تبیان، دستیار زندگی

سپاس از خدا ایزد رهنمای

که از کاف و نون کرد گیتی بپای

یکی کش نه آز و نه انباز بود

نه انجام باشد نه آغاز بود

تن زنده را در جهان جای از وست

خم چرخ گردنده بر پای از وست

از آن پس کآمد گیتی پدید

همه هرچه بد خواست و دانست و دید

زگردون شتاب و زهامون درنگ

ز دریا بخار و ز خورشید رنگ

پدید آورد نیک و بد ، خوب و زشت

روان داد و تن کرد و روزی نوشت

چنان ساخت هرچیز به انداز خویش

کز آن ساختن کم نیامد نه بیش

چه تاری چه روشن چه بالا چه پست

نشانست بر هستی اش هر چه هست

نه جایی تهی گفتن از وی رواست

نه دیدار کردن توان کو کجاست

مدان از ستاره بی او هیچ چیز

نه از چرخ و نز چارگوهر به نیز

که هستند چرخ و زمان رام او

نجوید ستاره مگر کام او

نگاری کجا گوهر آرد همی

نباشد جز آن کاو نگارد همی

به کارش درون نیست چون و چرا

نپرسد از او ، او بپرسد ز ما

نه از بهر جایست بر عرش راست

جز آنست کز برش فرمانرواست

بزرگیش ناید به وهم اندرون

نه اندیشه بشناسد او را که چون

نبد چیز از آغاز ، او بود و بس

نماند همیدون جز او هیچ کس

چنان چون مرو را کسی یار نیست

چو کردار او هیچ کردار نیست

همه بندگانیم در بند اوی

خنک آنکه دارد ره پند اوی

دل از دین نشاید که ویران بود

که ویران زمین جای دیوان بود

نگه دار دین آشکار و نهان

که دین است بنیان هر دو جهان

پناه روانست دین و نهاد

کلید بهشت و ترازوی داد

در رستگاری ورا از خدای

ره توبه و توشۀ آن سرای

ز دیو ایمنی وز فرشته نوید

ز دورخ گذار و به فردوس امید

رهانندۀ روز شمار از گداز

دهنده به پول چینود جواز

چراغیست در پیش چشم خرد

که دل ره به نورش به یزدان برد

روانراست نو حله ای از بهشت

که هرگز نه فرسوده گردد نه زشت

ره دین گرد هرکه دانا بود

به دهر آن گراید که کانا بود

جهان را نه بهر بیهده کرده اند

ترا نز پی بازی آورده اند

سخن های ایزد نباشد گزاف

ره دهریان دور بفکن ملاف

بدان کز چه بُد کاین جهان آفرید

همان چون شب و روز کردش پدید

چرا باز تیره کند ماه وتیر

زمین در نوردد چو نامه دبیر

دم صور بشناس و انگیختن

روان ها به تن ها برآمیختن

همان کشتن مرگ روز شمار

زمین را که سازد به دل کردگار

زمان چیست بنگر چرا سال گشت

الف نقطه چون بود و چون دال گشت

تن و جان چرا سازگار آمدند

چه افاتد تا هر دو یار آمدند

همه هست در دین و زینسان بسست

ولیک آگه از کارشان کو کسست

اگر کژ و گر راست پوینده اند

همه کس ره راست جوینده اند

ولیکن درست آوریدن بجای

مر آن را نماید که خواهد خدای

ره دین بپای آر خود چون سزاست

که گیتی به دین آفرید ست راست

همه گیتی از دیو پر لشکرند

ستمکاره تر هر یک از دیگرند

اگر نیستی بندشان داد و دین

ربودی همی این از آن آن ازین

به یزدان بدین ره توان یافتن

که کفرست از و روی تافتن

بد ونیک را هر دو پاداشنست

خنک آنک جانش از خرد روشنست

ازین پس پیمبر نباشد دگر

به آخر زمان مهدی آید به در

بگیرد خط و نامۀ کردگار

کند راز پیغمبران آشکار

ز کوچک جهان راز دین بزرگ

گشاید خورد آب با میش گرگ

بدارد جهان بر یکی دین پاک

برآرد ز دجال و خیلش هلاک

همان آب گویند کآید پدید

دَرِ توبه را گم بباشد کلید

رسد ز آسمان هر پیمبر فراز

شوند از گس مهدی اندر نماز

سوی خاور آید پدید آفتاب

هم آتش کند جوش طوفان چو آب

از آن پس شگفت دگرگونه گون

بس افتد جهاندار داند که چون

تو آنچ از پیمبر رسیدت به گوش

به فرمان بجای آر آنرا بکوش

بر اسپ گمان از ره بیش و کم

مشو کت به دوزخ برد با فدم

به دست آورد از آب حیوان نشان

بخورزو و پس شادزی جاودان

سر هر دوره راست کن چپ و راست

از آن ترس کآنجا نهیب و بلاست

وز آن بانگ کآید در آن رهگذار

که ره دین مراین را آن را بدار

نشین راست با هرکس و راست خیز

مگر رسته گردی گه رستخیز

چو دریاست این گنبد نیگون

زمین چون جزیره میان اندرون

شب و روز بر وی چو دو موج بار

یکی موج از و زرد و دیگر چو قار

چو بر روی میدان پیروزه رنگ

دو جنگی سوار این ز روم آن ز زنگ

یکی از بر خنگ زرین جناغ

یکی بر نوندی سیه تر ز زاغ

یکی آخته تیغ زرین ز بر

یکی بر سر آورده سیمین سپر

جهان حمله گه کرده تا زنده تیز

گه اندر درنگ و گه اندر گریز

نماید گهی رومی از بیم پشت

گریزان و آن زرد خنجر به مشت

گهی آید آن زنگی تاخته

ز سیمین سپر نیمی انداخته

دو گونست از اسپانشان گرد خشک

یکی همچو کافور و دیگر چو مشک

ز گرد دو رنگ اسپ ایشان به راه

سپیدست گه موی و گاهی سیاه

نه هرگز بودشان به هم ساختن

نه آسایش آرند از تاختن

کسی را که سازند با جان گزند

بکوبندش از زیر پای نوند

تکاور تکانند هر دو چو باد

سواران چه بر غم از ایشان چه شاد

کنون زین پس از مردم آرم سخن

که گیتی تمام اوست ز آغاز وبن

به گیتی درون جانور گو نه گون

بسند از گمان وز شمردن فزون

ولیک از همه مردم آمد پسند

که مردم گشادست و ایشان به بند

خرد جانور به ز مردم ندید

که مردم تواند به یزدان رسید

زمین ایزد از مردم آراستست

جهان کردن از بهر او خواستست

به مردم فرستاد پیغام خویش

زگیتی ورا خواند هم نام خویش

بدو داد شاهی ز روی هنر

بدین بیکران گونه گون جانور

که گر کشتن ار کارش آید هوا

بدیشان کند هرچه باشد روا

ز مردم بدان راستی خواستست

که هر جانور کژ و او راستست

همه نیکوی ها به مردم نکوست

ز یزدان تمام آفرینش بدوست

سپهریست نو پرستاره بپای

جهانیست کوچک رونده ز جای

چو گنجیست در خوبتر پیکری

درو ایزدی گوهر از هر دری

مرین گنج را هرکه یابد کلید

در راز یزدانش آید پدید

ببیند ز اندک سرشت آب و خاک

دو گیتی نگاریده یزدان پاک

یکی دیدنی روی و فرسودنی

نهان دیگر و جاودان بودنی

دلت را همی گر شگفت آید این

به چشم خرد خویشتن را ببین

تنت آینه ساز و هر دو جهان

ببین اندر و آشکار و نهان

هر آلت که باید بدادست نیز

بهانه بر ایزد نماندست چیز

یکی موی از این کم نباید همی

وگر باشد افزون نشاید همی

گر از ما بدی خواهش آراستن

که دانستی از وی چنین خواستن

بر آن آفرین کن که این کار اوست

نکوتر ز هرچیز کردار اوست

ببین وبدان کز کجا آمدی

کجا رفت باید چو ز ایدر شدی

چرا این پیام و نشان از خدای

چه بایست چندین ره رهنمای

همه با توست ار بجوییش باز

نباید کسی تا گشایدت راز

ازین بیش چیزی نیارمت گفت

بس این گر دلت با خرد هست جفت

یکی کار جستم همی ارجمند

که نامم شود زو به گیتی بلند

اگر نامۀ رفتنم را نوید

دهند این دو پیک سیاه و سپید

به رفتن بود خوش دل شاد من

به نیکی کند هرکسی یاد من

مهی بُد سر داد و بنیاد دین

گرانمایه دستور شاه زمین

محمّد مه جود و چرخ هنر

سمعیل حصّی مر او را پدر

ردی دانش آرای یزدان پرست

زمین حلم و دریا دل و راد دست

ز چرخ روان تا بره تیره خاک

چه و چون گیتی بدانسته پاک

خوی نیک و خوبی و فرزانگی

ره رادی و رأی مردانگی

نکوبختی و دانش و کلک وتیغ

خدا ایچ ناداشته زو دریغ

برادرش والا براهیم راد

گزین جهان گرد مهتر نژاد

خنیده به کلک و ستوده به تیر

بدین گنج بخش و بدان شهر گیر

دو پرورده شاه بدخواه سوز

یکی داد و ورز و یکی دین فروز

جهان را چو دو دیدۀ روزگار

زمان را چو دو دست فرمانگزار

ز هرکس فزون جاهشان نزد شاه

گذشته درفش مهیشان ز ماه

به بگماز یک روز نزدیک خویش

مرا هر دو مهتر نشاندند پیش

بسی یاد نام نکو رانده شد

بسی دفتر باستان خوانده شد

ز هر گونه رأیی فکندند بن

پس آن گه گشادند بند سخن

که فردوسی طوسی پاک مغز

بدادست داد سخن های نغز

به شهنامه گیتی بیاراستست

بدان نامه نام نکو خواستست

تو همشهری او را و هم پیشه ای

هم اندر سخن چابک اندیشه ای

بدان همره از نامۀ باستان

به شعر آر خرّم یکی داستان

بسا نامداران که بردند رنج

نهانی نهادند هر جای گنج

سرانجام رفتند و بگذاشتند

نه زیشان کسی بهره برداشتند

تو زین داستان گنجی اندر جهان

بمانی که هرگز نگردد کمی

همش هرکسی یابد از آدمی

هم از برگرفتن نگیرد کمی

بُوی مانده فرزند ایدر بجای

که همواره نام تو ماند بپای

ز دانش یکی خرم نهی

که از میوه هرگز نگردد تهی

جهان جاودانه نماند به کس

بهین چیز از و نیک نامست و بس

کنون کان یاقوت دانش بکن

ز دریای اندیشه دُر دَر فکن

خرد آتش تیز و دل بوته ساز

سخن زرِّ کن پاک بر هم گداز

پس این زر و این گوهران بار کن

در این گنج یکباره انبار کن

زکس یاد این گنج بر دل میار

جز از شاه ارّانی شهریار

مجوی اندرین کار جز کام اوی

منه مُهر بر وی بجز نام اوی

که تا جایگه یافتی نخجوان

بدین شاه شد بخت پیرت جوان