پانوشتها:
1- بارسلون، اسپانیا، 3 - 18 مرداد 1371 (25 ژوئیه - 7 اوت 1992).
2- یارشاطر، احسان، «احیای فرهنگستان»، ایران‌شناسی، سال چهارم، شمارة 1 (بهار 1371)،ص 24.
3- متینی، جلال، «فرهنگ واژه‌های تازی به پارسی»، ایران‌شناسی، سال چهارم، شمارة 1(بهار 1371)، ص 317.
4- آنندراج، به نقل از لغت‌نامة دهخدا، ج 48، ص 161.
5- لغت‌نامة دهخدا، همان صحفه.
6- همان كتاب، ج 48، صص 160-161.
7- برهان قاطع، باهتمام دكتر محمد معین، چاپ دوم، تهران 1342، ص 2270.
8- معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، ج 4، ص 5002.
9- همان كتاب، همان صفحه.
10- پرتو بیضائی، حسین، تاریخ ورزش باستانی ایران (زورخانه)، تهران 1337، ص ص388، 389، 412، 413، 415.
نمونه:
سینة باز تو را هر كه گه ورزش دید سینه‌اش سینة باز از سر ناخن گردید
11- همان كتاب، ص ص 389، 390، 412، 413.
نمونه:
خانة ورزش ما جای هوسناكان نیست جای پاكان بود این، منزل ناپاكان نیست
و:
دل پیر فلك از رشك كنی دیوان چون زنی چتر چو طاووس به ورزشخانه
12- انصافپور، غلامرضا، تاریخ فرهنگ و زورخانه و گروههای اجتماعی زورخانه‌رو، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، مركز مردم‌شناسی ایران (9)، تهران 1353، ص 94.
13- گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی، كتابخانة پهلوی، ج 1، انتشارات سهیل، ص 59.
14- ابوبكر ربیع‌بن‌احمد الاخوینی‌البخاری، هدیة‌المتعلمین فی الطب، باهتمام جلال متین، دانشگاه مشهد، 1344، ص ص 172-174.
15- عنصرالمعالی كیكاووس بن اسكندربن قابوس بن زیاد، قابوس نامه، باهتمام و تصحیح غلامسحین یوسفی، شركت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1364، ص ص 94-95،96-97.
16- حسین واعظی كاشفی سبزواری، فتوّت نامة سلطانی، باهتمام محمدجعفر محجوب، بنیاد فرهنگ ایران (113)، تهران، 1350، ص ص 306-330، 347-381.
17- المنجد فی اللغة والادب والعلوم، چاپ بیروت 1966، ص 287.
18- ادریس، سهیل جبّور، عبدالنور و عبدالغور جبّور، المنهل، چاپ بیروت، 1970، ص975.
19- بهار، محمدتقی (ملك الشعراء)، دیوان، چاپ سوم، ج 1، 1354، امیركبیر، تهران، ص668: «به ورزش گرای و سرافراز باش / كه فرجام سستی سرافكندگی‌ست».
20- هدایة‌المتعلمین فی‌الطب، ص 173.
21- بلور، حبیب الله، فن و بند كشتی، انتشارات مدرسة عالی ورزش (12)، تهران، 1354،ص 4.
22- همان كتاب، همان صفحه.
23- سعدی شیرازی، گلستان، تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران 1368، ص 79.
24- فتوّت نامة سلطانی، ص 311.
25- همان كتاب، ص 312.
26- تاریخ ورزش باستانی ایران، ص 100.
27- همان كتاب، ص ص 358-361.
28- همان كتاب، ص ص 101 - 102.
29- مفخم، ناصر، لغت نامة ورزشی، انتشارات سازمان تربیت بدنی و تفریحات سالم ایران،تهران، 1347، ص ص 225-237.
30- تاریخ و فرهنگ زورخانه، ص ص 270-277.
31- فن و بند كشتی، ص ص 375-386.
32- سالنامة پارس، 1319، ص 170.
33- سالنامة پارس، 1320، ص 98.
34- سالنامة پارس، 1323، ص 95.
35- فن و بند كشتی، ص 194.
36- سالنامة پارس، 1320، ص ص 217-218.
37- فرهنگ فارسی معین، ج 3، ص 3368.
38- برای فایدة بیشتر به این كتب كه در حقیقت متون پایه هستند نگاه كنید:
Bouet, Michel. Signification du sport, Universitaires, Paris, 1968.
Brohm, Jean-Marie. Sociologie Politique du Sport, Corps et Culture, Jean PierreDelarge, Paris, 1976.
Commelin, P. Mythologie Grecque et Romaine. Garner Frere. Paris, 1977.
Coubertin, Baron Pierre de. Pedagogie Sportive, J. Vrin, Paris, 1972.
Davis, Elwood, Graic. The Philosophic Process in Physical Education, Lea&Febiger,Philadelphia, 1961.
Edvards, Harry. Sociology of Sport, The Dorsey Press, Home Wood, Illinois, 1973.
Eherenfired, L. De L¨Education du Corps A L¨Equilibre de L¨Esprit, Aubier, Paris,1977.
Eitzen, Stanly. Sport in Contemporary Society, St. Martin,s Press, New York, 1979.
Elahi, Sadred-Din. La Formation des Cadres de L¨Education Phisque et du Sport enIran. Une Contribution au Progres pour les pays en voie de developfement,E.N.S.E.P.S, Paris, 1970.
Guillon, Florance et Alain Guillon. Sport et Creativite, Universitaires Paris, 1976.
Herbert, George, Le sport contre l¨education physique, vuibert, Paris, 1946.
Lockhart, Aileenes & Slusher, Howards. Contemporary Readings in PhysicalEducation, wm. C Brown Company Publishers, Dubuque, lowa, 1975.
Le Grand, Fabienne & Ladegaillerie, Jean. L¨Education Physique au XIXe& au XXeSiecle, vol. I: en france, vol. II: a l¨etranger, Armand Colin, Paris, 1972.
Magnane, Georges. Sociologie du Sport, IDEE, N.R.F., Paris, 1964.
Paterson, Ann&Hallberg, Edmond C. Backround Readings For Physical Ducation,Holtrinehart And Winston, San Francisco, 1965.
Thill, Edgar. Sport et Personnalite. Universitaires, Paris, 1975.
Deobold B. & Bennet, Bruce L. Van Delen, A World History of Physical Education,Prentice Hall, Inc. Englewood Cliffs, N.J., 1971.
Vanderzwaag, Harold. Toward A Philosophy of Sport, Addison-wesley PublishingCompany, Menlo Park, CA., 1972.
Vanek M. & Cratty B.J. Psychologie Sportive et Competition, Universitaires Paris,1972.
Ulman, Jaques. De la Gymnastique aux Sports Modernes, J. vrin, Paris, 1977.
نقش تربیت بدنی و ورزش در پرورش جوانان - با توجه به چشم انداز تعلیم و تربیت مداوم،نخستین همایش بین‌المللی وزیران و مسئولان عالیرتبه تربیت بدنی و ورزش، توسط یونسكوبا همكاری شورای بین‌المللی تربیت بدنی و ورزش، (ترجمه)، انتشارات سازمان ورزش ایران،تهران، 1358.
دكترین ورزش، كمیسیون عالی ورزش فرانسه (ترجمه)، انتشارات سازمان ورزش ایران، تهران1358.
39- اعتمادالسلطنه، محمد حسن، روزنامة خاطرات، بكوشش ایرج افشار، چاپ دوم، امیركبیر، تهران، ص 845:
«بعد از ناهار شاه به مدرسة دارالفنون تشریف بردند. از عجایب اتفاق این كه از بعضی از شاگردان كه علم ژغرافیا خوانده بودند بعضی سئوالات فرموده بودند هیچ جواب نداده بودند. باقی وقت به تماشای ژیمناستیك و شنیدن موزیك و غیره گذشته بود. این چیزهایی كه شخص از یك مدرسه متوقّع است در این مدرسه گویا به هم نمی‌رسد.»
40- سالنامة پارس، 1323، ص 99.
41- فرهنگ فارسی معین، ج 1، ص 1412.
42- سالنامة پارس، 1381، ص 91.
43- سالنامة پارس، 1317، ص 133.
44- فرهنگ فارسی معین، ج 1، ص 8.
45- مفخم، ناصر، لغت‌نامة ورزشی، ص 5.
46- سالنامة پارس، 1319، ص 164، 167.
47- Larousse encyclopedie des sports. Paris, p. 556
48- ایزدپناه، عباس - حاج عظیمی، نصرت‌الله، تاریخ ورزش ایران، سازمان تربیت بدنی و تفریحات سالم در ایران، ص ص 136-137.
49- این اشخاص را بطور كلی می‌توان در سه گروه تحصیل‌كرده‌های خارج علاقه‌مند به ورزش، مسئولان رده‌های گوناگون، و روزنامه‌نگاران طبقه‌بندی كرد، باین شرح:
اول - شاگردان ایرانی كه به خارج رفته بوده‌اند و در كنار درس خود به ورزش هم پرداخته بوده‌اند:
1- تحصیل كرده‌های فرانسه: امیرعلایی، فتح‌الله - بصیر، عبادالله - خان خانان (خان سردار)- شاه میر، نصرت‌الله.
2- تحصیل‌كرده‌های امریكا و انگلستان: احرابی فرد، ایرج - اكرامی، عباس - بنایی، حسین -پازارگاد، بهاءالدین - ستّاری، اسفندیار - كنی، علی - نمازی، مهدی.
3- تحصیل كرده‌های تركیه: پادگرنی، صادق - شریف زاده، فریدون - صدقیانی، حسین.
دوم - مسئولان اداری، معلمان، مربیان، داوران، و قهرمانانی كه در این راه قدمهایی برداشته‌اند: آتابای، كامبیز - ابوالملوكی، كیومرث - ایزپناه، عباس - بلور، حبیب‌الله - تمرز، هنریك -جمالی، منوچهر - حاج عظیمی، نصرت الله - دیده بان، هوشنگ - سمیعی، ادیب السلطنه -شایسته، شمس‌الدّین - شمس آوری، ابراهیم - صالح، اللهیار - صدری، ابوالفضل - صدیق، عیسی - فارسی، قاسم - مهران، منوچهر - نصیری، داود - ورزنده، میرمهدی - وصالی، تقی.
سوم - سردبیران، مفسران و روزنامه نگاران نشریات ورزشی كه در به میان مردم بردن این واژه‌ها و نیز در وضع برخی از این واژه‌ها نقش مؤثری داشته‌اند:
ادیب زاده، ایرج - اسپهانی، احمد - اسداللهی، د - الهی، صدرالدین - بهمنش، عطاالله -خدابخشیان، مانوك - درّی، مهدی - رفیعی، بیژن - روشن زاده، حبیب - كلهر، جواد -گیلانپور، كاظم - مفخم، ناصر - مهران، منیر - نظمی، ناصر - ولی زاده، حسین.
با پوزش بسیار از آن كه بسیاری از نامها در خاطر نگارنده نیست.
ذكر و یاد خاصی از میرمهدی ورزنده كاملاً بجاست زیرا نامبرده در رواج و اشاعة ورزش نوین‌در ایران نقش مهم و تأثیرگذاری داشته است. و می‌توان در این باب او را در ردیف كلنل علینقی‌وزیری در زمینة موسیقی قرار داد. متأسفانه من در این جا مدركی جز مسموعات خود در مورد او در اختیار ندارم و بر اساس این مسموعات است كه می‌دانم وی اولین مروج ورزش نوین آنهم در جهت تربیت بدنی در ایران بوده است. و بهنگام تصویب قانون ورزش اجباری در مدارس، كه ذكر آن رفت، به توصیه و پافشاری او ورزش نوین با عنوان ورزش سوئدی (و گاه ژیمناستیك سوئدی) در برنامة مدارس گنجانیده شد و در سالهای بعد این حركات ورزشی كه مخلوطی از بازیهای هوشی - حركتی و نرمشها بود با نام ورزش صبحگاهی در برنامة مدارس باقی ماند. همچنین گفته شده است كه او اولین نمایش ورزشهای نوین از جمله پرش با نیزه وحركات زمینی ژیمناستیك را در میدان مشق در حضور احمدشاه قاجار اجرا كرده است و نیز معلم ورزش محمدرضا شاه پهلوی بهنگام ولایتعهدی او و تحصیل مشارالیه در مدرسة نظام بوده است. و باز بنظرم می‌رسد كه عكسی از او با پادشاه در گذشته ایران در حال تمرین مشت‌زنی دیده‌ام.
50- مصاحب، غلامحسین، دائرة‌المعارف فارسی، ج 1، تهران، 1345، ص 7.
51- فرهنگ فارسی معین، ج 1، ص هفتاد و دو.
52- المنهل، ذیل واژه‌های فرانسوی مربوط به ورزش.
