(71) قُلْ اءَرَءَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللّهُ عَلَیْكُمُ الَّیْلَ سَرْمَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَمَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللّهِ یَاءْتِیكُم بِضِیَآءٍاءَفَلاَ تَسْمَعُونَ
ترجمه:
بگو: آیا اندیشیده اید كه اگر خدا شب را تا روز رستاخیز پایدار بدارد، كدام خدایى غیر از «اللّه» براى شما روشنى خواهد آورد؟ پس آیا نمى شنوید؟
نكته ها:
كلمه ى «سَرمَد» به معناى دائم و همیشگى است.
جمله ى «اءفلا تَسمعون»، با محتواى آیه كه پیرامون شب است تناسب دارد، زیرا قدرت شنیدن انسان در شب، همچنان محفوظ است، هرچند چشمان او چیزى نبیند، چنانكه در آیه بعد كه بحث در ارتباط با روز است، جمله «اءفلا تبصرون» آمده است.
از جمله راه هاى شناخت خداوند، اندیشه پیرامون زوال یا تغییر نعمت هاست، البتّه جابجایى و توالى شب و روز، یكى از بزرگ ترین نعمت ها و آیات الهى است.
پیام ها:
1- شیوه احتجاج با مخالفان را از خداوند بیاموزیم. قل اءرایتم
2- بهترین نشانه هاى خداشناسى آن است كه براى همه كس، در همه جا و در همه وقت، قابل دسترسى باشد. قل اءرایتم
3- یكى از شیوه هاى قرآن، طرح پرسش هاى بیدار كننده است. اِن جعل اللّه...
4- حركت زمین و ایجاد شب و روز، با اراده ى الهى است. جعل... اللیل سرمدا
5- طبیعت، زیباترین تابلو و كتاب معرفت الهى است. اللیل ضیاء
6- در عقاید نباید تقلید كرد. اءراءیتم اءفلا تسمعون
7- در تبلیغ، از وجدان مخاطبین استمداد بطلبیم. اءراءیتم... من اله... اءفلا تسمعون

(72) قُلْ اءَرَءَیْتُمْ إِن جَعَلَ اللّهُ عَلَیْكُمُ النَّهَارَ سَرْمَداً إِلَى یَوْمِ الْقِیَمَةِ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللّهِ یَاءْتِیكُم بِلَیْلٍ تَسْكُنُونَ فِیهِ اءَفَلاَ تُبْصِرُونَ
ترجمه:
(و) بگو: به من خبر دهید كه اگر خداوند، روز شما را تا روز رستاخیز جاودان بدارد، كدام خدایى غیر از «اللّه» براى شما شب خواهد آورد تا در آن آرامش (و آسایش) یابید؟ پس آیا نمى نگرید؟
پیام ها:
1- نظام حاكم بر هستى، از طرف خداوند است واگر بخواهد آن را به نظام دیگرى تبدیل مىكند. اِن جعل اللّه...
2- قدرت خداوند نسبت به همه ى پدیده ها یكسان است. جعل... اللیل سرمدا، جعل... النهار سرمدا
3- شب براى آسایش است و انسان نیازمند آسایش. تسكنون فیه
4- افراد بى بصیرت، قابل توبیخ و سرزنش هستند. اءفلا تبصرون
5- شرك، معلول نداشتن بصیرت است. مَن اله غیر اللّه... اءفلا تبصرون

(73) وَمِن رَّحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ الَّیْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُواْ فِیهِ وَلِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ
ترجمه:
و از رحمت اوست كه براى شما شب و روز را قرار داد تا در آن آرامش یابید و از فضل او (روزى خود را)بجویید، و باشد كه شكر گزارید.
نكته ها:
در آیات قرآن، همیشه شب بر روز مقدّم است. شاید از آن جهت كه تاریكى شب، ذاتى زمین واز خود آن است، ولى روشنى روز، از خورشید است كه بر زمین عارض مىشود.
پیام ها:
1- منشاء خلقت و اعطاى نعمت، نیاز او، یا طلب ما نیست، بلكه بخشندگى و رحمانیّت اوست. و من رحمته جعل
2- آرامش شب، مقدّمه تلاش روز است. لتسكنوا فیه و لتبتغوا
3- خداوند، بخشنده است، ولى انسان باید تلاش كند. من رحمته جعل... لتبتغوا
4- شب براى آسایش وروز براى كار وفعالیّت است. لتسكنوا فیه ولتبتغوامن فضله
5- آنچه بدست آوریم از فضل اوست، به زرنگى خود ننازیم. من فضله
6- نعمت هاى مادّى باید مقدّمه ى شكر وكسب مراتب معنوى باشد. لتسكنوا... لتبتغوا... لعلّكم تشكرون
7- دنیا اگر وسیله ى رشد، قرب و شكر بدرگاه الهى باشد، منفور و مذموم نیست. لعلّكم تشكرون

(74) وَیَوْمَ یُنَادِیهِمْ فَیَقُولُ اءَیْنَ شُرَكَآءِىَ الَّذِینَ كُنتُمْ تَزْعُمُونَ
ترجمه:
و (باز بخاطر آورید) روزى را كه (خداوند) آنها را ندا مىدهد، پس مىگوید: كجایند آن (همتایان و) شریكانى كه براى من مىپنداشتید؟!
نكته ها:
این آیه، شبیه آیه ى 62 همین سوره است كه قبلا گذشت.
پیام ها:
1- صحنه ى حضور مشركان در قیامت، صحنه اى قابل یادآورى است. و یوم ینادیهم
2- آنان كه براى خداوند، شریكى قائلند، خود را براى پاسخگویى آماده نمایند. اءین شركائى (انسان مسئول اندیشه و گرایش خود است)
3- قیامت، روز ظهور پوچى معبودان و درماندگى مشركان است. اءین شركائى
4- تمام معبودان در بى اثرى و همه مشركان در بى جوابى یكسانند. اءین شركائى
5- قاضى دادگاه قیامت، ذات مقدّس خداوند است. این شركائى
6- براى غیر خداوند، در قیامت، هیچ قدرتى نیست. این شركائى
7- خداوند شریك ندارد، آنچه را شریك او مىشمرند، پندار و توهّم است. كنتم تزعمون

(75) وَنَزَعْنَا مِن كُلِّ اءُمَّةٍ شَهِیداً فَقُلْنَا هَاتُواْ بُرْهَنَكُمْ فَعَلِمُوَّاْ اءَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَضَلَّ عَنْهُم مَّاكَانُواْ یَفْتَرُونَ
ترجمه:
و (در آن روز) از هر امّتى، گواهى بیرون مىآوریم، پس (به مشركان) مىگوییم دلیل خود را (بر شرك) بیاورید پس مىفهمند كه حقّ، مخصوص خداست و هر چه به دروغ مىبافتند از (دست) آنان رفته و محو شده است.
نكته ها:
مواقف قیامت، متعدّد است، در یك موقف بر لب هاى انسان مُهر خورده و اعضا و جوارح دیگر به شهادت مىپردازند؛ شَهِد علیهم سَمعُهم و ابصارهم و جُلودهم (87) در موقفى دیگر، انسان مىتواند سخن بگوید؛ وَقِفوهم اِنّهم مسئولون (88) در یك جا سخنى با انسان گفته نمى شود؛ لا یكلّمهم اللّه (89) ولى در جاى دیگر، خداوند مىفرماید: هاتوا برهانكم
گرچه بعضى احتمال داده اند كه مراد آیه این باشد كه خداوند از هر گروه مشرك، یكى از افراد برجسته را به عنوان شاهد و سخنگو بیرون مىكشد و از او مىپرسد: برهان شرك شما چیست؟ ولى با توجّه به روایتى كه در ذیل آیه از امام باقر علیه السلام آمده است (90) مراد این است كه در هر عصر و زمانى، انسان معصومى (پیامبر یا وصىّ پیامبر) كه به اعمال مردم آگاه باشد، وجود دارد تا در قیامت به عنوان گواه رفتار مردم، شاهد قرار گیرد.
پیام ها:
1- در قیامت، گواهان از خود امّت ها برمى خیزند. من كلّ امّة شهیدا
2- محاكمات روز قیامت، علنى و حضورى است. شهیدا فقلنا
3- عقاید و افكار خود را بر اساس برهان و دلیلِ محكم تنظیم كنیم. زیرا شرك برهانى ندارد و در آخرت بهانه، خریدارى ندارد. هاتوا برهانكم
4- مشركان، منطق و برهان ندارند. هاتوا برهانكم
5- هر نوع كتمانِ حقایق، فقط در دنیاست، در آخرت با كنار رفتن پرده ها، حقّ و حقیقت، ظاهر و متجلّى مىشود. فعلموا انّ الحقّ للّه
6- اگر چه مجرمین در قیامت به فكر انكار هستند، ولى حضور گواه، آنان را به بن بست مىكشاند. شهیدا... فعلموا اَنّ الحقّ للّه
7- باطل، رفتنى است. ضلّ عنهم ما كانوا یفترون

(76) إِنَّ قَرُونَ كَانَ مِن قَوْمِ مُوسَى فَبَغَى عَلَیْهِمْ وَ ءَاتَیْنَهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوَّاءُ بِالْعُصْبَةِ اءُوْلِى الْقُوَّةِ إِذْ قَالَ لَهُ قَوْمُهُ لاَتَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبُّ الْفَرِحِینَ
ترجمه:
همانا قارون از قوم موسى بود و بر آنان ستم نمود، با آن كه ما آنقدر از گنج ها (و صندوق جواهرات) به او داده بودیم كه حمل (آن ذخایر و)كلیدهایش بر گروه نیرومند نیز سنگین بود. روزى قومش به او گفتند: مغرورانه شادى مكن، بدرستى كه خداوند شادمانان مغرور را دوست نمى دارد.
نكته ها:
در تفسیر مجمع البیان حدیثى نقل شده كه قارون پسرخاله ى حضرت موسى و انسانى دانشمند بود و در خواندن تورات، مهارت بى نظیرى داشت. او ابتدا از یاران موسى علیه السلام و از جمله گروه هفتاد نفرى ملازم آن حضرت براى اعزام به كوه طور و مناجات در آنجا بود، امّا به واسطه بدست آوردن ثروت بى حساب، عَلَم مخالفت برداشت و سرانجام مورد خشم و قهر الهى واقع گردید.
حضرت موسى درطول دوران مبارزه اش با سه محور اصلى فساد و طغیان، درگیر بود: یكى محور قدرت و زور كه فرعون، سردمدار آن بود. دیگرى اهرم ثروت و زَر كه قارون، مظهر آن بشمار مىرفت، و سوّمى عامل فریب و تزویر كه سامرى رهبرى آن را به عهده داشت. به عبارت دیگر، حضرت موسى با مثلّث شومِ زور، زر و تزویر، دست به گریبان بود.
پیام ها:
1- ذكر نمونه هاى تاریخى، مایه ى عبرتِ آیندگان است. اِنّ قارون...
2- سابقه ى خوب، دلیل برآینده خوب ویا چشم پوشى از انحرافات امروز نیست. كان من قوم موسى
3- فامیل پیامبر بودن، به تنهایى عامل موفّقیّت ونجات نیست. كان من قوم موسى
4- وجود بستگان منحرف، نباید از مقام افراد صالح و مصلح بكاهد. اِنّ قارون كان من قوم موسى
5- ثروت بدون حساب، وسیله ى قدرت و قدرت، عاملى براى تجاوزگرى و عیّاشى است. الكنوز فبَغى علیهم لا تفرح
6- ثروت، ما را مغرور و سرمست نسازد. لاتفرح
7- نهى از منكر در مقابل سرمایه داران، حتّى بر طبقه محروم نیز لازم است. قال له قومه لا تفرح
8 افراد سرمست، از محبّت الهى محرومند. اِنّ اللّه لایحبّ الفرحین (آرى ثروت ودارایى نشانه ى محبوبیّت نزد خداوند نیست.)

(77) وَابْتَغِ فِیمَآ ءَاتَكَ اللّهُ الدَّارَ الاَْخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِیبَكَ مِنَ الدُّنْیَا وَ اءَحْسِن كَمَآاءَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْكَ وَلاَتَبْغِ الْفَسَادَ فِى الاَْرْضِ إِنَّ اللّهَ لاَیُحِبُّ الْمُفْسِدِینَ
ترجمه:
و (اى قارون!) در آنچه خداوند به تو داده است، سراى آخرت را جستجو نما و (در عین حال) بهره ات را نیز از این دنیا فراموش مكن و همان گونه كه خداوند به تو احسان كرده است، تو نیز (از این ثروت به دیگران) احسان نما وبدنبال فساد در زمین مباش كه خداوند، فسادگران را دوست نمى دارد.
نكته ها:
در این آیه به چند دستور ورهنمود تربیتى اشاره شده است:
الف: توجّه داشتن به آخرت، همراه با بهره مندى از دنیا.
ب: احسان به دیگران با توجّه به الطاف خداوند به انسان.
ج: دورى از فساد با توجّه به «اِنّ اللّه لایحبّ المفسدین»
حضرت على علیه السلام در تفسیر جمله ى لاتَنسَ نصیبك من الدنیا فرمود: یعنى از سلامتى، قوّت، فراغت، جوانى و شادابى خود براى آخرت استفاده كن.(91)
پیام ها:
1- دنیا مزرعه ى آخرت است. وابتغ فیما اتاك اللّه الدار الا خرة (به قارون گفته شد: از این امكانات سراى آخرت را دنبال كن.)
2- دارایى ثروتمندان، از آنِ خداست. اتاك اللّه
3- آخرت را باید با جدیّت دنبال نمود، هر چند دنیا را نیز نباید فراموش كرد. ابتغ لا تنس
4- مال و ثروت مىتواند وسیله ى سعادت اُخروى گردد. وابتغ فیما اتاك اللّه الدّار الا خرة
5- موعظه ى ثروتمندان، كار پسندیده اى است. وابتغ...
6- هركس به سهم و نصیب خود اكتفا كند وباقى را صرف آخرت نماید. وابتغ... و لاتنس نصیبك...
7- در موعظه، به نیازهاى طبیعى هم توجّه داشته باشیم. لاتنس نصیبك
8 ثروت بى حدّ، بهره مندى بى حساب رابدنبال ندارد. نصیب هركس محدود و مشخّص است. نصیبك
9- آخرت طلبى از طریق احسان به دیگران است. وابتغ... و اَحسن
10- براى دعوت دیگران به احسان، یادآورى احسان الهى در حقّ آنان كارساز است. اَحسن كما اَحسن اللّه الیك
11- سرمایه داران بى ایمان، در معرض فساد هستند. لا تبغ الفساد

(78) قَالَ إِنَّمَآ اءُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِندِىَّ اءَوَلَمْ یَعْلَمْ اءَنَّ اللّهَ قَدْ اءَهْلَكَ مِن قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ اءَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَ اءَكْثَرُ جَمْعاً وَلاَ یُسْئَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ
ترجمه:
(قارون در جواب) گفت: همانا این (ثروت فراوان) به واسطه دانشى كه نزد من است، به من داده شده، آیا او نمى دانست كه خداوند، قبل از او از میان نسل ها، كسانى را كه از او نیرومندتر و مال اندوزتر بودند، هلاك كرده است؟ و (در آن هنگام حتّى) از گناهان مجرمان (هم) سؤالى نمى شود؟!
نكته ها:
سؤال: با اینكه در آیات بسیارى از قرآن مىخوانیم كه سؤالِ قیامت از همه كس؛ فلنسئلنّ الّذین اُرسل الیهم و لنسئلنّ المرسلین (92)، از همه چیز؛ ولتسئلنّ عما كنتم تعلمون (93)، از همه حال؛ اِنْ تُبدوا ما فى انفسكم او تُخفوه یُحاسبكم به اللّه (94) و از همه جا؛ اِنْ تَك مثقال حبّة مِن خَردَلٍ فَتكن فى صَخرةٍ او فى السموات او فى الارض یاءتِ بها اللّه (95) خواهد بود، پس چرا در این آیه آمده است: لا یسئل عن ذنوبهم المجرمون؟!
پاسخ: آیاتى كه دلالت بر سؤال دارد، مربوط به قیامت است ولى آیه اخیر، اشاره به زمان نزول قهر الهى در دنیاست كه در آن هنگام دیگر مهلتى براى سؤال و جواب وجود ندارد.
پیام ها:
1- غرور علمى، گاهى آنچنان انسان را خودمحور مىسازد كه دیگر نقش هیچ كس یا هیچ چیز را قبول ندارد. انّما اوتیته على عِلمٍ عندى
2- به علم خود نازیدن، اخلاق قارونى است. على عِلمٍ عندى
3- ثروت و قدرت را احسان الهى بدانیم، نه محصول علم و تلاش خود. (مردم مىگفتند: این خداوند است كه به تو ثروت داده است، قارون مىگفت: خودم بر اساس علم، آن را پیدا نموده ام.) احسن اللّه على عِلمٍ عندى
4- آشنایى با تاریخ، بهترین درس عبرت است. اءولم یعلم... من قبله
5- قلع و قمع گردنكشان، از سنّت هاى خداوندى است. (قدرت و ثروت، مانع نزول قهر الهى نیست.) اهلك من قبله
6- قدرت وثروت، سعادت آفرین نیست. اهلك... اشدّ منه قوّة و اكثر جمعا
7- دست بالاى دست بسیار است. من هواشدّمنه
8 هشدار! اگر قهر الهى فرا رسد، دیگر فرصتى براى سؤال و جواب و چون و چرا نخواهد بود. لا یُسئل عن ذنوبهم المجرمون

(79) فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِى زِینَتِهِ قَالَ الَّذِینَ یُرِیدُونَ الْحَیَوةَ الدُّنْیَا یَلَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَآاءُوتِىَقَرُونُ إِنَّهُ لَذُو حَظٍّ عَظِیمٍ
ترجمه:
(روزى قارون) با تمام تجمّل خود در میان قومش ظاهر شد، (با دیدن این صحنه) آنان كه خواهان زندگانى دنیا بودند (آهى كشیده و) گفتند: اى كاش مثل آنچه به قارون داده شده، براى ما نیز بود. براستى كه او بهره ى بزرگى (از نعمت ها) دارد.
پیام ها:
1- قدرت و ثروت در دست انسان هاى غافل، سبب فخرفروشى، خودنمایى وتجمّل گرایى است. فخرج على قومه فى زینته
2- به رخ كشیدن ثروت، صفتى قارونى است. فخرج على قومه فى زینته
3- قارون صفتان، خود را برتر از دیگران مىدانند. على قومه
4- اشرافى گرىِ حاكمان، مىتواند فرهنگ مردم را تغییر دهد. فى زینته... یا لیت لنا...
5- ظواهرِ زیباى دنیا، دامى براى جذب و انحراف كوته فكران است. قال الّذین یریدون الحیاة الدّنیا
6- آرزوى قارون شدن، آرزوى دنیاپرستان كم خرد است. یریدون الحیاة الدّنیا یالیت لنا...

(80) وَقَالَ الَّذِینَ اءُوتُواْ الْعِلْمَ وَیْلَكُمْ ثَوَابُ اللّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ ءَامَنَ وَ عَمِلَ صَلِحاً وَلاَ یُلَقَّهَآإِلا الصَّبِرُونَ
ترجمه:
و (امّا) كسانى كه علم و آگاهى (واقعى) به آنان داده شده بود، گفتند: واى بر شما! پاداش الهى براى كسانى كه ایمان آورند و كار شایسته انجام دهند (از این مال و ثروت)، بهتر است، و (البتّه) جز صابران، آن (پاداش) را دریافت نخواهند كرد.
نكته ها:
قارون، خود را عالم وكسب ثروت را به واسطه ى علم خود مىدانست؛ اوتیته على علم عندى امّا خداوند در این آیه مىفرماید: علم حقیقى با مال اندوزى سازگار نیست.
پیام ها:
1- دلباختگان دنیا سزاوار سرزنش و نكوهش اند. ویلكم
2- خداوند از فرزانگان بنى اسرائیل به خاطر برخورد با دلباختگان دنیا ستایش مىكند. قال الّذین اوتوا العلم ویلكم...
3- علم واقعى، انسان را به سوى آخرت و تقوى و عمل صالح سوق مىدهد. قال الّذین اوتوا العلم ویلكم ثواب اللّه خیر
4- عالم آگاه كسى است كه زرق و برق دنیا او را مجذوب نسازد و دنیاگرایان را تحقیر كند. قال الّذین اوتوا العلم ویلكم ثواب اللّه خیر
5- علما باید مردم را از عشق به دنیا برحذر دارند. قال الّذین اوتوا العلم ویلكم ثواب اللّه خیر
6- اگر چیزى را از كسى منع مىكنیم، در صورت لزوم و توان، بهتر از آن را به او عرضه نماییم. ثواب اللّه خیر
7- ایمان و عمل صالح، زمانى سعادت آفرین است كه انسان بر آن پایدار باشد. آمن و عمل صالحا و لا یلقّیها الاّ الصّابرون