تبیان، دستیار زندگی

به معنای دادن مال و یا چیزی در راه خدا می‌باشد که برخی از اقسام آن‌ها واجب و برخی هم مستحب می‌باشد.

. بازگشت سود صدقه به پرداخت کننده
ازنگاه آموزه های قرآنی کسی که صدقه پرداخت می کند، ضرر نمی کند بلکه در حقیقت سود این عمل به خود او باز می گردد. قرآن می فرماید: انفاق خیری که انجام می دهید برای خودتان است و سود آن به شما باز می گردد. (بقره، 272) بنابراین خداوند تضمین کرده به کسی که این عمل را انجام دهد،سود برساند. کما اینکه پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «استنزلو الرزق بالصدقه». (مجلسی، 1983، ج 78، ص 68) یعنی به وسیله ی صدقه،اسباب نازل شدن روزی خود را فراهم آورید.حال اگر سود صدقه به خود انسان باز می گردد پس صدقات ماندگار باید طرفدار بیشتری داشته باشد و انسان بیشتر به دنبال آن باشد زیرا آن،سرمایه گذاری ثابت است و سود آن دائمی است. از نظر اجتماعی نیز این دیدگاه قابل قبول است زیرا در صورت پرداخت صدقات و انفاقات، مردم و بویژه محرومین نسبت به آن شخص خوش بین می شوند و او از آسیب های احتمالی ناشی از شکاف بین طبقات اجتماعی در امان است.او همچنین مورد عنایت مردم قرار گرفته و دعای خیرآنان شامل اوست و در فرصت هایی که پیش می آید مردم او را بردیگران ترجیح داده و این امر موجب رشد و پیشرفت می گردد.

4

. صدقه و آمرزش گناه
قرآن کریم در مورد آثار صدقه می فرماید: اگر صدقات را آشکارا پرداخت نمایید خوب است لکن اگر آنها را مخفی نموده و به فقرا بپردازید برای شما شایسته تر و موحب بخشیده شدن گناهان شماست. (بقره، 271) در این آیه اشاره به پرداخت پنهانی صدقه دارد و صدقه ای را کفاره ی گناه می شمارد که در پنهان پرداخت شود. در روایات نیز وارد شده است که انفاق پنهانی موجب فرونشستن خشم خداست وگناه انسان را از بین می برد، همانگونه که آب آتش را خاموش می کند. (احسایی، 1403، ج 2، ص 71؛مجلسی، 1983، ج 93، ص 240)
در عین حال آمرزش گناه از آثار پرداخت صدقه است و علت اخفا دراین آیه است که قصد قربت و رضای خدا،درآن قطع تر است پس چنانچه صدقه ی آشکار هم، به طور خالص برای رضا خدا باشد و به دور از منت و ایذای گیرنده ی آن انجام شود،همان اثر را می تواند داشته باشد.
تردیدی نیست که هریک از دو نوع انفاق علنی و مخفی،اگربه قصد قربت و در راه خدا باشد، دارای اثری مفید است. گاه بهتراست صدقه درپنهان انجام شود و گاه به طور آشکار و این انسان است که باید با درک شرایط، بهترین آن را انتخاب نماید. گاه انفاق آشکار موجب ترغیب و تشویق دیگران و رایج شدن یاری رساندن به دیگران و انجام کار خیر می شود. وقتی انسان چیزی را وقف می کند یا مدرسه و پل و بیمارستان می سازد،اگر دیگران مطلع شوند آنان نیز دست به آن کار می زنند و این موجب رشد و افزایش کارهای خیراست. انفاقات واجب یعنی زکات اگر علنی ادا شود پرداخت کننده ی آن در معرض تهمت فرار از وظایف شرعی قرار نمی گیرد و گاه انفاق مخفی مناسب تراست و آن در صورتی است که اگر علنی دست به انفاق بزند در معرض ریا باشد یا موجب منت و اذیت برای گیرنده ی آن باشد و یا برای وی کسر شأن تلقی شود.دراین صورت بهتراست به صورت مخفی انجام گردد.
بعضی ازمفسرین نیز این حق انتخاب، در چگونگی پرداخت صدقه را، که گاه آشکار و گاه پنهان پرداخت شود، در مورد انفاقات مستحب دانسته اند اما گفته اند زکات بهتر است همیشه آشکار پرداخت گردد. (مکارم شیرازی، 1384، ج 2، ص 404)
نکته ی قابل توجه دراین آیه آن است که آیه می گوید: «ویکفر عنکم من سیئاتکم»؛ «من» تبعیضیه است و یعنی در اثر انفاق، بخشی از گناهان بخشیده می شود و البته مقدار آن بستگی به مقدارانفاق انجام شده و میزان اخلاص آن دارد. در آنجا نیز باید اذعان نمود که اثر صدقه ی ماندگار در جبران گناه گذشته بیشر از صدقه ی غیر ماندگار است. زیرا مردم همواره از آثارصدقه ی ماندگارسود برده و او ازآثار آن بهره می برد

شرایط ارزشمندی صدقه
انفاق گرچه ذاتاً خوب و ارزشمند است و موجب پاداش و ستایش است و قرآن کریم می فرماید: «هل جزاءالاحسان إلا الإحسان»، (الرحمن، 60) یعنی پاداش کسی که کار نیک انجام می دهد چیزی جز ثواب و نیکی نمی باشد؛(طوسی، 1409، ج 9، ص 482) اما از نظر قرآن صدقه ای دارای آثارذکرشده است و اجر و پاداش والایی برای آن در نظر گرفته شده است،که داری ویژگی های زیر باشد:

1

.انگیزه ی الهی
در ماهیت صدقه، رضای خدا و انگیزه ی الهی وجود دارد و این ماده از واژه ی صدق،یعنی راستی و صداقت گرفته شده و صدقه چیزی است که صداقت بنده نسبت به آفریدگار را ثابت می کند، پس باید برای تقرب به خداوند و کسب رضای او انجام شود.
قرآن کریم دراین خصوص می فرماید: «کسانی که اموال خود را برای خشنودی خدا و تثبیت ملکات انسانی در روح خود انفاق می کنند،همچون باغی است که درنقطه ی بلندی باشد و باران های درشت به آنان برسد و میوه ی دو چندان بدهد». (بقره، 265) براساس این آیه، عامل مؤثر دراینکه صدقه و انفاق مؤثرباشد و اثرجاودانه داشته باشد، قصد جلب رضای خداوند است و اگرانفاقی به قصد ریا و یا برای جلب رضایت دیگران انجام پذیرد،چنین آثاری نخواهد داشت.
بر این اساس،فقها در صدقه همواره قصد قربت را شرط دانسته اند و تفاوت آن با هبه و هدیه در وجود قصد قربت یا عدم آن است. زیرا صدقه با قصد قربت انجام می شود اماهبه به قصد ایجاد محبت و دوستی با طرف مقابل. (فخرالمحققین، 1386، ج4، ص 29) در روایات نیز آمده است که «لا صدقه الا ما ارید به وجه الله و ثوابه».(حر عاملی ،1403،ج13،ص319)و ظاهراً «لا» به حسب ظاهر، نفی جنس است نه نفی کمال. یعنی اصلاً صدقه محقق نمی شود نه اینکه صدقه ای ناقص پرداخت شده باشد.
در مورد اعتبار قصد قربت در وقف، گرچه بین فقها اختلاف است اما اکثراً یا آن را لازم دانسته یا بنا بر احتیاط تحقق آن را توصیه می کند (حایری، 1380، ص 71) بسیاری از فقها وقف را در اصل ،مصداق صدقه می دانند و لذا وقف بدون قصد قربت را معتبرتلقی نمی کنند. سایر صدقات ماندگار نیز درصورتی دارای اجر و پاداش دائمی است که به قصد رضای خدا انجام شده باشد.انجام کاری پسندیده، گفتن کلمه ی حق، امربه معروف، ایجاد سنتی نیک و ... در صورتی صدقه ای تلفی می شود که ثواب آن برای همیشه به فاعل آن برمی گردد، که آن را برای رضای خدا انجام دهد.

2. پاکی مورد صدقه
آنچه به عنوان صدقه پراخت می شود،یا به عنوان زکات داده می شود و یا به عنوان وقف در نظر گرفته می شود، باید از اموال پاک ومطبوعی باشد که دراختیار انسان است، نه از اموال نامطبوع یا حرام. قرآن دراین مورد می فرماید: «یأیّها الذین ءامنوا أنفقوا من طیبات ما کسبتم و ممّا أخرجنا لکم من الأرض و لا تیمّموا الخبیث منه تنفقون و لستم بآخذیه إلّا تغمضوا فیه».(بقره، 267) دراین آیه می فرماید،آنچه را صدقه می دهید خواه از درآمدهای ناشی از کسب باشد یا از درآمدهای ناشی از زمین و معادن،باید از کالای تمیز، نظیف و حلال آن باشد نه ازاجزای ناپسند آن،درحالی که خود شما حاضرنیستید آن اجزا را اگر به شما صدقه داده شود بپذیرید مگر از روی اکراه. ازامام صادق (علیه السلام) نقل شده که این آیه درمورد جمعی نازل شده که درزمان جاهلیت ثروت هایی از طریق رباخواری جمع آوری کرده بودند و آن را در راه خدا انفاق می کردند که خداوند آنها را از این کار نهی فرمود. (کلینی، 1365، ج 4، ص 48) همچنین آمده است که این آیه، درباره ی کسانی نازل شده که خرمای خشک، نامرغوب و کم گوشت را با خرمای خوب مخلوط کرده و آن را صدقه می دادند. (کلینی، 1365، ج 4، ص 48)
البته ازدیدگاه بسیاری از مفسرین این دو دیدگاه با هم منافات ندارند بلکه قابل جمع است. (مکارم شیرازی و دیگران، 1386، ج 2، ص 390) به نظر نگارنده مورد آیه هرچه باشد،مفهوم آن عام است و شامل همه ی موارد مشابه بوده و این دو مورد هم از باب ذکر مصداق است.
بنابراین،ازآنجا که انفاق و صدقه،اجری عظیم داشته و اثر آن ماندگاراست حتی ازنظرعقل و منطق نیزباید کالا، خدمات یا سیره و سنتی با ارزش باشد و تا بتواند اثری ماندگار ازخود برجای گذارد

لَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَ یُقِیمُونَ الصلَوةَ وَ ممَّا رَزَقْنَهُمْ یُنفِقُونَ(3/بقره) پرهیزكاران آنها هستند كه به غیب (آنچه از حس پوشیده و پنهان است ) ایمان مى آورند، و نماز را بر پا مى دارند و از تمام نعمتها و مواهبى كه به آنها روزى دادهایم انفاق مى كنند ارتباط با انسانها: آنها علاوه بر ارتباط دائم با پروردگار رابطه نزدیك و مستمرى با خلق خدا دارند، و به همین دلیل سومین ویژگى آنها را قرآن چنین بیان مى كند((و از تمام مواهبى كه به آنها روزى داده ایم انفاق مى كنن(و مما رزقناهم ینفقون). قابل توجه اینكه قرآن نمى گوید: من اموالهم ینفقون (از اموالشان انفاق مى كنند) بلكه مى گوید ((مما رزقناهم )) (از آنچه به آنها روزى دادیم ) و به این ترتیب مساءله ((انفاق )) را آنچنان تعمیم مى دهد كه تمام مواهب مادى و معنوى را در بر مى گیرد. بنابر این مردم پرهیزگار آنها هستند كه نه تنها از اموال خود، بلكه از علم و عقل و دانش و نیروهاى جسمانى و مقام و موقعیت اجتماعى خود، و خلاصه از تمام سرمایه هاى خویش ‍ به آنها كه نیاز دارند مى بخشند، بى آنكه انتظار پاداشى داشته باشند. نكته دیگر اینكه : انفاق یك قانون عمومى در جهان آفرینش و مخصوصا در سازمان بدن هر موجود زنده است ، قلب انسان تنها براى خود كار نمى كند، بلكه از آنچه دارد به تمام سلولها انفاق مى كند، مغز و ریه و سایر دستگاه هاى بدن انسان ، همه از نتیجه كار خود دائما انفاق مى كنند، و اصولا زندگى دسته جمعى بدون انفاق مفهومى ندارد ارتباط با انسانها در حقیقت نتیجه ارتباط و پیوند با خدا است ، انسانى كه به خدا پیوسته و به حكم جمله مما رزقناهم همه روزیها و مواهب را از خدا مى داند، نه از ناحیه خودش ، عطاى خداوند بزرگى مى داند كه چند روزى این امانت را نزد او گذاشته ، نه تنها از انفاق و بخشش در راه او ناراحت نمى شود بلكه خوشحال است، چرا كه مال خدا را به بندگان او داده ، اما نتائج و بركات مادى و معنویش را براى خود خریده است ، این طرز تفكر، روح انسان را از بخل و حسد پاك مى كند، و جهان تنازع بقا را به دنیاى تعاون تبدیل مى سازد دنیائى كه هر كس در آن خود را مدیون مى داند كه از مواهبى كه دارد در اختیارهمه نیازمندان بگذارد، همچون آفتاب نورافشانى كند بى آنكه انتظار پاداشى داشته باشد. جالب اینكه در حدیثى از امام صادق (علیه السلام ) مى خوانیم كه در تفسیر جمله و مما رزقناهم ینفقون فرمود: ان معناه و مما علمناهم یبثون :((مفهوم آن این است از علوم و دانشهائى كه به آنها تعلیم داده ایم نشر مى دهند، و به نیازمندان مى آموزند. بدیهى است مفهوم این سخن آن نیست كه انفاق مخصوص به علم است ، بلكه چون غالبا نظرها در مساءله انفاق متوجه انفاق مالى مى شود امام با ذكر این نوع انفاق معنوى مى خواهد گستردگى مفهوم انفاق را روشن سازد. ضمنا از اینجا به خوبى روشن كه انفاق در آیه مورد بحث خصوص زكات واجب ، یا اعم از زكات واجب و مستحب نیست ، بلكه معنى وسیعى دارد كه هر گونه كمك بلاعوضى را در بر مى گیرد.

مام صادق علیه السلام فرمود:  لا یتبع الرجل بعد موته الا ثلاث خصال: صدقة اءجراهاالله له فى جیاته فهى تجرى له بعد موته. و سنة هدى یعمل بها. و ولد صالح یدعوله