکافان شد از هوس
چون حجله‌ی شکوفه برانداخت نوبهار

شاخ شکوفه وار امیدم شکسته شد
چون از شکوفه قبه‌ی نو بست شاخسار

هرشب که پرشکوفه شود روی آسمان
در چشم من شکوفه‌وش آید خیال یار

کو آن شکوفه‌ی طرب و میوه‌ی دلم
اکنون که پرطلسم شکوفه است میوه دار

چون زان شکوفه عارض امید بهی نبود
امید من بمرد به طفلی شکوفه‌وار

هست ازشکوفه نغزتر و شوخ‌دیده‌تر
خاقانی از شکوفه امید بهی مدار

« ابن یمین فریومذی »

کوکبه‌ی گل رسید ای صنم گلعذار
جام طرب وقت گل، بی می گلگون مدار

عیش صبوح آرزو می‌کندم مدتی است
یا چو تو شیرین‌لبی خاصّه به وقت بهار

چون ز می حسن تو مست خرابند خلق
از چه سبب نرگست می‌نرهد از خمار

بر ره دیوانگی نعره‌زنان شد دلم
تا تو به هم بر زدی سلسله‌ی مشکبار

درد دل ریش را من ز که جویم دوا
هم تو قراری‌ش ده چون ز تو شد بی‌قرار

من ز لبت بوسه‌یی خواهم و خواهی تو جان
زود بگیر و بیار تا کی از این انتظار

دوش نسیم صبا ز ابن یمین یک غزل
تازه چو سلک گهر برد به نزدیک یار

گفت که در گوش گیر این سخن دلپذیر
تا بودت گوشوار از گهر شاهوار