تبیان، دستیار زندگی

رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با بانوان فرهیخته به موضوع اشتغال زنان نگاه ویژه‌ای داشته‌اند. در منظر ایشان، زن در بعد احساسات و عواطف از مرد قوی‌تر است. متناسب با این تفاوت، نحوه‌ی تأمین معیشت زنان و مردان نیز با یکدیگر متفاوت است.

  به دلیل خصوصیات ویژه‌ی زنان و نقش فرزندآوری آنان، همواره کارکرد جنس زن و مرد متفاوت و موضوع «امنیت اقتصادی زنان» از اصلی‌ترین موضوعات تأثیرگذار بر جنبه‌های مختلف زندگی زنان است و مکاتب فکری مختلف الهی و غیرالهی به موضع‌گیری در رابطه با آن پرداخته‌اند. این تحقیق، که در نشست راهبردی زنان و خانواده در سال 1390 در محضر مقام معظم رهبری ارائه شده، در قالب چند مقاله‌ی تکمیلی به مطالعه‌ی تطبیقی دو رویکرد مکتب فکری اسلام و فمینیسم در رابطه با بعد اقتصادی زندگی زنان پرداخته است و با بیان علل کارآمدی رویکرد اسلام و علل ناکارآمدی رویکرد فمینیسم، تنها راه تأمین امنیت اقتصادی زنان در ایران را بهره‌گیری از نظام فکری اسلامی معرفی می‌کند.

در مقاله‌ی گذشته از این سری مقالات، بررسی رویکرد فمینیسم به بعد اقتصادی زندگی زنان به صورت گسترده‌تر مورد بررسی قرار گرفت و مقاله‌ی حاضر به قسمت دوم آن، یعنی بررسی رویکرد مکتب فکری اسلام به بعد اقتصادی زندگی زنان، می‌پردازد.به دلیل خصوصیات جسمانی و روانی ویژه‌ی زنان و نقش فرزندآوری آنان، همواره کارکرد جنس زن و مرد در جامعه و خانواده متفاوت و متناسب با این تفاوت نحوه‌ی تأمین معیشت زنان و مردان نیز با یکدیگر متفاوت است. زن، به جهت برخی ویژگی‌های طبیعی خاص خود، در بعد احساسات و عواطف از مرد قوی‌تر است. با این شرایط، قرار دادن تکلیف اقتصادی بر دوش زن به دو جهت برای او مشکل‌آفرین است:

اول اینکه زن، به جهت ویژگی‌های روانی خود، بیشتر از طریق احساسات و عواطف با مسائل زندگی روبه‌رو می‌شود که این امر به خودی خود مناسب و مطلوب است، ولی در رویارویی با مشکلات زندگی گاه این امر او را به تعارض در تصمیم‌گیری‌ها دچار می‌کند.

دوم اینکه این امر در زن مسئولیت بزرگ‌تری را به او تحمیل می‌کند که او را در انجام هم‌زمان مسئولیت‌های مادری و همسری از یک‌سو و تأمین معیشت از سوی دیگر به عجز می‌کشاند. در این شرایط، زن ناگزیر است مسئولیتی را فدای مسئولیت دیگر کند. تحقیقات نشان می‌دهد که بسیاری از زنان در ایفای مسئولیت‌های اجتماعی همراه با مسئولیت‌های زندگی خانوادگی، به تعارض‌های غیر قابل حل دچار شده‌اند. (سالاری‌فر، 1389، ص 95).در این راستا، تعالیم اسلام قوانین اقتصادی ویژه‌ای برای خانواده دارد که نه تنها نظام اقتصادی خانواده را اداره و تنظیم می‌کند؛ بلکه در سلامت روانی، تعادل و تعالی خانواده و اعضای آن نقش مؤثری دارد (همان، ص 178).

ه) حق تملک و استقلال مالی در کسب درآمد بدون هیچ گونه تکلیفی، جهت تأمین هزینه‌های خود و مشارکت در هزینه‌های زندگی خانوادگی

تردیدی نیست که از نظر اسلام، در تصرفات مالی بین زن و مرد مساوات و برابری کامل وجود دارد و هیچ کدام بر دیگری مزیت و امتیازی ندارند. زن و مرد، چه در رابطه‌ی زوجیت و چه خارج آن، از استقلال کامل مالی برخوردارند. انسان (زن و مرد) وقتی به سن بلوغ، عقل و رشد می‌رسد، از تحت ولایت خارج می‌گردد و رابطه‌ی زوجیت هیچ تأثیری در رابطه‌ی مالی زوجین ایجاد نمی‌کند؛ گرچه در رابطه‌ی زوجین، ریاست خانواده از خصایص شوهر است، ولی این ریاست حقی را برای او در مورد اموال زوجه ایجاد نمی‌کند و او نمی‌تواند به این بهانه، در اموال زوجه بدون رضایت او تصرف نماید.

این اصل مترقی در چهارده قرن پیش، در روابط بین زوجین، در حقوق اسلام به رسمیت شناخته شده است، ولی در کشورهای اروپایی تا پیش از قرن بیستم زنان از این حق محروم بودند و فاقد اهلیت تصرف در اموال خود محسوب می‌شدند. در روابط مالی زوجین، مرد ارباب محسوب می‌شد و از اختیارات مطلق در همه‌ی امور برخوردار بود. در حال حاضر نیز، با وجود وضع مقرراتی برای اعطای استقلال مالی به زن، اموال مشترک زن و مرد، در صورت فقدان شرط خلاف، توسط مرد اداره می‌شود. بنابراین، زن اختیار کامل را در اداره و تصرف اموال خود ندارد. به هر حال، امتیاز نظام حقوقی اسلام بر نظام‌های دیگر، اعطای استقلال کامل مالی به زن و تقدم تاریخی اعطای این حق است (هدایت‌نیا).

از سوی دیگر در این نظام فکری، زن در امور اقتصادی خانواده مسئولیتی ندارد، هرچند درآمد زیادی داشته باشد؛ اداره‌ی اقتصادی خانواده بر عهده‌ی مرد است. بر همین اساس، از نظر اسلام زن ملزم نیست برای اداره‌ی خانواده به فعالیت اقتصادی درآمدزا بپردازد؛ هرچند این فعالیت مادام، که به مسئولیت‌های خانوادگی او آسیبی نرساند و حقوق سایر اعضای خانواده پایمال نشود، برای او جایز است (سالاری‌فر، 1389، ص 183).

4. توجه و تقویت بنیان خانواده به عنوان مناسب‌ترین جایگاه پاسخ‌گویی عادلانه به تفاوت‌ها و ویژگی‌های جسمی و روحی زن در کنار تأمین نیازهای اقتصادی زن

5. توجه و توصیه به قواعد اخلاقی مکمل و نظام‌مند به مردان جهت ارزشمند نمودن تلاش اقتصادی مرد در داخل و خارج از خانه و رفع احتیاجات اعضای خانواده به نحو احسن، به دور از منت و اذیت

امام صادق (علیه السلام) فرمود: الکاد علی عیاله من حلال کالمجاهد فی سبیل الله (بحار الانوار، ج 96، ص 324؛ وسائل‌الشیعه، ج 17، ص 20؛ مستدرک الوسائل، ج 7، ص 378 و کافی، ج 5، ص 88).کسی که برای روزی حلال خانواده‌اش تلاش کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد کرده است.

پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله) فرمود: من عال ثلاث بنات او ثلاث بنات او ثلاث اخوات وجبت له الجنه. قیل: یا رسول الله و اثنتین؟ قال: و اثنتین، قیل: یا رسول الله و واحده؟ قال: و واحده (بحار الانوار، ج 104، ص 92؛ من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 482 و کافی، ج 6، ص 6).هر که سرپرستی سه دختر یا سه خواهر خود را بر عهده گیرد، بهشت بر او واجب می‌شود. سؤال شد:‌ ای پیامبر اگر دو دختر یا دو خواهر باشند چطور؟ حضرت فرمود: اگر دو نفر باشند نیز چنین است. سؤال شد: اگر یکی بودند چه؟ حضرت فرمود: حتی اگر یک دختر یا خواهر باشد.

یکی دیگر از توصیه‌های دیگر به مردان، توجه به ذوق و علاقه و خواست خانواده درباره‌ی وضعیت خانه، غذا و سایر امور درون منزل است. مناسب است مرد خواست و علاقه‌ی زن و فرزندان را بر نظر خویش ترجیح دهد و خود را با آنان در امور درون منزل هماهنگ سازد و تحمیل میل و خواست خود به خانواده از نشانه‌های بیماری اخلاقی و رخنه در ایمان فرد است.

بنابراین هنگام اختلاف سلیقه در امور منزل، نشانه‌ی ایمان آن است که مردان نظر خانواده را بپذیرند و نظر خود را بر آن‌ها تحمیل نکنند. این توصیه‌ی رفتاری موجب می‌شود زن و دیگر اعضای خانواده احساس هویت مستقل و مثبتی از خود داشته باشند (سالاری‌فر، 1389، ص 130). 6 توجه به مفهوم راهبردی ایفای «نقش مؤثر» زن در اجتماع در کنار ایفای نقش در خانواده و تأکید بر ابعاد مختلف مشارکت اجتماعی زن به جای توجه صرف بر کسب شغل برای کسب درآمد

بر خلاف نگرش فمینیستی که صرف حضور زن در اجتماع را ارزش و نقش‌های خانه‌داری و مادری را ضد ارزش معرفی می‌کند، در نگرش اسلامی، در کنار اهمیت و ارزشمند نمودن نقش‌های زن در خانواده در درجه‌ی اول، او را به هر گونه ایفای نقشی که در اجتماع اثرگذار باشد نیز تشویق نموده‌اند. در این نگرش، در صورتی که ایفای نقش اجتماعی زن، مخل نقش‌های همسری و مادری و موازین شرعی در رابطه با ارتباط محرم و نامحرم نشود، او نه تنها حق بلکه مکلف است که از تمام ویژگی‌ها و استعدادهای خود در جهت رشد و تعالی جامعه‌ی اسلامی استفاده نماید.

3. خلاصه و نتیجه‌گیری (مزیت‌های رویکرد اسلام)

در دین اسلام، که تشریع متناسب با تکوین است، سیستم اقتصادی ویژه‌ای برای تأمین نیاز اقتصادی زنان، با توجه به نقش ویژه‌ی آنان در خانواده، در نظر گرفته است؛ چنان که در آیات و روایات مشاهده می‌شود در سیستم اقتصاد خانواده، مسئولیت اقتصاد با مرد است و مایحتاج روزمره‌ی زن با دریافت نفقه‌ی همسر یا پدر تأمین می‌گردد. علاوه بر آن، زن با استفاده‌ی بهینه از مهریه و ارثیه‌ی دریافتی خود و دستمزد اشتغال درون خانه یا بیرون از آن، می‌تواند آتیه‌ی خویش را نیز تأمین کند.

در صورتی که به هر دلیل در ایام سالمندی قادر به تأمین نیاز خود نبود، پرداخت نفقه‌ی مادر و تأمین مایحتاج او بر فرزندان واجب است و در نهایت، اگر هیچ یک امکان نداشت، حکومت اسلامی موظف است تا نیاز این بانوان را برآورده سازد (آیت‌اللهی، ج 1، ص 223). لذا به هیچ عنوان در جوامع اسلامی نباید شرایط به گونه‌ای باشد که زنان برای تأمین معاش خود و خانواده مجبور شوند به مشاغل خارج از خانه روی آورند و به هر کاری در اجتماع تن دهند و اسلام در هر دوران زندگی زنان کسی را عهده‌دار تأمین معاش آن‌ها قرار داده است.

در رویکرد اسلامی، زن در امور اقتصادی خانواده مسئولیتی ندارد، هرچند درآمد زیادی داشته باشد. مسئولیت اساسی زن همراهی در روابط مناسب در زندگی خانوادگی است و فقط کوتاهی در این امور در زمینه‌ی خانواده، برای زن مسئولیت‌آور است. همچنین به دلیل ویژگی‌های جسمی و روحی زنان، تولید نسل و پرورش فرزندان نیز فعالیتی است که زنان در خانه بر عهده می‌گیرند و درگیر نشدن او در تأمین مخارج خانواده، فراغتی برای او ایجاد می‌کند که بتواند با آرامش بیشتری به ایفای مسئولیت‌ها بپردازد (سالاری‌فر، 1389، ص 183).

در واقع نظام فکری اسلام، با بهره‌گیری از شناخت صحیح ویژگی‌های زن و مرد و لذا اتخاذ راهبردی صحیح و دقیق و ارائه‌ی نظام راهکارهایی کارآمد در بعد اقتصادی زندگی زنان، توانسته است، ضمن پاسخ‌گویی مناسب به نظام نیازهای افراد، با ایجاد بستر لازم در جهت بروز استعدادها و ویژگی‌های خاص زنان و مردان، خانواده و اجتماع را در راستای ایفای نقش‌های مؤثر آن‌ها بهره‎مند گرداند.

سلام. نسیم مهر گرامی و ممنون.

" این تفاوت متناسب با تفاوت‌های تکوینی جسمی و روحی زن و مرد، با هدف برقراری عدالت جنسیتی و ایجاد زمینه‌ی رشد و کمال آن‌ها، هماهنگ با هدف آفرینش است. دین مبین اسلام معتقد است از آنجا که زن و مرد با ویژگی‌های جسمی و روحی متفاوتی و برای مأموریت‌های خاصی آفریده شده‌اند، در صورت وضع حقوق و تکالیف کاملاً یکسان، ضمن سرکوب نمودن برخی از استعدادهای آن‌ها، موجبات ظلم و اجحاف بر هر یک به وجود خواهد آمد."

البته دیدم به عینه که بعضی از اتساتید قبول ندارن رابطه بین حق و تکلیف رو!