تبیان، دستیار زندگی

دوست عزیز به نظر شما چه آیتم هایی برای رسیدن انسان امروزی به تکامل لازم می باشد؟




بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع بحث مفهوم تكامل در تاریخ و به تعبیر دیگر تكامل اجتماعی و
پیشرفت اجتماعی انسان است . علماء برای انسان قائل به دو تكاملند : یكی‏
تكامل طبیعی و زیستی كه در زیست شناسی خوانده و دیده‏اید ، كه انسان را
كاملترین حیوان و آخرین حلقه تكامل طبیعی حیوانات دانسته‏اند . معنی‏
تكامل طبیعی روشن است ، یعنی تكاملی كه آنرا جریان طبیعت بدون دخالت و
خواست خود انسان بوجود آورده است . از این جهت میان انسان و سایر
حیوانات تفاوتی نیست یعنی یك مسیر طبیعی جبری قهری ، هر حیوانی را به‏
مرحله‏ای رسانده است ، انسان را هم همان جریان به مرحله‏ای كه امروز ما او
را انسان می‏نامیم و او را نوعی خاص در مقابل سایر انواع می‏دانیم رسانده‏
است . ولی تكامل تاریخی یا تكامل اجتماعی یعنی سیر جدیدی از تكامل كه در
این سیر جدید ، طبیعت به آن شكل دخالت ندارد . این تكامل ، تكامل‏
اكتسابی  است . یعنی تكاملی است كه انسان با دست خود آنرا كسب‏ كرده است
 و دوره به دوره هم آنرا از طریق تعلیم و تعلم منتقل كرده است‏
، نه از طریق وراثت . تكامل طبیعی بدون اختیار و اكتساب انسان رخ داده‏
است و با یك سلسله قوانین ارثی دوره به دوره طی شده است . ولی تكامل‏
اجتماعی یا تاریخی انسان چون اكتسابی است و به دست خود انسان بوجود
آمده است انتقالش از نسلی است و به دست خود انسان بوجود آمده است‏
انتقالش از نسلی به نسلی و از دوره‏ای به دوره‏ای و احیانا از منطقه‏ای به‏
منطقه‏ای ، بوسیله تو ارث نبوده و امكان هم نداشته است بلكه بوسیله‏
تعلیم و تعلم و یاد دادن و یاد گرفتن ، و در درجه اول بوسیله فن نوشتن‏
انجام شده است كه می‏بینیم قرآن كریم هم به قلم و ابزارهای نوشتن قسم‏
می‏خورد : " « ن و القلم و ما یسطرون » " و یا : " « اقرا باسم‏
ربك الذی خلق 0 خلق الانسان من علق 0 اقرأ و ربك الاكرم 0 الذی علم‏ بالقلم »"
خدای بزرگوار تو همان است كه قلم بدست گرفتن را به انسان آموخت یعنی‏
استعداد پیشرفت در تكامل تاریخی و تكامل اجتماعی به انسان داد .
در اینكه جامعه بشر از بدو پیدایش ، از زمانی كه شروع كرده است به‏
ایجاد تمدن ، رو به پیشرفت و رو به تكامل بوده است تقریبا جای بحث‏
نیست . همه ما می‏دانیم كه همانطوری كه تكامل طبیعی تدریجا رخ داده است‏
، تكامل اجتماعی هم تدریجا رخ داده است با یك تفاوت و آن اینكه هر چه زمان گذشته است
 بر سرعت این تكامل افزوده‏ است و به اصطلاح علمی ،
 یك حركت مقرون به شتاب بوده است یعنی حركت‏
بوده و سكون نبوده است و تازه حركت یكنواخت هم نبوده است . ( حركت‏
یكنواخت مثل حركت یك اتومبیل كه مثلا ساعتی 100 كیلومتر ، یك ساعت ،
دو ساعت ، ده ساعت با همین سرعت حركت كند . ) بلكه حركت با شتاب‏
بوده است یعنی تدریجا بر سرعتش افزوده شده است ، اگر در دقیقه اول مثلا
یك كیلومتر حركت كرده ، در دقیقه دوم 2 كیلومتر ، در دقیقه سوم 4
كیلومتر و بلكه بیشتر به طوری كه هر چه جلو آمده است در زمانهای كمتر با
سرعتی بیشتر و در بعضی از قسمتها با سرعت خارق العاده‏ای پیش رفته و جلو
آمده است . ولی با اینكه به نظر می‏رسد كه تكامل و پیشرفت امری بدیهی‏
است ، حتما تعجب خواهید كرد كه در میان دانشمندان افرادی بوده و هستند
كه در اینكه بتوان نام آنچه رخ داده است را پیشرفت و تكامل نامید ،
تردید كرده‏اند . خیلی هم در ابتدا تعجب آور است كه چه جای تردید است ؟
! اینكه چرا تردید كرده‏اند بعد عرض می‏كنم . در اینجا همین قدر اشاره‏
می‏كنم كه اگر چه ما تردید آنها را صحیح نمی‏دانیم و ما هم معتقدیم كه‏
جامعه بشر همه جانبه رو به تكامل است و به یك مراحل نهائی نزدیك می‏شود
، در عین حال تردیدهای آنها هم بی‏وجه نیست ، جهتی دارد كه باید روشن‏
بشود تا ما بتوانیم مفهوم تكامل را كاملا درك بكنیم .

" توحید " چنین خاصیتی دارد كه از طرفی پایه و مایه فلسفه جهان بینی‏
است و نوعی دید و بینش درباره هستی و وجود است و از طرف دیگر نوعی‏
آرمان و ایده است كه كلمه " لااله الا الله " در جمله نفی لااله مفهوم‏
ایده بودن و در جمله اثبات الا الله مفهوم اصل بودن توحید در هستی را
بیان می‏كند . قدمای ما تعبیری دارند ، می‏گویند توحید بر چند قسم است :
توحید در ذات ، توحید در صفات ، توحید در افعال و توحید در عبادت .
توحید در ذات یعنی اعتقاد به توحید ذاتی كه " « لیس كمثله شی‏ء » "
خداوند مثل و مانند و شریك ندارد . توحید در صفات یعنی ذات او مغایر
با صفات و نیز صفتی مغایر با صفت دیگر نیست . در عین بساطت و وحدت ،
همه كمالات را به نحو بساطت و وحدت دارد . و همچنین توحید افعالی . همه‏
اینها یك سلسله اندیشه‏های نظری و فلسفی مانند است كه او چنین است .
ولی در عین حال توحید در عبادت هم هست . او كه چنین است باید پرستش‏
بشود ، لایق پرستش است و پرستش او در عمق روح و روان بشر ریشه دارد "
« ا فغیر دین الله یبغون و له اسلم من فی السموات و الارض »"
عبادتی كه ما می‏كنیم در واقع یك نوع تسلیم و مشایعت اختیاری است از
یك عبادت تكوینی كه در همه موجودات است . " « یسبح لله ما فی‏
السموات و ما فی الارض " " سبح لله ما فی السموات و ما فی‏
الارض " " لله یسجد من فی السموات و الارض » " .
از این جهت توحید در عبادت یعنی ذات حق یگانه آرمان بشر هم هست .
همانطور كه ذات یگانه‏ای است كه مثل و مانند ندارد و در ذاتش تركیب‏
نیست و یگانه مبدا عالم است ، همینطور ذات یگانه‏ای است كه تنها معبود
بشر و یگانه موجود لایق پرستش بشر است . این است كه می‏گوئیم توحید هر
دو خاصیت را دارد ، از طرفی نوعی بینش و دید و نوعی ارزیابی درباره‏
هستی است و از طرف دیگر آرمان است برای بشر .

اما مثلا ماركسیسم چنین نیست . جهان بینی ماركسیستی ، جهان بینی مادی‏
است . جهان بینی مادی نوعی دید و ارزیابی درباره هستی و یك نوع فلسفه‏
هستی است كه طبعا در توجیه زندگی و زیستن نیز اثر دارد ولی خودش یك‏
آرمان نیست . ماتریالیسم هرگز نمی‏تواند به بشر آرمان عرضه بدارد .
آرمانی كه ماركسیسم عرضه می‏دارد از جنبه اقتصادی است نه از جنبه‏
ماتریالیستی . یعنی ماركسیسم اقتصادی ، آرمان به بشر عرضه می‏دارد . تازه‏
آن هم آرمان انسانی نیست . یعنی منافع بشر و طبقه محروم را
به عنوان آرمان به او عرضه می‏دارد و می‏گوید ای‏
طبقه محروم كوشش كن كه حقوق خود را دریافت كنی . در این حدود است . و
لذا از لحاظ آرمانسازی و ایدئولوژی ناقص است . زیرا این آرمان تا وقتی‏
است كه انسان به هدف نرسیده است ، بعد كه رسید چطور خواهد بود و این‏
آرمان چه خواهد شد ؟ همینكه طبقه حاكم را از قدرت استبداد به خاك نشاند
دیگر پایان ایدئولوژی و هدف است و تمام می‏شود .
به علاوه این نمی‏تواند به صورت یك هدف مقدس باشد ، یك هدف مادی‏
صددرصد مادی است و هدف مافوق انسانی نیست . و لهذا فداكاریها در این‏
مكتب تمام بی‏منط ق خواهد بود چون بر ضد آرمان خودش است . او می‏كوشد
برای اینكه به منفعت خود برسد و آن وقت باید فداكاری كند و تمام وجود
خود را در راه آن از دست بدهد و این چگونه منفعتی است كه در راه آن خود
را باید از دست داد ؟ !
ماركسیسم خود یك آرمان نیست ، بلكه در حقیقت بی آرمان و بازگشت به‏
غرائز فردی است یعنی آنچه كه مایه جهان بینی است ، خود ایده و آرمان‏
فردی یا اجتماعی نیست . نیروی ماركسیستی در بریدن و پاره كردن قیدها و
زنجیرها است . به علاوه قادر نیست توجیه كننده همه شؤون زندگی اعم از
سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و اخلاقی باشد مگر به طریق غیر مستقیم . در این‏
حال " عدالت " و " اخلاق " مفهوم واقعی خود را از دست می‏دهد .
به عبارت دیگر روح مكتب آن است كه با نوعی ارتباط علی و معلولی‏
اندام مكتب را می‏سازد و آنچه در این ارتباط علی و معلولی ،
بیشتر تاثیر دارد ، هدف و آرمانی است كه جهان بینی مكتب می‏دهد . و به‏
همین دلیل هر جهان بینی‏ای صلاحیت اینكه روح مكتب را تشكیل بدهد ندارد
چون ممكن است آرمان نداشته باشد .
انسان در سازندگی به آینده نگاه می‏كند نه به حال و گذشته . اینكه جهان‏
چیست و چگونه بوده و هستی چه ربطی دارد به اینكه من كه می‏خواهم جهان‏
ایده‏آل و مطابق با میل خود بسازم چه كنم . به عبارت دیگر فلسفه تنها
كافی نیست .

جهانبینیها از یك نظر دیگر نیز با هم تفاوت دارند و آن اینكه یكی "
تعهد آور " است و دیگری نیست یعنی یك جهان بینی برای انسان مسؤولیت‏
ایجاد می‏كند و دیگری نه . جهان بینی توحید تعهد آور است . و هر چه فكر
كنیم كه مثلا اگزیستانسیالیسم چگونه می‏خواهد تعهد به وجود آورد فكر به‏
جائی نمی‏رسد ، زیرا پایه و اساسی ندارد ، اینهمه كه دم از تعهد و التزام‏
و مسؤولیت می‏زند معلوم نیست پایه آن كجا است . من مسؤول خود هستم فقط
به دلیل اینكه آزادم . این آزادی جز این معنا ندارد كه دیگری مقصر [
بدبختی من ] نیست . اگر مجبور باشم ، مقصر بدبختی من ، خودم نیستم بلكه‏
دیگری است . ولی وقتی كه من صد در صد آزاد هستم چگونه است ؟ البته‏
آزادی‏ای كه آنها می‏گویند اساسا مفهوم ندارد و صد درصد غلط است ، زیرا
برابر با آزادی‏ای است كه اشاعره ما می‏گفتند و می‏خواستند ثابت كنند
اراده انسان كاملا آزاد و بی‏ارتباط به همه چیز است و این سخن
چندین اشكال بزرگ دارد . ولی به هر حال فرض كنید من آزاد هستم و
هیچگونه جبری بر من حكومت نمی‏كند و طبیعت بشری كه لازمه‏ای داشته باشد
وجود ندارد ، جبر محیط هم وجود ندارد و جبر الهی هم نیست و من آزاد مطلق‏
هستم . پس در این صورت به قول آنها من مسؤول خود هستم . حداكثر معنای‏
این حرف این است كه هیچ عاملی مقصر [ بدبختی ] من نیست ، من اگر
بدبخت شدم خودم مقصر هستم . ولی آیا معنای این ، مسؤولیت در برابر
دیگران هم هست كه بگویم من در انتخاب خود مسؤولم چیزی را انتخاب كنم‏
كه به نفع دیگران هم باشد ؟ می‏خواهند مسؤولیت دیگران را هم به عهده من‏
بگذارند . این احساس مسؤولیت از كجا برای من پیدا شود ؟ اگر گفته شود
من در دیگران تاثیر دارم ، گیرم كه چنین باشد ولی مسؤولیت مطلب دیگری‏ است .
اولا دیگران نیز آزادند . آن آزادی مطلق با مسؤولیت در مقابل دیگران‏
سازگار نیست . در آن طور آزادی كه می‏گویند ، حتی سرمشق و نمونه شدن هم‏
معنا ندارد . می‏گوید من چون آزاد هستم پس خودم مسؤول خودم می‏باشم و چون‏
هر راهی را كه انتخاب می‏كنم به این معنا است كه آنرا خوب می‏دانم و به‏
قول طلبه‏ها به دلالت التزامی به دیگران می‏گویم همین راه مرا انتخاب كنید
پس به راه خودم كلیت می‏دهم ، می‏گویم این راه خوب است نه فقط برای من‏
بلكه برای همه . پس دیگران را هم به این كار دعوت می‏كنم . و چنانكه‏
گفتیم برای دیگران هم آزاد هستند و هیچ عاملی مثل تاثیر در انتخاب‏
دیگران مرجح اراده كسی واقع نمی‏شود .ثانیا - فرضا این مطلب
 را قبول كنیم كه البته تا اینجا درست است [ و
حدیث ] " « كونوا دعاه الناس بغیر السنتكم » " همین است كه كاری كه‏
من می‏كنم معنایش این است كه آن را خوب تشخیص می‏دهم و دیگران را هم‏
عملا به آن تشویق می‏كنم ، پس به این ترتیب مؤثر در انتخاب دیگران هستم‏
. ولی این تاثیر در انتخاب دیگران غیر از این است كه من در وجدان خود
احساس مسؤولیت كنم . زیرا باید این مسؤولیت در وجدان من وجود داشته‏
باشد . " من مؤثر هستم " بالاتر از این نیست كه من درك می‏كنم كه عامل‏
بدبختی دیگران هستم ، اما آن تعهد را چه كسی در من ایجاد می‏كند كه من عمل‏
نكنم و بگویم به موجب اینكه مسؤولم نمی‏كنم ؟ مورد سؤال چه كسی هستم ؟
آیا خدا وجود دارد كه سؤال كند ؟ می‏گوئید نه . آیا وجدان ؟ می‏گوئید نه .
پس چه كسی ؟ !

جهان بینی توحیدی به همین دلیل كه " آرمانساز " و " تعهد آور " و
" مسؤولیت ساز " است ، " هدایت كن " است . خاصیت دیگر آن هدایت‏
كردن است یعنی راه را به انسان نشان می‏دهد ، راه وصول به هدفها را روشن‏
می‏كند . به علاوه " نشاط بخش " و " دل گرم كن " و نیز " فداكار ساز " است .
از همه بالاتر همانطور كه علامه طباطبائی فرموده‏اند : اصل توحید می‏تواند
عنصری از عناصری همه تعلیمات باشد . همانطور كه اصل امتناع تناقض اصلی‏
است كه عند التحلیل همه قضایا به آن منتهی می‏شود و بدون آن ،
یقین به هیچ اصلی پیدا نمی‏شود و یا لااقل یقین به هیچ‏
اصلی یقین به احتمال اصل مخالفت آنرا نفی نمی‏كند ، همچنین اصل توحید این‏
صلاحیت را دارد كه مانند آب ریشه همه اندیشه‏های دیگر را سیراب كند و
مانند خون به همه اجزاء و اندامها غذا برساند و مانند روح بپا دارنده و
زندگی بخش همه اندامها باشد و قوه محركه یك مكتب باشد .
در مورد آرمان ، سارتر و . . . حرفی دارند كه می‏گویند انسان در هیچ حدی‏
نباید توقف كند و همیشه باید حدود خود را در هم بشكند و طرحها را تغییر
دهد . وقتی به آنها رسید هدف دیگر بگیرد و همینطور به پیش رود ، بدین‏
معنی كه حركتی نامتناهی كه از ابتدا آرمان و هدفش مشخص نیست انجام دهد
بطوری كه دائما در حال حركت باشد مثل كسی كه در راهی می‏رود و فقط مقداری‏
از افق جلویش باز است ولی بعدش را نمی‏بیند اما مقداری كه رفت افق‏
دیگری جلوی چشمش آشكار می‏شود و همینطور ، ولی از ابتدا هدف نهائی را
بطور روشن نمی‏داند ، زیرا نمی‏خواهد به نقطه ثابت برسد چرا كه آنرا نقطه‏
مرگ می‏داند . ولی در توحید در عین اینكه هدف از ابتدا روشن و مشخص‏
است ، غیر متناهی است و این ، ارزش فوق العاده‏ای دارد . زیرا ذات‏
هدف نامتناهی است و همیشه برای انسان تازگی دارد و هیچگاه كهنگی ندارد
.
پس هر جهان بینی‏ای صلاحیت ندارد كه پایه و مایه و روح یك مكتب باشد
كه هم " آرمان " آن مكتب باشد و هم " قوه محركه " چه از راه اینكه‏
غایت و هدف می‏دهد و چه از راه اینكه ایجاد مسؤولیت می‏كند ،
 و خلاصه هم " قوه محركه " باشد و هم " تعهد آور و مسؤولیت آور
" ( البته به حسب خصلت ذاتی خود ) و هم " راهنما و هدایت كننده "
كه راه وصول به هدفها را تعیین كند ، و هم خاصیت " نشاط بخشی " و "
فداكار سازی " داشته باشد ، و هم مانند غذا خاصیت داشته باشد كه به همه‏
بدن برسد و همه اعضاء را زنده نگه دارد ، و هم نفوذی داشته باشد كه مانند
اصل ، همه مسائل به آن تحلیل شود . به عقیده ما تنها جهان بینی توحیدی‏
است كه چنین خواصی را همه و یكجا در بر دارد .

ایمان و كمال انسان

در ارتباط با بحثی كه درباره هدف و ایمان به هدف در اسلام داشتیم یك‏
مسئله اساسی این است كه : آنچه به نام " ایمان " در اسلام مطرح است و
در سراسر قرآن به چشم می‏خورد و محور همه مسائل است ، چیست ؟ .
البته ایمان در درجه اول ایمان به خدا و در درجه دوم ایمانهای دیگری‏
است كه در قرآن مطرح است مثل ایمان به ملائكه و كتب و رسل و یوم آخر .
آیا ایمان اساسا خودش از نظر اسلام برای انسان هدف است یا وسیله ؟
یعنی اینكه انسان باید مؤمن باشد و اسلام از انسانها ایمان می‏خواهد ، خود
هدف است یا وسیله است برای هدفهای دیگر ؟ البته توجه دارید كه مقصود
از هدف ، هدف برای انسان است . نمی‏خواهیم بگوئیم ایمان هدف خداوند
است و یا وسیله‏ای است برای هدفهای خداوند . هدفها یعنی كمالات و هدفهای انسانی .
آیا ایمان خود كمال انسان است ؟ و اینكه دعوت به ایمان شده است از
این جهت است كه اصولا [ ایمان ] كمال انسانی است و نفس كمال انسان به‏
ایمان است ؟ یا از آن جهت دعوت به ایمان شده است كه ایمان یك سلسله‏
آثار دارد و آن آثار برای انسان خوب است ، پس ایمان چیزی است كه برای‏
انسان نافع است یعنی دارای آثار نیك است . اگر بخواهیم این كلمه را به‏
اصطلاح فلاسفه ادا كنیم اینطور باید بگوئیم :
آیا ایمان برای انسان خیر است و یا نافع است ؟ زیرا فرق است میان‏
خیر و نافع . خیر آن چیزی است كه نفس و ذات خودش كمال و مطلوب است‏
. یعنی انسان آنرا باید برای خودش بخواهد نه برای چیز دیگر . ولی نافع‏
آن چیزی است كه خوب است به خاطر اثری كه دارد ، و در واقع مقدمه خیر
است نه اینكه خودش فی حد ذاته خیر باشد .
این مطلب قطعا باید در شناخت اسلام به صورت یك مكتب و ایدئولوژی‏
روشن بشود كه از نظر اسلام آیا ایمان خود هدف و مطلوب و خیر است برای‏
انسان ، و دعوت اسلام به ایمان از آن جهت است كه نفس ایمان خیر است‏
برای انسان قطع نظر از هر اثری كه داشته باشد ولو برای ایمان هیچ اثری از
آثاری كه می‏شناسیم وجود نداشته باشد ، و یا اینكه خیر چیز دیگری است و
انسان از آن جهت به ایمان دعوت شده است كه ایمان مقدمه خیرات است‏
چنانكه ما معمولا وقتی راجع به ایمان بحث می‏كنیم ، درباره فوائد و آثار
ایمان بحث می‏كنیم و مثلا می‏گوئیم : انسان در صورت داشتن ایمان آرامش خاطر
دارد و مصاحب او را از پا در نمی‏آورد . اگر افراد جامعه ایمان داشته‏
باشند می‏توانند به یكدیگر اعتماد كنند و خیرشان به یكدیگر می‏رسد و شرشان‏ بهم نمی‏رسد .
شك نیست كه ایمان چنین آثاری هم دارد ولی آیا ایمان از آن جهت خوب‏
است كه چنین آثار خوبی دارد یا نفس ایمان برای انسان كمال و خیر و
سعادت است و انسان كه باید ایمان پیدا كند فقط برای خود ایمان است نه‏
اینكه اثر دیگری بر آن مترتب باشد .
اینجا است كه این بحث پیش می‏آید كه اصولا كمال انسان به چیست ؟ ما
برای فهمیدن اینكه ایمان ، كمال و خیر است یا مقدمه خیر و كمال ، باید
ابتدا مسئله كمال انسان را مطرح كنیم و ببینیم كمال انسان به چیست ؟ .

1 - انسان كامل یعنی انسان برخوردار - الف : برخوردار از طبیعت‏
اول چیزی كه [ در تعریف انسان كامل ] ممكن است گفته شود این است كه‏
: انسان كامل یعنی انسان برخوردار . یا انسان تكامل یافته یعنی انسانی كه‏
حداكثر برخورداری را از طبیعت و محیط خارج خود دارد .

مسلم این تعریف غلط است . كمال انسان با برخورداری حاصل نمی‏شود كه هر
كه از اشیاء خارج بیشتر استفاده كرد و بهره برد كاملتر است . زیرا :
اولا - ما هیچ چیز دیگر را اینطور تعریف نمی‏كنیم . ما هرگز یك اسب‏
كامل را اسب برخوردار نمی‏دانیم . اسب را در ارتباط با صفات خود و در
وضع خاص خودش در نظر می‏گیریم كه چه صفاتی باید داشته باشد . اسب كامل‏
آن نیست كه مثلا دیشب علف بیشتری خورده باشد . یا در سیب كامل‏
نمی‏گوئیم سیبی است كه برخورداری بیشتری از طبیعت : هوا ، نور و . . .
داشته باشد .
ثانیا - كدام وجدان این مطلب را قبول می‏كند كه كاملترین انسان‏
برخوردارترین انسانها تعریف شود . چون لازمه‏اش این است كه هر انسانی به‏
هر نسبت كه از طبیعت كمتر برخوردار باشد ناقصتر باشد . برخوردارتر ،
كاملتر است و نابرخوردارتر ، ناقصتر . بنابراین اگر ما دو انسان داشته‏
باشیم ، یكی مانند معاویه باشد كه تمام همش استفاده از حداكثر نعمتهای‏
دنیا باشد با هر شرائطی كه هست ، كه می‏گویند خودش را در اواخر عمر گفت‏
ما در نعمت دنیا غلط خوردیم ، و واقعا هم چنین بود زیرا از 80 سال عمرش‏
حدود 40 سالش را به حكومت شام گذراند و از این 40 سال حدود 20 سال به‏
عنوان والی مقتدر بود و 20 سال دیگر خلیفه مقتدر بود ، و دیگری مانند
حضرت امیر باشد كه برعكس در جهان زاهدانه زندگی كرده و در زهد خود هم‏
فلسفه‏ای داشته است ، حالا فلسفه‏اش این بوده است كه می‏خواسته آزاد زندگی‏
كند ، یا ایثار كند ، یا همدردی با دیگران كند ، و یا اسیر دنیا نشده‏
باشد و قلب خود را فارغ برای معنویت نگهداشته باشد ، هر چه باشد ، و
بهره‏اش از دنیا فقط مثلا 17 من نان جو باشد ، اولی به كمال نزدیكتر و
دومی انسان ناقصی است كه در این دنیا كم بهره‏گیری كرده‏ است !
اگر این سخن را بگوئیم انسان را واقعا از حیوان هم پستتر كرده‏ایم چون‏
هیچ حیوانی را به مقیاس برخورداری ارزیابی كمال نمی‏كنیم . و اگر درست‏
توجه كنیم بسیاری از افراد اساسا جز درباره برخورداری برای انسان‏
نمی‏اندیشند و هر چیزی را اگر مقدمه برخورداری انسان باشد خوب و گرنه بد
می‏دانند . گویی كه غایت و كمال اصلی انسان را در برخورداری می‏دانند .
این مطلب البته درست نیست .

در اینجا مطلب دیگری پیش می‏آید كه دقیق است و آن اینكه هیچكس به‏
این صراحت معتقد نیست كه كمال انسان در برخورداری بیشتر از طبیعت است‏
كه لازمه‏اش نفی هر گونه معنویت و عمل انسانی است و معنایش این است كه‏
ایثار كردن كار غلطی است زیرا تنزل كردن است . ولی مطلب دیگری هست كه‏
در اذهان خیلیها وجود دارد و آن اینكه برخورداری دنیا كمال انسان نیست‏
ولی برخورداری آخرت چطور ؟ یعنی بگوئیم كمال انسان در برخورداری است‏
ولی در برخورداری آخرت . به این دلیل نمی‏گوئیم در برخورداری دنیا كه این‏
برخورداری سبب محرومیت آخرت می‏شود ولی برخورداری آخرت مانعی ندارد .
كمال انسان در همان خوردن است و برخورداری از نعمتهای الهی منتها در
دنیا حداكثر آن مسیر نیست ، بلكه حداكثر آن در آخرت و در بهشت میسر است .
و لهذا زاهدهای عامی عبادت می‏كنند برای  اینكه در آخرت بیشتر برخوردار باشند .
عبادت كردن برای بهشت مگر جز
عبادت برای برخورداری بیشتر است ؟ عبادت مقدمه برخورداری است و طبعا
هر ذی المقدمه‏ای بر مقدمه‏اش افضل و اشرف است . عبادت فقط وسیله‏ای‏
است برای آن برخورداری . بوعلی در نمط نهم اشارات می‏گوید : " العباده‏
عند غیر العارف معامله ما كانه یعمل فی الدنیا لاجره یاخذها فی الاخره هی‏
الاجر و الصواب " . انسان غیر عارف عبادت می‏كند آنچنانكه یك كارگر
مزد بگیر كار می‏كند . كارگر مزد بگیر هدفش پولی است كه می‏گیرد . اگر
پول نباشد هرگز حاضر نیست كار بكند . این شخص هم عبادت می‏كند برای‏
برخورداری آخرت . بنابراین باز كمال انسان برگشت به برخورداری ، گر چه‏
نه در دنیا بلكه در آخرت .

از نظر منطق اسلام این مطلب مسلم است كه عبادت برای برخورداری در
آخرت عبادت بسیار ناقصی است . یعنی همینقدر عبادت است كه انسان از
خدا چیزی را می‏خواهد و خدا را وسیله قرار داده است و همین مقدار توجه به‏
خدا دارد كه آخرت و بهشت را از خداوند می‏خواهد و عبادت می‏كند برای‏
اینكه امر خدا را اطاعت كرده باشد تا خدا در عوض به او آخرت را بدهد .
عبادت است ولی عبادتی كه در آن خدا وسیله قرار گرفته است . در این‏
باره در كلمات ائمه زیاد داریم و در نهج البلاغه نیز هست :
« قوم عبدوا الله طمعا و تلك عباده الاجراء ( عباده التجار ) »
 [ گروهی خدا را از روی طمع بندگی می‏كنند و این عبادت مزد بگیران ( یا
بازرگانان ) است ] . « و قوم عبدوا الله خوفا و تلك عباده العبید »
آنان كه از ترس عبادت می‏كنند كارشان از قبیل كار بردگان است كه از
ترس ارباب كار می‏كنند . « و قوم عبدوا الله شكرا » ( حباله ) كه‏
عبارات مختلف آمده است . [ « فتلك عباده الاحرار » ]  و قومی او
را عبادت می‏كنند نه از روی ترس و نه به خاطر طمع ، بلكه از روی‏
سپاسگزاری كه او را شایسته سپاسگزاری می‏دانند . یعنی اگر نه ثوابی باشد و
نه بهشتی و نه جهنمی باز هم خدا را عبادت می‏كنند [ و این عبادت آزادگان‏
است ] . آن عبارت معروف دیگر از امیرالمؤمنین از همه اینها صریحتر
است كه می‏فرماید : " « الهی ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا فی جنتك‏
بل وجدتك اهلا للعباده فعبدتك » " .
پس این یك نظریه درباره كمال انسان كه آنرا در برخورداری بدانیم ، كه‏
اگر در دنیا آنرا مستلزم نفی هر فضیلتی بشماریم و برخورداری را به آخرت‏
موكول كنیم باز هم مطلب درستی نیست وگرنه باید اصولا كاملترین عبادت هم‏
برای برخورداری باشد و حال اینكه دانستیم ناقصترین عبادت آنست كه برای برخورداری است .
پس نمی‏توان گفت كه كمال انسان در برخورداری بیشتر انسان از غیر خود
است .

نظریات دیگری  هست كه بعضی روحانی است و برخی مادی .
نظریات مادی آخر كار برمی‏گردد به همان نظریه برخورداری . اما نظریات‏
روحانی :

اولین و شاید مهمترین این نظریات كه شایسته است در اطرافش بحث شود
نظریه عرفا است . اساسا مبحث " انسان كامل " را تحت همین عنوان عرفا
مطرح كرده‏اند و شاید بتوان گفت بطور قطع عرفا این نظر را از ادیان‏
گرفته‏اند ، از مسئله انسان اول كه در ادیان هست ( مسئله آدم ) و بطور
كلی از مسئله " نبی " و " ولی " و انسان كامل آخر الزمان ( مهدی‏
موعود ) كه در همه ادیان هست ، الهام گرفته‏اند . ما سینیون معروف كتابی‏
دارد تحت عنوان " انسان كامل در اسلام " كه عبدالرحمن بدوی آنرا به‏ عربی ترجمه كرده است  .
ماسینیون در آن كتاب می‏گوید : فرضیه انسان كامل میراث هلنی نیست‏
یعنی میراث یونانی نیست . فلسفه یونان درباره انسان كامل حرفی ندارد و بحثی نكرده است .
در جهان اسلام بحث انسان كامل را عرفا مطرح كرده‏اند و
مخصوصا در میان عرفا محی الدین عربی خیلی در این زمینه بحث كرده است .
دیگران‏ كتابهائی به نام انسان كامل نوشته‏اند . از جمله عبدالكریم دیلی كتابی‏
نوشته است به نام انسان كامل كه چاپ شده است . عزیزالدین نسفی نیز به‏
نام الانسان الكامل كتاب نوشته است . همچنین سید محمد برقعی ( برادر
مرحوم آقا میرزا سید حسن برقعی ) كه مرد عارف مسلك و شاعری است ،
كتابی نوشته تحت همین عنوان .
عرفا طبق مسلك خودشان نظریه روشنی درباره كمال انسان و انسان كامل‏
دارند گو اینكه برای دیگران قابل قبول نباشد . آنها در این زمینه صد در
صد قاطع و جزم قضاوت می‏كنند و حرف عجیبی دارند .
عرفا معتقدند كه حقیقت یكی است و بس و آن همان خدا است . آنها غیر
خدا را حقیقت نمی‏دانند و به نوعی ظل و چهره و سایه حقیقت می‏دانند و
حقیقت بودن هر چیزی را هم كه ظاهرا قائل باشند ، به اعتبار انتساب آن‏
به خداوند می‏دانند . از نظر عارف همه چیزشان و صفت و اسم خداوند است و
ما تا وقتی اشیاء را در مقابل خدا می‏بینیم و او را چیزی و اینها را چیز
دیگری می‏دانیم و ثانی برای او قرار می‏دهیم ، در كفر و شرك و جهل و حجاب‏
محض هستیم كه اگر به این حال بمیریم در ظلمت مرده‏ایم یعنی حقیقت را درك نكرده‏ایم .
انسان آنوقت كامل است كه حقیقت را درك كند و به حقیقت هم برسد .
اصطلاحی دارند تحت عنوان " وصول به حق " كه به معنای این نیست كه‏
العیاذ بالله حق حلول كند در انسان . زیرا محال است كه خداوند حلول كند
یا متحد با خلق بشود . آنان اصلا ثانی برای خداوند قائل نیستند .
شبستری می‏گوید : حلول و اتحاد اینجا محال است /كه در وحدت دوئی عین ظلال است
اگر بگوید " حلول " برای خدا ثانی قائل شده است و عین شرك است و
چیزی است كه از آن فرار می‏كند و اگر بگوید " اتحاد " باز دو چیز است‏
كه با هم متحد شده‏اند . او برای شیئی ، شیئیتی قائل نیست كه آنرا ثانی‏
برای خدا قرار دهد . خلق از نظر او یعنی تجلی ، خلق كردن یعنی ظهور .
بنابر این معنای رسیدن ، فانی شدن در او است و فانی شدن یعنی انسان‏
برسد به آنجا كه حقیقت را آنچنانكه هست درك كند و وقتی خودش را درك‏
می‏كند پس از درك او باشد ، قبل از هر چیزی او را درك كند و ببیند
²ما رأیت شیئا الا و رایت الله قبله و بعده و معه » دیگر از نظر او من و
ما باقی نمی‏ماند و فانی شدن یعنی این .
پس اصول سخن عرفا این است كه حقیقت یك چیز بیشتر نیست و غیر او هر
چه هست ، ثانی برای او نیست ، بلكه جلوه‏ها و اسماء و صفات و تجلیات‏
او است . كمال انسان در رسیدن به حقیقت است ، و رسیدن به حقیقت یعنی‏
اینكه انسان برسد به جائی كه این حالت را كاملا درك كند كه در همه چیز و
با همه چیز او را ببیند « و هو معكم اینما كنتم »با هر چیزی و بلكه قبل‏
از هر چیزی او را ببیند ، قوام هر چیزی را به او ببیند ، و هر چیزی و از
آن جمله خودش را در واقع در او ببیند و آنوقت دیگر منی باقی نمی‏ماند .
این همان معنی " فنا " است كه می‏گویند و اگر انسان به این حالت رسید
و این فنا و اتصال برای او رخ داد ، به قول آنها یدالله الباسطه می‏شود .
عرفا معتقد به رسیدن هم هستند . " سلوك "
همین است ، " سیر الی الله " ، " سلوك الی الله " . ( ما هم كه "
تقرب " می گوئیم به معنای نزدیك شدن است ) و چون معتقد به سیر و
سلوك و حركت به سوی خدا و طی منازل قرب هستند و برای این منازل هم نظم‏
خاصی قائلند مثل منازل مكانی كه تا منزل اولی طی نشود محال است كه بتوان‏
به منزل دوم رسید ، برای عرفان منازلی معین كرده‏اند تا انسان برسد به‏
حقیقت . كمال انسان از نظر آنها خیلی روشن است . آدمی كه به حقیقت‏
نرسیده ناقص است ، محجوب است و انسان " نارسیده " است . و
انسانیت انسان و استعداد اصلیش همین است كه حقیقت را بشناسد و به آن‏
برسد . كسی كه به حقیقت نرسیده ، از راه و امانده است . مركب این سیر
هم از نظر آنها " عشق " و " محبت " و " انس " است . و راه ، راه‏
قلب و دل است نه راه فكر و فلسفه و . . .
از نظر آنها هر كمال دیگر از این كمال منشعب می‏شود . هر چیز دیگر به‏
آن اعتبار كمال است كه یا راه رسیدن به این كمال است و یا ناشی از این‏
كمال . مثلا آیا زهد برای انسان كمال است ؟ می‏گویند بلی زیرا شرط این راه‏
است . آیا تواضع كمال است ؟ بلی زیرا شرط این راه است . چیزهائی كه‏
محاسن اخلاقی است ، و نیز دستگیری و ارشاد و هدایت خوب است چون اثر
این كار است . وقتی كه كسی به حقیقت رسید مظهر اسم الهادی می‏شود و
دیگران را ارشاد و هدایت می‏كند . این ، نظر روشنی است برای عرفا كه‏
كمال مساوی است با وصول به حقیقت . حقیقت یكی است و كمال انسان یعنی‏
اتصال و وصول به حقیقت .