تبیان، دستیار زندگی

چكیده

از مهم‏ترین مسائل مورد توجه در نظام تعلیم و تربیت اسلامى، رشد شخصیتى متعادل و سلامت معنوى زن و مرد است. مقاله حاضر با هدف كشف آموزه‏هاى دینى در زمینه ارتقاى سلامت معنوى زن و مرد در زندگى مشترك، به بررسى مسائل مرتبط با آن مى‏پردازد.

این مقاله با روش توصیفى ـ تحلیلى و با هدف كشف آموزه‏هاى دینى در زمینه ارتقا سلامت معنوى زن و مرد در زندگى مشترك تدوین یافته است. بر اساس این روش، تعدادى از آیات قرآن و احادیث كه در آنها، با هدف ارتقا و تعمیق سلامت معنوى همسران، از روابط و رفتارهایى نهى شده و به نگرش‏ها و عملكردهایى توصیه شده است، بررسى و توصیف محتوایى شده و آموزه‏ها دسته‏بندى گردیدند.

یافته‏هاى تحقیق حاكى از آن است كه بر اساس آموزه‏هاى دینى، براى ارتقاى سلامت معنوى همسران، باید از اقدام‏هاى ناآگاهانه، نگرش‏هاى غلط، ارتباط‏هاى عاطفى ضعیف، رفتارهاى خلاف اخلاق و مانند آن پرهیز شود. همچنین آشنایى همسران با اهداف زندگى مشترك، تمایلات طبیعى و فطرى زن و مرد، حقوق زن و مرد نسبت به یكدیگر، نگرش مثبت و خوش‏بینانه نسبت به همسر، كسب مهارت‏هاى معاشرتى و كوشش براى انجام وظایف شرعى و همكارى در جهت قرب الهى، زمینه سلامت معنوى هریك از آنها را فراهم مى‏سازد.

http://marifat.nashriyat.ir

مقدّمه

باورهاى دینى درباره ارزشمندى افراد آدمى و حقوق آنان، افراد را به سوى تعادل شخصیت، معنویت و روابط اخلاقى مى‏كشاند. استارباك،¹ از شاگردان هال، كتاب روان‏شناسى دین را براى تبیین همین رابطه منتشر كرد.² در میان جامعهروان‏پزشكان آمریكا، از اولین كسانى كه به اهمیت مطالعات مذهبى اشاره نمودند، مى‏توان از بنیامین راش (1745ـ1813) پدر روان‏پزشكى آمریكا، یاد كرد. وى اظهار نمود: مذهب آن‏قدر براى پرورش روح و سلامت آدمى اهمیت دارد كه هوا براى تنفس.³ مانسون (1998) با مرور جامعى از بررسى‏ها، دعا را یكى از رفتارهاى مذهبى مرتبط با سلامت و تندرستى گزارش مى‏دهد.⁴ مایرزروان‏شناس برجسته اروپایى (2000) در تحقیق روى مراجعان كلینیك خود، اثرات مذهب را در ارتقاى بهداشت روانى گزارش داده است.⁵

فرانكل،⁶ سه عاملِ معنویت، آزادى و مسئولیت را جوهر وجود انسان دانسته است⁷ و بر این باور است كه درمعناى انسان سالم، معنویت مستتر است و در سایه همین «سلامتى معنوى»⁸ است كه فرد به كمال مى‏رسد و در ابعادعینى و مادى زندگى حركت مى‏كند.⁹ در تحقیقات پارك،¹⁰ كوهن¹¹ و هرب¹² (1990) نشان داده شده است كه درمیان پیروان مذهب پروتستان هرقدر كه میزان باور دینى بالاتر باشد، احتمال ابتلا به اختلالات خلقى، به ویژه افسردگى، كمتر است. در یك بررسى روى دانش‏آموزان ایرانى نیز، یافته‏ها حاكى از همبستگى منفى بین افسردگى و نگرش مذهبى بوده است.¹³

پارگامنت¹⁴ از جمله پژوهشگرانى است كه نظریه جامعى در زمینه نقش مذهب در مقابله با عوامل فشارزا مطرحكرده است. او به سه شیوه تأثیر دین در مقابله با عوامل فشارزا و فراهم‏سازى سلامت روانى اشاره دارد: 1. نحوه ارزیابى فرد از عامل تهدیدكننده و شدت آن؛ 2. كمك در تعریف مجدد از مشكل به گونه‏اى قابل حل؛ 3. برداشت و تفسیر افراد از رویدادهاى زندگى و پیامدهاى آن.¹⁵

والریت¹⁶ و لارى¹⁷ (1995) در تحقیقاتشان نشان داده‏اند كه آموزه‏هاى دینى با تغییر سبك زندگى و سامان‏دهى به روابط بین فردى و سلامت اخلاقى و معنوى همبستگى دارد و پایبندى عملى به باورهاى مذهبى با دستگاه ایمنى عصبى ـ روانى آدمى رابطه داشته و باعث افزایش سلامت روانى و اخلاقى در افراد مى‏شود. این پژوهشگران دیدگاهى روانى ـ اجتماعى را براى توجیه همین رابطه بین مذهب و سلامت روان پیشنهاد كرده‏اند.¹⁸

مى، رولو (1953) روان‏شناس بالینى نیز معتقد است: دین راستین از دو جهت در سلامت روانى و پرورش شخصیت سالم در فرد مؤثر است، یكى از آن جهت كه هدف زندگى را مشخص مى‏كند و به زندگى معنا مى‏بخشد. و دوم از آن جهت كه آموزه‏هاى دینى گرایش به خیر، ارزشمندى، اخلاق و مسئولیت را در روابط خود با دیگران و از جمله با همسر تقویت مى‏كنند.¹⁹

ویلیام جیمز (2002) دین‏دارى واقعى را داراى آثار گران‏بها، از جمله گستره حیات انسانى از زندگى موقت دنیا به زندگى دایمى آخرت، ارتباط با خدا و پیوند دوستانه با رحمت و قدرت نامحدود او و ارتقاى سلامت روان و پرورش روح معنویت و اخلاق (خلوص، مهرورزى، نیایش، شكیبایى و دیگر صفات برجسته انسانى) دانسته است و بر این نكته تأكید دارد كه زندگى سالم خانوادگى و اجتماعى افراد، با سلامت روانى معنوى برخاسته از عمل به آموزه‏هاى دینى تأمین مى‏گردد.²⁰

در نظام تعلیم و تربیت اسلامى و در راستاى رسیدن انسان به سعادت و قرب الى‏اللّه، مهم‏ترین هدف تربیتى، رشد شخصیتى متعادل زن و مرد بر محور معنویت و افزایش سلامت معنوى است. سلامت معنوى را مى‏توان شناخت خالق، دوست داشتن او و تلاش براى قرب به او تبیین كرد كه مى‏تواند زمینه‏هاى دیگرى نظیر احساسات، دوست‏داشتن و دوست‏داشته‏شدن، كمك كردن به دیگران، تجربه كردن لذّت، داشتن یك هدف اساسى در زندگى و تجربه كمال و آرامش زندگى را دربر گیرد.²¹ به طور كلى، سلامت معنوى، ارتباط هماهنگ و یكپارچه را بین افراد فراهم مى‏كند و با ویژگى‏هاى ثبات در زندگى، صلح، تناسب و هماهنگى، احساس ارتباط نزدیك با خویشتن، خدا، جامعه و محیط مشخص مى‏شود. سلامت معنوى نیروى یگانه‏اى است كه ابعاد جسمى، روانى و اجتماعى را هماهنگ مى‏كند و براى سازگارى با هدف نهایى تعلیم و تربیت و سعادت ابدى لازم است. وقتى سلامت معنوى به خطر بیفتد، فرد ممكن است دچار اختلالات روحى مثل احساس تنهایى، افسردگى و از دست‏دادن معنا در زندگى شود كه خود مى‏تواند سازگارى در زندگى، به ویژه حیات جاوید فرد را با مشكل مواجه كند.²²

سلامت معنوى در شناخت و ارتباط دوستانه با خدا و بندگان و تحقق فضایل در خویشتن، مفهوم مى‏یابد و از اركان آن، نوع ارتباطات ضابطه‏مند زن و مرد است كه موفقیت در اركان دیگر از سلامت معنوى را تسهیل مى‏كند و بر بسیارى از ابعاد زندگى فردى، اجتماعى و معنوى افراد تأثیر مى‏گذارد. در حقیقت، سنگ‏بناى زناشویى باید به گونه‏اى نهاده شود كه عملكرد مطلوب خانواده و ارتقاى سلامت معنوى اعضاى آن را به دنبال داشته باشد.²³ از این‏روست كه در دیدگاه اسلامى، ازدواج از قداست ویژه‏اى برخوردار است و از آن به عنوان محبوب‏ترین بنیاد نزد پروردگار یاد گردیده است؛²⁴ زیرا انتخاب همسر و ازدواج، مسیر سعادتمندى افراد را در زندگى تسهیل مى‏سازد. همچنین به عنوان مهم‏ترین رفتار اجتماعى براى دست‏یابى به نیازهاى عاطفى و كسب امنیت و آرامش شناخته شده است و مى‏تواند موجبات رشد و پیشرفت انسان‏ها را فراهم آورد²⁵ و روشن است كه نسل جوان، كه بهترین و سازنده‏ترین نیروهاى جامعه بوده و پیشرفت و تعالى هر جامعه، بستگى به تلاش و همت این قشر دارد نیازمند به آن است.²⁶ البته آنچه از خود ازدواج مهم‏تر به شمار مى‏رود، موفقیت در ازدواج و احساس خوشبختى و رضایت زوجین از یكدیگر²⁷ و بهداشت روانى خانواده است²⁸ كه در سایه معنویت شكل مى‏گیرد. بر اساس آیات و احادیث مورد بررسى، تحقق این موفقیت‏ها و سلامت معنوى، مبتنى بر آموزه‏هاى ویژه‏اى است كه زن و مرد باید آنها را بیاموزند. سلامت معنوى مى‏تواند براى بهبود كیفیت زندگى مشترك زن و مرد و نیز حمایت‏هاى بین فردى كه فرد از دیگران بخصوص خانواده مى‏گیرد، سودمند باشد.²⁹ با توجه به اهمیت و نقش سلامت معنوى در سالم‏سازى زندگى انسان به ویژه زندگى خانوادگى و فراهم‏سازى زمینه نیل به كمال و رضوان الهى، در متون دینى، به آموزه‏هاى روان‏شناختى، تربیتى و اخلاقى ویژه‏اى اقدام شده كه مى‏تواند ارتقا و تعمیق سلامت معنوى زنان و مردان را به دنبال داشته باشد. از آن‏رو كه در پژوهش‏هاى موجود كمتر به این موضوع پرداخته شده، مقاله حاضر در پى پاسخ‏گویى به این سؤال است كه از دیدگاه دینى، براى ارتقاى سلامت معنوى همسران، آموزش چه مهارت‏هایى لازم است؟ نتایج این بررسى در قالب مهارت‏هاى شناختى و نگرشى و مهارت‏هاى معاشرتى ارائه مى‏گردد.

مهارت‏هاى شناختى و نگرشى

از مهم‏ترین چیزهایى كه زنان و مردان در زندگى به آنها پایبند هستند، باورها و اعتقادات آنان است. در زندگى مشترك، باورها و بینش‏ها، در عملكردهاى همسران بسیار مؤثرند. باورهاى غلط و یا عدم هماهنگى عقاید و باورهاى همسران نسبت به یكدیگر، از مهم‏ترین عوامل تنش‏زاست كه رشد معنوى آنان با خطر مواجه مى‏سازد. از این‏رو، لازم است در آموزش‏ها، بینش‏ها و باورهاى نادرست در هریك از زوجین تصحیح گردد و عقاید آنان به هم نزدیك شود تا كفویت آنان تكمیل شود.

همسران باید در جهت تغییر اعتقادات غلط خود و همچنین در همسویى باورهایشان با یكدیگر، از الگوى معتبر دینى و معیارهاى شرعى استفاده كنند و در تأثیرگذارى مثبت بر یكدیگر و یا تأثیرپذیرى از همدیگر، گام‏هاى مؤثرى بردارند.³⁰

آموزش مهارت‏هاى شناختى و نگرشى به همسران، سبب باز شدن و شكوفایى فكر آنان در مسائل زندگى مى‏شود³¹ تا بتوانند به طور منطقى و شایسته، زندگى خود را هدایت كنند و به حیرت و ندانم‏كارى دچار نشوند³² و اگر مسیر انحرافى را پیموده‏اند، هوشیار و متنبه شوند و به مسیر راست و درست بازگردند³³ و روابط خود را بهبود بخشند و آرامش را در زندگى خود برقرار سازند.

آموزش مهارت‏هاى شناختى و نگرشى زیر، مى‏تواند نقش مؤثرى را در سلامت معنوى زن و مرد و زندگى همراه با آرامش آنان ایفا نماید:

1. داشتن انگیزه‏هاى مثبت براى زندگى مشترك

مقصود از آموزش انگیزه‏هاى مثبت، برانگیختن سائقه‏هاى فطرى زن و مرد به منظور بازسازى باورهاى آنان در جهت آماده‏سازى براى زندگى كامل‏تر و مطلوب‏تر است. از این‏رو، بر انگیزه‏هایى چون آشنایى آنان با اهداف عالى تربیتى زندگى زناشویى، شكوفایى تمایلات فطرى و هدایت آنها در راستاى حیات انسانى، آرامش روانى، بارورى ایمان و رفتارهاى معنوى و پرورش فرزندان صالح، برآورده ساختن خواسته‏ها و نیازهاى یكدیگر و هموارسازى مسیر قرب الى‏اللّه تأكید شده است.

براى همراه شدن زن و مرد و زندگى زیر یك سقف، انگیزه‏هاى زیر در قرآن و احادیث تأكید شده است، كه داشتن این انگیزه‏ها توسط همسران، زمینه سلامت معنوى آنها را فراهم مى‏نماید:

الف) آرامش: آرامش روحى از هدف‏هاى ارزشمندى است كه هر انسانى به طور طبیعى در پى آن است و باید دختران و پسران جوان آن را به هنگام تصمیم‏گیرى براى زندگى مشترك در نظر داشته باشند. در آیات و احادیث بسیارى، «آرامش»، هدف والاى خلقت مرد و زن برشمرده شده است؛ از آن جمله:

قرآن كریم مى‏فرماید: «او خدایى است كه شما را از یك نفس (جان) آفرید و همسرش را از (نوع) او قرار داد تا بدان آرام گیرد.³⁴ در جاى دیگر مى‏فرماید: «از دیگر نشانه‏هاى خدا این است كه از جنس خودتان همسرانى براى شما آفرید تا در كنار یكدیگر آرامش یابید.»³⁵

از امام صادق علیه‏السلام نیز روایت شده كه فرمود: «خداوند زنان را براى مردان خلق كرد تا با آنان مأنوس باشند و به وسیله آنان آرامش یابند و بدان وسیله شهوتشان را ارضا نمایند و زنان، مادران فرزندانشان باشند.»³⁶

ب) ارتقاى ایمان و تقوا: از جمله انگیزه‏هاى زندگى مشترك زن و مرد باید تقویت ایمان و رشد عفت و تقوا باشد. پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمود: «كسى كه هدف او از ازدواج، امور ایمانى، حفظ پاكى، طهارت چشم و دامن خود باشد یا براى صله رحم ازدواج كند، خداوند وجود آن زن را براى او و نیز وجود او را براى آن زن مبارك مى‏سازد.»³⁷ نیز در ضمن برشمردن چهار انگیزه مردان از زندگى مشترك با زنان، با تأكید بر مسئله دین‏دارى، مى‏فرماید: «با زن به خاطر چهار چیز ازدواج مى‏كنند: ثروتش، دین‏دارى‏اش، زیبایى‏اش و اصل و نسب خانواده‏اش. تو با زن متدین ازدواج كن.»³⁸

ج) تمایل به فرزند: تمایل به فرزند، تمایلى فطرى است. این میل و علاقه، یكى از دلایل آفرینش انسان به صورت مذكر و مؤنث است. در احادیث متعددى بقاى نسل از اهداف كیفیت آفرینش انسان به صورت مذكر و مؤنث دانسته شده، و تأكید شده است كه باید زن و مرد آن را انگیزه مهم زندگى مشترك خود قرار دهند تا پاسخى به نیاز فرزندخواهى فطرى‏شان باشد؛ از جمله رسول اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «ازدواج كنید و بچه‏دار شوید.»³⁹

د) كسب درجات معنوى: رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «اگر كسى خواهان آن است كه با خداوند، پاك و پاكیزه دیدار كند، باید با همسرى با او ملاقات كند.»⁴⁰

2. داشتن نگرشى مثبت و خوش‏بینانه نسبت به همسر

همسران مؤمن باید یاد بگیرند نسبت به هم خوش‏بین باشند و خوبى‏ها و ویژگى‏هاى مثبت یكدیگر را ببینند تا گرایش مثبت به هم پیدا كنند؛ یعنى «مثبت‏نگر» باشند و چشمان خود را به دیدن خوبى‏هاى یكدیگر عادت دهند و بر بدى‏ها و عیب‏ها چشم ببندند تا روابط صمیمانه و رشد اخلاقى و معنوى در بین آنان افزایش یابد.

حضرت رسول صلى‏الله‏علیه‏و‏آله ضمن تأكید بر داشتن ذهنیت مثبت نسبت به مؤمن دیگر، كه وظیفه هر مؤمن است، مى‏فرماید: «شما مؤمنان نسبت به یكدیگر ذهنیت خود را نیكو سازید تا صفا و صمیمت قلبى به هم پیدا كنید و خلق و خوى خوب در رفتار شما پرورش یابد.»⁴¹

در آموزه‏هاى حدیثى، زوجین با این وظیفه آشنا شده‏اند كه اگر صفت و رفتارى ناخوشایند در همسر خویش یافتند، فورى به صفات و رفتار مطلوب وى توجه كنند و ذهن خویش را به ویژگى‏هاى خوب و شایسته‏اش معطوف نمایند. پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهفرمودند: «مرد مؤمن نباید نسبت به زن مؤمن ذهنیت بد پیدا كند؛ اگر از یكى از ویژگى‏هاى او خوشش نیامد به دیگر ویژگى‏هاى خوب او توجه كند.»⁴²

در فرهنگ قرآن، زن و مرد براى یكدیگر خلق شده‏اند تا در سایه روابط عاطفى، به آرامش مطلوب دست یابند. این نوع خلقت و تدبیر توانمندى برقرارى رابطه عاطفى بین آنها، از نشانه‏هاى بارز تدبیر خداوندى است.⁴³ از این‏رو، در دیدگاه اسلامى تأكید بر این است كه هركس همسرش را نعمت باارزش خداوند بداند. رسول اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله با اشاره به اینكه همسر شایسته بهترین متاع و نعمت خداوندى است كه بهره‏مندى و نفع طولانى و زیاد دارد، مى‏فرماید: «بهترین نعمت دنیایى زن شایسته است.»⁴⁴ همچنین با توجه به چگونگى رابطه عاطفى مؤمن با همسرش، مى‏فرماید: «مؤمن، پس از نعمت تقوا از هیچ نعمت دیگرى بهتر از زن شایسته بهره‏مند نمى‏گردد.»⁴⁵ امام سجاد علیه‏السلامهمسر را نعمت خداوندى دانسته كه باید به عنوان نعمتِ باارزش پروردگار به او احترام شایسته بگذارد و با او مدارا نماید.⁴⁶

3. شناخت عواطف سرشتى همسر

بر هریك از زن و مرد لازم است عواطف سرشتى یكدیگر را بشناسند. در قرآن، اصل مودّت و رحمت بین زن و شوهر به عنوان ریشه‏دارترین عواطف و خواسته‏هاى بشرى مطرح شده است.⁴⁷ مرد باید بداند كه زن بنده محبت است، علاقه‏ها و خواسته‏هایى دارد و دوست دارد مورد حمایت و محبت مرد قرار گیرد و در حمایت شوهر احساس امنیت كند، مرد براى او ارزش قایل شود، و علاقه‏مندى‏اش را آشكارا به وى اعلام كند. رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «این سخن مرد به همسرش كه دوستت دارم، هیچ‏گاه از قلب زن بیرون نمى‏رود.»⁴⁸ همچنین مرد باید بپذیرد زن احساسى و هیجانى است. زن نیز باید بداند كه مرد از غریزه شهوانى برخوردار است، از تصاحب زن لذّت مى‏برد و انتظار دارد مدیریت وى در خانه پذیرفته شود. قرآن این مدیریت را براى مرد پذیرفته است و مى‏فرماید: «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء» (نساء: 34).

4. شناخت حقوق و تكالیف

آگاهى از حقوق همسر و تكالیفى كه هریك در برابر حقوق یكدیگر دارند، زمینه مناسبى براى ارتقاى سطح زندگى مشترك زوجین فراهم مى‏سازد و در پیوند و استحكام زندگى و سلامت معنوى آنها مؤثر است؛ زیرا مانع حق‏كشى‏ها، تنش‏ها و ارتكاب برخى رفتارهاى ضداخلاق و خلاف شرع در زندگى آنان مى‏شود.

پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در پاسخ به پرسش زنى به نام حولاء كه پرسید: زن چه حقى بر مرد دارد، فرمود: «جبرئیل همواره (در خصوص رعایت حقوق زنان) چنان سفارش زنانم را مى‏كرد كه گمان كردم بر شوهر جایز نیست كه حتى كوچك‏ترین اظهار نارضایتى و بى‏اعتنایى به زن داشته باشد و اف بگوید!»⁴⁹

همچنین پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله درباره حقوق شوهر بر زن فرمود: «زن نمى‏تواند حق خدا را برآورده سازد، مگر اینكه حق شوهرش را برآورده سازد.»⁵⁰

در این دو حدیث، ضمن تبیین اهمیت توجه به حقوق همسر و لزوم فراهم ساختن شرایط اداى آنها، به سه نكته توجه داده شده است. یكى اینكه فضاى محبتى حاكم بر روابط همسران باید چنان قوى باشد كه اداى حقوق بدون كوچك‏ترین بى‏اعتنایى و نارضایتى نسبت به همسر، صورت گیرد. دوم اینكه هر حقى با تكلیف همراه است؛ یعنى همسران موظف به تكلیف اداى حقوق یكدیگرند. سوم اینكه حقوق همسر، هم‏پایه حقوق خداوند تلقّى شده و اداى حقوق خدا و كسب رضایت او بستگى به اداى حقوق همسر دارد.

توأم دیدن حقوق و وظایف شرعى در برابر آنها، زمینه تعهد و پایبندى و در نتیجه، استحكام روابط مشترك در زندگى و سلامت معنوى آنها را فراهم مى‏سازد.

5. واقع‏بینى در انتظارات از همسر

متعادل ساختن توقّعات همسران از یكدیگر، نقش مؤثرى در جهت آرامش و تعالى معنوى آنان دارد. در آموزه‏هاى دینى تأكید بر این است كه همسران زندگى را بر تعادل و میانه‏روى استوار سازند و خوى تعادل‏خواهى را در خویش پرورش دهند؛ به تعبیر امام على علیه‏السلام: «برترین خلق‏وخوى تعادل خواهى است.»⁵¹همچنین توصیه شده است كه زوجین تمایلات و هواهاى خود را كنترل كنند تا به بینش‏هاى واقع‏بینانه در زندگى برسند. امیرمؤمنان على علیه‏السلام مى‏فرماید: «كسى كه خود را از زیاده‏خواهى‏ها بازدارد، اندیشه‏هاى عقلى متعادل خواهد داشت.»⁵² و به تعبیر امام صادق علیه‏السلام، نیكوترین گزینه را در روابط بین خود و همسرش برگزیند.

6. داشتن نگرشى مطلوب نسبت به روابط جنسى

همسران باید نیاز جنسى را نیازى طبیعى بدانند و نگرش خوشایند در خصوص تأمین و ارضاى آن داشته باشند.⁵⁴ تأمین این نیاز بر اساس داشتن نگرش مطلوب به رفتار جنسى، موجب آرامش، پیش‏گیرى از گناهان بسیار، و رشد اخلاقى و معنوى مى‏گردد. به همین دلیل، در احادیث، تأمین این نیازْ مطلوب و از اخلاق انبیا دانسته شده،⁵⁵ و از ازدواج به عنوان حافظ و نگه‏دارنده نصف دین،⁵⁶ و وظیفه شرعى زن و شوهر و مایه لذّت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله⁵⁷ و نیز باعث افزایش ایمان و ارتقاى معنوى همسران یاد گردیده است.⁵⁸

7. داشتن احساس كرامت نفس

احساس كرامت و بزرگ‏منشى در خویش، و خود را باارزش و دوست‏داشتنى دانستن، تعالى روحى و افزایش ارتباط با خدا را موجب مى‏شود و مانع بروز رفتارهایى در شخص مى‏گردد كه عزت و ارزشمندى او را به خطر مى‏اندازد. از این‏رو، افراد موظفند براى حل آن مشكلات و رفع نیازهاى یكدیگر، با بزرگوارى و كرامت نفس بكوشند.⁵⁹ ریشه ركود معنوى و ارتكاب بسیارى از گناهان، غفلت از كرامت و عزت، و احساس ذلّت و پستى در خود است، همان‏گونه كه ترك بسیارى از گناهان از آثار احساس ارزشمندى و كرامت است.⁶⁰ آزار نرساندن به مردم،⁶¹ دورى از جدال و بگوومگوهاى بیهوده،⁶² اطاعت از دستورهاى الهى،⁶³ و راست‏گویى،⁶⁴ نمونه‏هایى هستند كه در احادیث، از آثار كرامت نفس شمرده شده‏اند.

مهارت‏هاى معاشرتى

معاشرت خوب و نیكو و ارتباط پسندیده با یكدیگر، یك اصل مهم در زندگى زناشویى است. قرآن كریم بر معاشرت پسندیده با همسران تأكید نموده و مى‏فرماید: «با زنان خود با نیكى زندگى كنید، حتى اگر آنها را دوست نداشتید؛ چه بسا چیزى را دوست نداشته باشید و خداوند خیر كثیرى را در آن نهفته باشد.»⁶⁵

امام صادق علیه‏السلام فرمودند: «مرد در ارتباط با همسر و خانواده خود به سه ویژگى نیاز دارد كه اگر نداشته باشد باید آن را در خود ایجاد كند. این ویژگى‏ها عبارتند از: خوش‏رفتارى در زندگى (معاشرت زیبا)، گشاده‏دستى برنامه‏ریزى شده و غیرت بر حفاظت از آنها.»⁶⁶

پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز فرمود: «كامل‏ترین مؤمنان از جهت ایمان كسانى هستند كه نیكوترین اخلاق را و در رفتار، نیكوترین معاشرت‏ها را با زنانشان داشته باشند.»⁶⁷

معاشرت نیكو باعث مى‏شود زن و شوهر اعتماد یكدیگر را جلب كنند و رفتارى كه مخالف آن است انجام ندهند. امام صادق علیه‏السلاممى‏فرماید: «در روابط زن و شوهر سه چیز لازم است؛ آنچه بر شوهر لازم است هم‏فكرى و هماهنگى با همسر است تا او را به خود جلب كرده، محبت و تمایلات او را تصاحب كند. دیگر، خوش‏اخلاقى با همسر است و دیگر اینكه با رفتارهاى نیكو و زیبا نمودن چهره خویش، دل زن را تسخیر نماید. اما آنچه بر زن لازم است این است كه خویش را از رفتارهاى پست مصون نگه دارد تا شوهر دلبسته او شود و در شرایط خوشى و ناخوشى به او اطمینان و اعتماد داشته باشد و به تمام جنبه‏هاى روانى شوهر توجه كند و او را مشمول محبت‏هاى زیاد خود نماید.»⁶⁸

در اینجا به برخى از مهارت‏هاى معاشرتى كه زمینه به‏سازى اخلاقى و معنوى را در بین همسران فراهم مى‏سازد، اشاره مى‏شود: