تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://www.cloob.com/club/article/show/clubname/weblogetanz/articleid/
نوشته ی محمد حسین توحیدلو

طنز،از گونه های ادبی مهم و اثرگذار در وبلاگستان به شمار می آید.در حال حاضر،این امکان برای کاربران اینترنت فراهم است که بی هیچ محدودیت و مانعی،به تناسب فضای ذهنی و دغدغه شخصی خود،همواره و یا در پاره ای از اوقات،در وبلاگهایشان از زبان طنز استفاده کنند و امکان ارایه بی واسطه مطالب خود را،بدون گذر از فیلترهای معمول رسانه های جمعی داشته باشند.امکان استفاده از نام مستعار و ناشناخته ماندن در وبلاگستان،برای وبلاگ نویس،این امکان را فراهم می سازد تا از حصارها و محدودیت های زندگی فردی و اجتماعی بگریزد و امکان انعکاس نیمه پنهان شخصیت خود را بیابد.هنجارگریزی و تابوشکنی طنز،زمینه این محدودیت گریزی را فراهم می سازد.از سوی دیگر،تنگ شدن محدوده و دایره نقد در رسانه های رسمی و بالا رفتن ضریب حساسیت مسئولین در رویارویی با ارائه نظرات انتقادی،به مرور، مخاطب را به جستجوی منابع اطلاعاتی و ارتباطاتی(!) فراتر از رسانه های رسمی وامی دارد که وبلاگستان نیز یکی از این منابع به شمار می رود و در نبود زمینه اجتماعی و سیاسی برای تبادل آزاد نظر و تحلیل،امکان ارائه نظر و خبر را فراتر از سطح سلیقه حاکم فراهم می سازد.از این رو،به مرور شاهد رشد و گسترش پدیده ای در طنز هستیم که"طنز وبلاگی"نام دارد و ویژگی هایی که در ادامه مقاله برخواهیم شمرد،آن را با طنزهای مکتوب رسانه های جمعی متمایز می سازد

آغاز ماجرا
بررسی دقیق آماری وبلاگهای فارسی زبان،با توجه به گستردگی و روند رو به رشد وبلاگستان،امری ناممکن است.بخصوص این که اکثریت قریب به اتفاق وبلاگها،گونه های مختلف ادبی(از جمله طنز)را به کار می گیرند و طنز وبلاگی،تنها شامل وبلاگهای اختصاص یافته به طنز نمی شود.از سوی دیگر،طنز،امری نسبی است.ممکن است اثری از سوی پاره ای از مخاطبان طنز تلقی شود،در حالی که حتی نویسنده مطلب آن را به جد نوشته باشد.ولی در هر حال،با توجه به وجود حلقه های وبلاگی و یا سیستم های اطلاع رسانی در وبلاگستان،می توان با هدف تبیین شاخصهایی برای طنز وبلاگی ،به بخش قابل توجهی از آثار طنز در وبلاگستان و همچنین وبلاگهای طنز دست یافت.
یا رد یابی اولین وبلاگهای طنز یا آثار طنزآمیز در وبلاگها،به ماههای ابتدایی فعالیت وبلاگهای فارسی زبان می رسیم.از آن جا که اولین وبلاگ نویسان فارسی برای نزدیک شدن به مفهوم و قالب وبلاگ به طور معمول از قالب "روزنوشت"یا خاطرات روزانه استفاده کرده اند،اولین طنزهای وبلاگی را باید در همین روزنوشتها جست.طنز در این گونه مطالب، به تناسب شیوه نگارش یا نگاه وبلاگ نویس،متفاوت است.گاه ذهن طنز اندیش یک وبلاگ نویس،روزنوشت های او را (ناخواسته)به سمت و سوی طنز هدایت کرده و چه بسا قوت و قدرت قلم،از آن اثری ادبی فراتر از یک خاطره صرف ساخته است.از میان معروف ترین و قدیمی ترین این وبلاگها،می توان به "الواح شیشه ای"نوشته رضا قاسمی اشاره کرد.
به مرور،با گسترش تعداد و طیف نویسندگان وبلاگها،قالبهای طنز به کار رفته در پستهای وبلاگی نیز گسترش یافت و شکلی تخصصی به خود گرفت.تکثر آرا و نظرات و حتی قالبها ،ویژگی محوری در طنز وبلاگی است که از آن با عنوان"مرکزیت زدایی"نام می بریم.

مرکزیت زدایی در طنز وبلاگی
در وبلاگستان،از تبعیض ها و محدودیت های معمول در منابع رسانه ای خبری نیست و از این رو،می توان گفت فضای تک صدایی رسانه ای را به دموکراسی دیجیتالی تبدیل کرده و به مرکزیت زدایی در تقابل با گفتمان های مرکزی دست زده است. مرکزیت زدایی در طنز وبلاگستان بر عوامل زیر استوار است:

- گستردگی طیف بلاگرها از نظر فکری،اطلاعاتی،شغلی و سنی،در قیاس با رسانه های رسمی.
- امکان ارائه سریع و بی واسطه مطلب بدون گذر از فیلترهای معمول کار روزنامه نگاری.
- احساس آزادی بی قید و شرط در وبلاگستان و برخورداری از قدرت انتخاب مطلق در قالب،موضوع ، زبان و امکان گریز از پیچیده نویسی.
این امر سبب بروز تنوع و تکثر در آثار طنز شده است و گفتمان های رسمی،و حریم های اعتقادی و سیاسی را به چالش کشیده است.همچنین بروز گونه ای تساهل و تسامح را در انتخاب قالب،شیوه نوشتار و حتی املای لغات باعث شده است و سبب شده که نویسندگان وسواس و تعمق کمتری (در قیاس با نویسندگان رسانه های رسمی)در ارائه مطلب داشته باشند. پایین بودن متوسط سنی بلاگرها و تجربی بودن نگارش آثارادبی و طنز در وبلاگستان،به این امر دامن زده است.جدا از اشتباهات غیر عمدی در املا و انشا که در پاره ای مطالب طنز وبلاگی مشاهده می شود و نشانه کم سوادی نویسنده است،در پاره ای آثار طنز وبلاگی ، شاهد گونه ای غلط نویسی عمدی هستیم که با هدف دستیابی به طنز عبارتی نوشته می شود و در مطبوعات به خاطرتعهد رسانه ها به درست نویسی،حداقل به صورت گسترده نمود پیدا نمی کند.اصطلاح:"خودافظ"به جای:"خداحافظ"از مصطلع ترین این گونه غلطهاست که بیشتر در روزنوشتهای طنزآمیز به کار می رود.

طنز وبلاگی و اثرگذاری برفضای طنز
شاید هیچکس در ابتدای شکل گیری اولین وبلاگهای طنز فکر نمی کرد پدیده ای به نام طنز وبلاگی در طی زمان به شکل جریانی ادبی در اینترنت درآید و بتواند بر فضای طنز جامعه اثر بگذارد.به مرور با به میدان آمدن نویسندگان و چهره های جدید،طنز وبلاگی،به جریانی تبدیل شد که نه تنها از نقطه نظر تاثیرگذاری بر جریان ادبی طنز در جامعه امروز قابل بررسی است،بلکه به خاطر برخورداری از وجوه روانشناختی و جامعه شناختی نیز قابل اعتناست.برشمردن پیامدهای طنز وبلاگی،گستردگی این اثرگزاری را آشکارتر می سازد.طنز وبلاگی:

الف - امکان دستیابی بی واسطه به لایه های پنهان شخصیتی بخش های تاثیرگذاری از جامعه(قشر جوان)را فراهم می سازد.به یاد بیاوریم که طنز به علت ویژگیهای ممتازی که در ساختارشکنی و شالوده گریزی دارد،این پتانسیل را در حد بالاتری نسبت به دیگرگونه های ادب و کتابت داراست.
ب – به آفرینش قالبهای نو منجر می شود و قالبهای پیش را تعمیق می بخشد.
ج – به موضوعات روز که امکان بازتاب در رسانه های رسمی را ندارند_بی هیچ مانع و رادعی-می پردازد.
د – امکان تبادل آزاد تجربه را در طنز فراهم می آورد.
ه – با توجه به سرعت انتقال پیام در اینترنت،امکان برخورد بهنگام و سریع را با مسائل روز(در قیاس با رسانه های رسمی)فراهم می آورد .
و – نقش سوپاپ(!)را در وانفسای نبود تریبون شخصی برای انتقال نظرات و مشکلات جوانان بازی می کند.
ز – برای نویسندگان این امکان را فراهم می آورد که فارغ از تنگی محدوده موضوعات،به طرح دغدغه های ذهنی خود بپردازند و ورود به عرصه های گسترده ای از موضوعات را در آثار طنز تجربه کنند:امری که در رسانه های رسمی امکان آن نیست.چرا که زبان وبلاگ،نه معطوف به مخاطب،بلکه متوجه انعکاس هر چه صریح تر و دقیق تر شخصیت درونی افراد است و این،یکی از مهم ترین تفاوت های وبلاگستان با رسانه های جمعی است.
ح – امکان ارتقای سطح طنز را در جامعه از طریق ارایه،آزمایش و کشف قالب های متعدد فراهم می آورد.
ط – برقراری ارتباط دوسویه میان بلاگرهای طنز نویس و تشکیل جامعه ارتباطی(شبکه)،گروه وبلاگی و انتشارمجله الکترونیکی را امکان پذیر می سازد که این امر،به بالا بردن سطح درک جامعه نسبت به طنز و پی ریزی ارتباطات منسجم تر در عرصه طنز از طریق برقراری شناخت متقابل میان فعالان یا استعدادهای این عرصه منجرمی شود.
ی – به شکل گیری نوعی زبان شخصی در طنز می انجامد و به ارائه تصویری خودمانی از اندیشه ها و روحیات شخصی در این عرصه منجر می شود.
ک –به استفاده از ظرفیت های زبان منجر می شود..در توضیح این امر باید گفت به علت گستردگی طیف کاربران اینترنت،جوان بودن بلاگرها و رهایی آنها از خودسانسوری،به کار گیری لایه های مختلف زبان در وبلاگها،در قیاس با رسانه های رسمی در حد بالایی قرار دارد .این امر با شکستن رسم الخط معمول و یکسان رسانه های رسمی همراه است و به کار گیری گویش های محلی در آثار طنز،استفاده از زبان و ادبیات نسل سومی،عامیانه نویسی و ورود به حریم های ممنوع اخلاقی و مذهبی،واردساختن وازگان تخصصی و اصطلاحات حرفه های مختلف،از نمودهای آن است.این امر اگرچه به استفاده از ظرفیت های مختلف زبان منجر شده،ولی در بسیاری از اوقات نوعی آشفتگی زبانی و ابتذال را نیز با خود در طنز وبلاگی به همراه آورده است.

- طنز سیاسی:در وبلاگستان،گستره طرح مسایل سیاسی وسیع است و گاه حتی به نقد درون گروهی میان نیروهای اپوزیسیون نیز کشیده می شود.(یکی از سوژه های مهم طنز در ماه های پایانی سال1383 در وبلاگستان،پدیده هخا بود.).اصولا برخورد با مسایل سیاسی در وبلاگستلان،بیشتر رنگ هجو دارد و طنزهای سیاسی،به نسبت آثار طنز در حیطه های دیگر(مثل شعر و داستان)از ارزش ادبی کمتری برخوردارند و بیشتر ارائه مستقیم و صریح پیام ،با به کار گیری عبارات هجوآمیز را در نظر دارند.گویی فضای صریح وبلاگستان،برخورد ایهام آمیز و استعاری با مسایل روز جامعه را برنمی تابد .در این میان،آثاری نیز وجود دارند که از ارزش ادبی بالایی برخوردارند،ولی همین آثار نیز عمدتا به خاطر برخورد با تابوها،چه در موضوع و چه درواژگان،با طنز رسانه های رسمی فاصله می گیرند.
از نظر قالب،آثار طنز سیاسی وبلاگی،معمولا از قالبهای شناخته شده و معمول استفاده می کنند و کمتر قالب آفرینی در این گونه مطالب مشاهده می شود.

روزنوشت:حجم عمده ای از آثار طنز وبلاگی قالب روزنوشت دارند . به کار گیری قالب روزنوشت،از جهت برخورداری از ظرفیت بالا در وارد ساختن زبان و اصطلاحات محاوره ای و زبان روز قابل توجه است.همچنین به علت واقعی بودن و درگیری مستقیم نویسنده با آن،بخصوص برای نویسندگان تازه کار،از اصالت بیشتری برخوردار است . برخی از این گونه آثار،در رده بهترین طنزهای وبلاگی جای می گیرند و یا این که تا حد یک اثر ادبی پیش می روند :

*گوسفند عزیز!امروز یک تکه از راسته ات را درون ماهیتابه سرخ کردم و خوردم.دستت درد نکند،خیلی خوشمزه بود!مطمئنم تو هم از این که اشرف مخلوقات می خوردت خوشحالی!(از وبلاگ آدم نصفه-نیمه)
*امروز کنار پدال قرمز یک تکه برگ زرد و خشک پیدا کردم.انگار پاییز پیک فرستاده بود که آمدم.قدمش روی چشم.(از وبلاگ میرزا پیکوفسکی)

- شعر،داستان و دیگر قالبهای ادبی:به خاطر گستردگی طیف کاربران اینترنت،انواع قالبهای طنز یا آثار طنز در قالبهای ادبی گوناگون در اینترنت مشاهده می شود که با پیوستن افرادی که به طور حرفه ای طنزو نگارش را دنبال می کنند،این امر روندی فزاینده دارد.از این رو شاهد مطالب گوناگون طنز در قالبهای مختلف و در سطوح متفاوت از سوی نویسندگان یا روزنامه نگاران هستیم که چه از نظر قالب و زبان و چه موضوع و درونمایه متفاوت است.پاره ای،به آثار انتشاریافته نویسنده اختصاص دارد وگاه نویسنده،به علت فضای خاص وبلاگستان،ترجیح می دهد مطالبی را برای پستهای وبلاگی خود برگزیند که امکان درج در نشریات رسمی را ندارد.برخورداری از ارزشهای ادبی،ویژگی مشترک این گونه مطالب است.

-آثاری که به اقتضای فضای وبلاگستان آفریده شده اند: پاره ای از مطالب طنز وبلاگستان،"درون گروهی"هستند.برای مثال وبلاگ"آبکش"،وبلاگی بود که سربه سر بلاگرها می گذاشت .وبلاگ هایی با هدف هجو یا نقد وبلاگهای معروف یا بخشهایی از فضای وبلاگستان ایجاد شدند که "شوهر خورشید خانم"از معروفترین آنهاست که مطالب آن،یکسره به نظیره نویسی مطالب وبلاگ"خورشیدخانوم"اختصاص داشت.به کارگیری قالبهای آشنا برای طرح مسائل وبلاگستان نیز بخشی از طنزهای درون وبلاگی است که برای مثال می توان از مطالب"تذکره البلاگرین"که به شیوه تذکره المقامات در شوخی با بلاگرها(برای مثال در وبلاگ بچه جنوب شهر) نوشته شده است اشاره کرد. نقد پاره ای از رفتارها در فضای وبلاگستان تجلی دیگری از این مساله است."لینک دادن و لینک گرفتن"از پدیده هایی است که بالاترین بسامد را در طنزهای درون وبلاگی داشته است!
از این مقوله که بگذریم،ساخت و بکارگیری قالبهایی که متناسب با فضای اینترنت و وبلاگ نویسی باشد،سویه دیگر آثار طنزی است که به اقتضای فضای وبلاگستان پدید آمده اند.شیوع و استقبال از "مینیمال نویسی"بخاطر برخورداری از ایجاز و سرعت در انتقال پیام متناسب با اقتضائات عصر ارتباطات نمودی از این امر است .

وبلاگهایی که تنها در قالب کاریکلماتور،جملات کوتاه یا داستانهای مینیمال به ارائه اثر می پردازند، از نظر نوع نگاه و موضوع و قوت و ضعف متفاوتند ولی از جهت تلاش برای آفرینش قالب و زبانمی متناسب با نیاز مخاطب،قابل توجهند:

*از خواب بیدار می شوم.کابوسی به نام زندگی دیده ام.(از وبلاگ مینی مالیده)

*گربه سگ
تنها موجود عالم است
که عشق افلاطونی را
تجربه می کند.(از وبلاگ تراوشات ذهن من)

*آفتاب پرست مشرک به چراغ قوه ای سجده کرد.(از وبلاگ تراوشات ذهن من)

*نویسنده ای آنقدر خودش را سانسور کرد تا ناپدید شد.(از وبلاگ کاریکلماتور،نوشته ناصر خالدیان)

*زیر باران ایستاده ام
چتر ندارم
احساس عاشقانه هم...(از وبلاگ ناتور)
در یک جمع بندی،اگرچه طنز وبلاگی در فراغت از خط قرمزهای پذیرفته شده در رسانه های رسمی،تاثیر مثبتی را بر طنز جامعه،با توجه به تنوع و تکثر آثار ارائه دارد،ولی خطر بروز نوعی ابتذال را در طنز در سایه سهل گرفتن کار طنز و هدایت نیافتن نویسندگان آن در وبلاگستان فراهم می آورد که نیازمند توجه جدی است،هر چند در طی زمان،شاهد رشد و ارتقای سطح طنز وبلاگی در سایه حضور پاره ای از نیروهای حرفه ای و نیز ارتقای سطح کارعلاقمندان در سایه امکان ارتباط دوسویه و انتقال تجربه در وبلاگستان هستیم.