تبیان، دستیار زندگی

ما در این بخش از اعتقادات دینی و شریعت عملی مربوط به آن اعتقادات، سخن خواهیم گفت؛

مهمترین این معتقدات در جزیرةالعرب عبارت بود

در تمام یادگارهای شعری و غیر شعری عرب، سخن از ابراهیم، کعبه و مسایلی است که در ارتباط با شریعت ابراهیمی میباشد. بنابراین آنچه از نظر اعتقادی در این جزیره سابقه تاریخی دارد، اعتقاد به توحید است، این اعتقاد به مرور زمان به شرک تبدیل میشد.

مسعودی نیز اشاره به تمایل عرب به دین یهود دارد.[6] جواد علی میگوید: چنانکه از ظاهر کتاب تلمود[7] بر میآید، تعدادی از اعراب به جامعه یهودیان وارد شدهاند، آنان با آمدن نزد احبار یهود به یهودیت پیوستهاند.[8] شهرت یهودیان در جزیرةالعرب بیشتر کشاورزی و در یثرب بیشتر در کارهای معدنی، آهنگری و اسلحه سازی بوده است.[9] از بعضی روایات تاریخی نیز استفاده میشود که آنان از لحاظ اقتصادی وضع مطلوبی داشتهاند؛ وجود مسأله ربا به صورت شایع در میان آنان، با توجه به زندگی اعراب بادیهنشین و حتی یهودیان در مناطق دیگر[10] نشانگر وضع مطلوب اقتصادی آنان بوده است.

در مورد تاریخ سکونت آنان در جزیرةالعرب، بویژه در یثرب، حدس و گمانهایی از سوی مورخان ذکر شده که از نظر تاریخی صورت قطعی ندارد، هر چند این نکته مسلم است که اولین بار یهود در منطقه یثرب سکونت کردند و قبایل عرب چون اوس و خزرج پس از آنها به این منطقه در آمدند؛[11] بعضی علت مهاجرت آنان را از ناحیه فشاری میدانند که حکومت روم به آنان وارد کرده است،[12] .

روایت دیگری حاکی است که سیف بن ذییزن به عبدالمطلب گوشزد کرد که بزودی پیامبری ظهور خواهد کرد و استحکام امر او در یثرب خواهد بود،[16] . او گفت که این مطلب را در کتاب ناطق و علم سابق یافته است.[17] قرآن نیز در آیات زیادی اشاره بدان دارد که اهل کتاب نسبت به پیامبر(ص) شناخت دارند همان گونه که به فرزندان خود شناخت دارند و اصولاً روی این نکته در قرآن بسیار تکیه شده است.[18] این آیات که تعدادی از آنها نیز در مدینه و رو در روی یهودیان و منافقان نازل شده، میتواند نشان دهد که قرآن بر این مطلب از باب احتجاج و اتمام حجت اصرار داشته است، اضافه بر این سکوت اهل کتاب و نیز قبول کردن مسلمین چنین مطلبی، خود شاهد آن است که آنها نیز نسبت به این مسأله مطمئن بودهاند. در میان بزرگان یهود نیز افرادی چون عبدالله بن سلام با اقرار به این مطلب ایمان آوردند.

اولاً آنان به علت نژادپرستی حاضر نبودند تا دیگران در مذهب آنان داخل شوند و جز در موارد بسیار اندک، پیوستن عرب به یهودیان ناممکن بود.

ثانیاً آنها از لحاظ فکری و عملی، آن اندازه قوی نبودند تا جاذبهای در مردم برای پیوستن به خود ایجاد کنند.

در مورد این که اوضاع و احوال نصرانیها در جزیرةالعرب تا چه اندازه چگونه بوده اخبار تاریخی آگاهیهای محدودی در اختیار ما گذاشته است. اگر بخواهیم این مسأله را از دیدگاه خود قرآن بررسی کنیم در مییابیم که قرآن همانطور که با مشرکین و یهود برخوردی اعتقادی دارد با نصرانیت نیز برخوردهای اعتقادی دارد.

اما این نکته نیز روشن است که وجود برخوردهای سیاسی و نظامی، به آن صورت که اسلام و قرآن با مشرکین و یهود داشته به هیچ وجه با مسیحیان مطرح نبوده است. این نشانگر آن است که تعداد اینان در قبال یهودیان کمتر بوده، و یا حداقل در محیط مکه و مدینه نسبت به مناطق دیگر بسیار اندک بودهاند.

از نظر رومیان، مسیحی شدن اعراب بادیةالشام بسیار اهمیت داشت زیرا علاوه بر این که راحتتر کنترل شده و در اختیار آنها بودند، میتوانستند مدافع طبیعی آنها در برابر سایر قبایل و نیز ایرانیان باشند؛ در برابر، ایرانیان علی رغم مجوسی بودن، از مذهب نسطوری که مخالف مسیحیت رسمی بیزانس بود حمایت میکردند تا در این میانه نیروی مقاومتی در برابر رومیان ایجاد کنند.[6]

شوقی میگوید: احتمال میرود انتشار نصرانیت در یمن از ابتدای قرن چهارم میلادی بوده باشد. از مهمترین علل انتشار آن، انگیزههای دینی بوده که قیصرها بدنبال آن بودهاند. اضافه بر این، شاید میخواستند از این طریق تسلطی بر این مناطق پیدا کنند.[7] .

یعقوبی در مورد اعراب نصرانی میگوید: از جمله بزرگانی که از میان عرب، نصرانی شدند از قریش از بنی اسدبن عبدالعزی: عثمان بن حویرث، ورقة بن نوفل، و از بنیتمیم: فرزندان امرؤالقیس بن زید، و از ربیعه فرزندان تغلب، و از یمن قبیله طی و مذحج و بهراء و سلیح و تنوخ و غسّان ولخم بوده است.[8] .

ابنقتیبه، ارباب بن رئاب، ورقةبن نوفل، زید بن عمرو بن نفیل و ابوقبیس صرمة بن ابی انس را در شمار نصرانیان یاد میکند.[9] او در جای دیگر میگوید: نصرانیت در قبیله ربیعه، غسان و برخی از طوایف قضاعه بوده است.[10] آلوسی نیز مینویسد: نصرانیت بیشتر در ربیعه و غسان و کسانی از قبیله قضاعه بوده است، او میافزاید: ظاهراً اینها تحت تأثیر روم قرار گرفته بودند، چرا که عرب دایماً در روابط تجاری با روم بوده و به آن مناطق رفت و آمد داشته است؛ بنیتغلب نیز از جمله نصاری عرب بودهاند.[11]

اما از طرف دیگر، قرآن آنها را نیز همچون یهودیان از نظر دینی تخطئه میکند و به سبب اعتقادی که نسبت به حضرت مسیح(ع) و تثلیث آنها را کافر میشمارد.[13] .

اصطلاحاً کسانی را که بعضاً فکر توحیدی داشته و دست از بت پرستی و شرک برداشته و رو به سوی ابراهیم آوردند، حنفا مینامند.

از ابوعبیده نیز نقل شده است که، تابع دین ابراهیم را حنیف گویند.در لسان العرب نیز اشاره شده که، در جاهلیت کسی را که ختنه میکرده و حج به جا میآورده، حنیف میگفتهاند؛ زیرا عرب در جاهلیت به غیر از ایندو، به چیز دیگری از دین ابراهیم(ع) تمسک نمیکرده است! دیگران اشاره کردهاند که آنچه از میان معانی ذکر شده برای این کلمه میتوان ترجیح داد، این است که، این کلمه بر کسی اطلاق میشده که از یهودیت و نصرانیت جدا شده و به سوی دینی که نزدیک به فطرت بوده گرایش پیدا کرده است، شاعری میگوید:

«اگر پروردگار ما نبود(بیاری ما نشتافته بود) یهودی بودیم و دین یهود زیبا نیست. و اگر پروردگار ما نبود ما مسیحی و همراه رهبانان در کوهستانها بودیم.اما وقتی ما خلق شدیم بر اساس دین حنیف خلق شدیم»؛

سلام

حاصل مطالب گذشته آن که حنیف بر کسی اطلاق میشود که در مقابل شرک ایستادگی کرده و تمایل به حق و توحید ابراهیمی دارد. قرآن اشاره بدین معنا دارد که یهودی و نصرانی بودن در حقیقت نوعی شرک است و تمسک به ابراهیم بعنوان دین حنیف و نصرانی و یهودی نبودن است.[6] .

دراینجا باید اشاره کنیم که، افزون بر کسانی که یاد آنها رفت، به اعتقاد شیعه اجداد پیامبر(ص) همه موحّد بودهاند. این مطلب فراوان در روایات امامان معصوم علیهمالسلام گوشزد شده است، به علاوه مورخان نیز در مورد بعضی از آنان، مطالبی عنوان کردهاندکه نشانگر موحد بودن آنها میباشد.

درباره کعب بن لُؤیّ بن غالب یکی دیگر از اجداد پیامبر(ص) آمده که او بر مذهب حنیف بوده، قریش را در روزهای جمعه گردآوری میکرده و آنها را ارشاد میکرده است؛ وی آنها را به تفکر در خلقت آسمان و زمین دعوت میکرده و اعمال گذشتگان را برای عبرت، نقل مینموده؛ او صله رحم را گوشزد و حفظ عهد و پیمان، مراعات حقوق خویشاوندی و صدقه دادن به فقرا و ایتام را تذکر میداده است.[12] .

به هر روی مسأله حنفیت محدود به افراد معدود نبوده بلکه همیشه این گونه افراد بودهاند،[13] چنانکه افراد دیگری را همچون عمیر بن جندب جهنی،[14] و ابوقیس صرمة بنابیانس،[15] از این گروه دانسته شدهاند.

این سخن که نمیتوان میان حنفا و تبلیغات کهن ابراهیم در عربستان رابطهای قایل شد... و باید آیین حنفا را پدیدهای نوین در عربستان دانست،[16] گمان خطایی است، علاوه بر تصریح قرآن، همان گونه که گذشت (مِلَّةَ اَبیکُمْ اِبْراهیمَ)، روایات تاریخی این را مسلم میداند که در عربستان در دوران قبل از پیامبر(ص) از ابراهیم سخن زیاد بوده و حتی چیزی به نام شریعت ابراهیمی نیز مطرح بوده است.

در این نکته که عرب مکه و آنها که خود را از نسل عدنان میدانند، وابسته به حضرت اسماعیل(ع) بوده و سالهای سال در شعر و غیر آن بر این مطلب تکیه کرده و بدان افتخار مینمودهاند شکی وجود ندارد.

در قرآن نیز بدین نکته اشاره شده است؛حج ایه 78

طبرسی از امام صادق(ع) نقل میکند که: دین سابق عرب به علت وجود بعضی از سنتهای ابراهیم همچون ختنه، کفن و دفن میت، ازدواج نکردن با محارم، و حج بیت الله الحرام و چیزهای دیگر در مقایسه با دین مجوس، برتر از آن بوده است.وسایل الشیعه ج1 ص 465