تبیان، دستیار زندگی

     مقاله‌ در حقیقت‌ تأیید نظر استادان‌ صاحب‌ نظر دكتر احسان‌ یارشارطر (2) و دكتر جلال‌متینی‌ (3) ست‌ در مورد زیاده‌روی ها و كج‌ سلیقگی‌هایی‌ كه‌ از آغاز قرن‌ حاضر میلادی‌ در باب ‌زبان‌ فارسی‌ باب‌ شده‌ و صلاح‌اندیشان‌ ناصالحی‌ را به‌ تشكیل‌ مجمع‌ و انجمن‌ واداشته‌ كه ‌فرهنگهای‌ رنگارنگ‌ و دستورهای‌ جوارجور حاصل‌ كار آنان‌ است‌.

   نویسندة‌ این‌ مقاله‌ نه‌ زبان‌ شناس‌ است‌ و نه‌ در حیطة‌ زبان‌ فارسی‌ صاحب‌ ادعایی‌. كار اصلی ‌او روزنامه‌نگاری‌ بوده‌ است‌ به‌ بطور اعم‌ و روزنامه‌ نگاری‌ ورزشی‌ بطور اخص‌. از این‌ رو این‌ مقاله‌ در حقیقت‌ یك‌ بازنگری‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ در عرصة‌ ورزش‌ است‌ و گزارشی‌ كوتاه‌ - و ای ‌بسا بسیار ناقص‌ - از وضع‌ واژگان‌ ورزش‌ نوین‌ در زبان‌ فارسی‌.

    فقدان‌ منابع‌ مورد نیاز بطور كامل‌ برای‌ تحریر مقالات‌ علمی‌ تاریخ‌ ورزش‌ در ایران‌ كه‌ مشكل ‌بزرگ‌ محققان‌ داخل‌ و خارج‌ است‌ ناگزیر این‌ مقاله‌ را دچار كمبودهایی‌ ساخته‌ كه‌ امید می‌رود كوشندگان‌ دیگر كم‌ و كاستی های‌ آن‌ را برطرف‌ سازند و به‌ این‌ نوشته‌ همچنان‌ كه‌ اشاره‌ شد به‌چشم‌ یك‌ گزارش‌ ساده‌ از قلم‌ یك‌ روزنامه‌ نگار بنگرند.

  واژه «ورزش‌» در فرهنگ های‌ فارسی‌ تا پیش‌ از آنندراج‌ در معانی‌ كسب‌، زرع‌ و كشت‌، شغل‌، عمل‌ و حرفه‌ بكار گرفته‌ می‌شده‌ است‌ تنها در آنندراج‌ ذیل‌ لغت‌ «ورزشخانه‌» آمده‌ است‌: «جای‌ كشتی‌ گرفتن‌ و ورزش‌ نمودن‌ كشتی‌ گیران‌» (4) كه‌ قصد مؤلف‌ ظاهراً از واژه ورزش‌ لغتی ‌مرادف‌ با تمرین‌ و ممارست‌ است‌. ناظم‌ الاطباء در آخرین‌ معنی‌ ای‌ كه‌ از ورزش‌ به‌ دست‌ داده ‌آن‌ را «ریاضت‌ و اعمال‌ مخصوصه‌ كه‌ برای‌ قوّت‌ اعمال‌ بدنی‌ همه‌ روزه‌ بجای‌ می‌آورند» (5)تعریف‌ كرده‌ است‌. علامة‌ دهخدا در لغت‌ نامه‌ «ورزش‌» را در معنای‌ تمرین‌ و مشق‌ بكار برده‌ و تنها در ذیل‌ كلمة‌ «ورزشگاه‌» از ورزش‌ بعنوان‌ یك‌ كار مشخص‌ نام‌ برده‌ و نوشته‌ است‌: «ورزشگاه‌ (اِمركب‌) محلی‌ كه‌ به‌ ورزش‌ اختصاص‌ یافته‌. جایی‌ مخصوص‌ ورزش‌ كردن‌، ورزشگه‌، ورزشخانه‌، زورخانه‌، گود». (6)

نكته‌ این‌جاست‌ كه‌ نه‌ علامه‌ دهخدا و نه‌ دكتر معین‌ از این‌ مثنوی‌ عامیانه‌ و بسیار غنی‌ از جهت‌ مطالعات‌ فنون‌ كشتی‌ و ورزشهای‌ زورخانه‌ای‌ استفادة‌ چندانی‌ نكرده‌اند و حال‌ آن‌ كه‌ این ‌مثنوی‌ بسال‌ 1312 خورشیدی‌ از روی‌ دفاتر یادداشت‌ ادیب‌الممالك‌ فراهانی‌ طی‌ سه‌ شمارة‌ متوالی‌ 3، 4، و 5 مجلة‌ ارمغان‌ در تهران‌ به‌ چاپ رسیده‌ است‌.(12)

   با اینهمه‌ كلمة‌ «ورزش‌» در معنای‌ عام‌ آن‌ كه‌ معادل ‌sport فرانسه‌ و انگلیسی‌ است‌ واژه‌ای‌ متأخر است‌ و در حقیقت‌ از زمانی‌ كه‌ انواع‌ ورزشهای‌ نوین‌ در ایران‌ پا به‌ عرصة‌ وجود نهاده‌ مورد استفادة‌ عام‌ قرار گرفته‌ است‌ و نیز واژه‌ ورزش‌ بهنگام‌ تصویب‌ «قانون‌ ورزش‌ اجباری‌ درمدارس‌» در 16 شهریور ماه‌ 1306 خ‌ وارد قاموس‌ واژگان‌ دولتی‌ ایران‌ شده‌ است‌.(13)

    اما پیش‌ از این‌ «ورزش‌» در زبان‌ فارسی‌ با واژة‌ «ریاضت‌» عربی‌ شناخته‌ می‌شده‌ و در یكی‌ از قدیمیترین‌ متون‌ نثر فارسی‌ بنام‌ هدایهٌ ‌المتعلمین‌ فی‌الطب‌، مؤلف‌ این‌ كتاب‌ پزشكی‌ معتبر درفصلی‌ تحت‌ عنوان‌ «فی‌ الریاضهٌ» ورزش‌ را این‌ گونه‌ تعریف‌ می‌كند.

ریاضت‌  آن‌ گاه‌ بود كه‌ مردم‌ خویشتن‌ رنجه‌ كند و چون‌ مانده‌ خواهد گشتن‌، اندرساعت‌ آن‌ رنج‌ بجای‌ مانَد. فاما اگر بیش‌ بود از این‌ مقدار یا كم بود‌، از شمار ریاضت‌ نبود. و این‌ حركت‌ كه‌ ورا ریاضت‌ خوانند، تنها بود بی‌یار، چون‌ راه‌ رفتن‌ بشتاب‌ و دویدن‌ و سنگ‌ برگرفتن‌ و كمان‌ كشیدن‌ و گوی‌ زدن‌ و تیرانداختن‌ و طبطاب‌، اعنی‌ پهنه‌ باختن‌، و شمشیر باختن‌ و آنچه‌ بدین‌ ماند. باز آنچه‌ با یار بود چون‌ كُستی‌ گرفتن‌ و سكندر زدن‌ و كَنده‌ جَستن‌ و فارح‌ خوردن‌. و این‌، آن‌ بود كه‌ دو تن‌پشت‌ با پشت‌ بنهند و بغلهاء دست‌ یك‌ به‌ دیگر اندر آرند، و چون‌ حمال‌ گاه‌ این‌ مر آن‌ را بردارد، و گاه‌ آن‌ مر این‌ را برگیرد. همچنین‌ می‌كنند. گاه‌ آن‌ بر پشت‌ این ‌بود ستان‌، و گاه‌ این‌ بر پشت‌ آن‌ بود ستان‌. و بود كه‌ این‌ هر دو تن‌ مر یك‌ دیگر را كنار گیرند، و گاه‌ این‌ مر آن‌ را از زمی‌ برگیرد، و گاه‌ آن‌ مر این‌ را چنان‌ كه‌ تركان‌كنند. و این‌ بازیها كه‌ كودكان‌ كنند اینهمه‌ متقدمان‌ نهاده‌اند تا بكار دارند مردمان‌ تا تنهای‌ ایشان‌ درست‌ باشد بدین‌ ریاضات‌. (14)

تا جایی‌ كه‌ نویسندة‌ این‌ سطور آگاهی‌ دارد هدایهٌ‌ المتعلمین‌ فی‌الطب‌ تنها كتاب‌ كهنی‌ست‌ كه‌مجموعة‌ ورزشهای‌ مختلف‌ را تحت‌ عنوان‌ «ریاضت‌» قرار داده‌ و تعریف‌ كرده‌ است‌ چه‌ در دیگر متون‌ فارسی‌ هریك‌ از این‌ ورزشها بعنوان‌ یك‌ واحد مستقل‌ مورد اشاره‌ قرار گرفته‌اند و درشرح‌ و تعریف‌ آنها توجهی‌ به‌ تعریف‌ ورزش‌ نشده‌ است‌. در قابوس‌نامه‌ آداب‌ چوگان‌ زدن‌ و نخجیر كردن‌ هر كـدام‌ فصلی‌ دارد (15) و در كتاب‌ سودمند فتوت‌نامة‌ سلطانی‌، فصل‌ سیم‌ باب ششم‌ در شرح‌ اهل‌ زور، و تمام‌ باب‌ هفتم‌ در بیان‌ اهل‌ قبضه‌ و حالات‌ ایشان‌ كه‌ كلاً شرح‌ انواع ‌ورزشهای‌ زمان‌ و نمایشهای‌ پهلوانی‌ست‌، نه‌ لغت‌ «ریاضت‌» مورد استفادة‌ مؤلف‌ قرار گرفته ‌است‌ و نه‌ واژة‌ «ورزش‌». (16) اما واژة‌ «ریاضت‌» در زبان‌ عربی‌ امروز، درست‌ در معنای‌ ورزش ‌بكار می‌رود. المنجد در تعریف‌ عربی‌ «الریاضهٌ‌» درست‌ مانند فرهنگ‌ معین‌ جملة‌ «بكارانداختن‌ عضلات‌ بدن‌ را برای‌ تقویت‌ آنها» بكار برده‌ است‌.(17) و در المنهل‌ كه‌ فرهنگ‌ فرانسه ‌به‌ عربی‌ست‌ این‌ لغت‌ معادل‌ ورزش‌ فارسی‌ و sport فرنگی‌ آمده‌ است‌.(18)

    این‌ درآمد از آن‌ جهت‌ ضرورت‌ داشت‌ كه‌ به‌ تازگی‌ و باصطلاح‌ نوپایی‌ واژة‌ «ورزش‌» در معنای‌ امروزی‌ آن‌ در زبان‌ فارسی‌ آشنا شویم‌ بی‌ آن‌ كه‌ بخواهیم‌ وارد بحث‌ بسیار مفصل‌ و پیچیده‌ تعاریف‌ علمی‌ و مابه‌النزاع‌ ورزش‌، تربیت‌ بدنی‌، ورزش‌ مسابقه‌ای‌، تفریحات‌ سالم‌، پیشاهنگی‌ و جز آن‌ در نزد اهل‌ اصطلاح‌ بشویم‌ و اختلاف‌ نظرهای‌ صاحبنظران‌ اروپایی‌ و امریكایی‌ را كه‌ مستقیماً بر تعبیرات‌ و تفسیرات‌ ما ایرانیان‌ اثر گذاشته‌، مورد تجزیه‌ و تحلیل‌ قرار دهیم‌. پس‌ ناگزیر به‌ خلاصة‌ آنچه‌ گفتیم‌ می‌پردازیم‌:

•    ¨      ورزش‌ نوین‌ امری‌ست‌ متأخر و عمر آن‌ در ایران‌، به‌ زحمت‌ به‌ صد سال‌ می‌رسد.

•    ¨      برای‌ این‌ پدیدة‌ اجتماعی‌ تعاریف‌ متفاوتی‌ در دست‌ است‌ كه‌ در این‌ مقدمه‌ مجال‌ پرداختن ‌به‌ آنها نیست‌.

•    ¨      ورزش‌ نوین‌ به‌ صورت‌ مجرد «ورزش‌» در ایران‌ مورد استعمال‌ قرار گرفته‌ و در مقابل‌ آن‌ به‌دلیل‌ نامعلومی‌ اصطلاح‌ درست‌ «ورزش‌ قدیم‌» یا «ورزش‌ سنتی‌» به‌ یك‌ نوع‌ ترجمة‌ ناقص‌ یعنی‌«ورزش‌ باستانی‌» مبدل‌ شده‌ است‌ كه‌ ظاهراً دریافت‌ واضعان‌ از معادل‌ اروپایی‌ les sports anciens در برابر les sports modernes و یا les sports modernes در مقابل‌ la gymnastique antique بوده‌ است‌.

     ورود ورزش‌ نوین‌ در صحنة‌ فرهنگ‌ و آموزش‌ ایران‌ طبعاً ملازم‌ است‌ با ورود واژگانی‌ كه‌ در این‌ ورزشها مورد استفاده‌ قرار می‌گیرد. وضع‌ زبان‌ فارسی‌ در مقابل‌ این‌ واژگان‌ از چند جهت‌ قابل‌ توجه‌ است‌:

1- صورت‌ قبول‌ و پذیرش‌ لغات‌ به‌ سبب‌ تنوع‌ ورزشها از یك‌ سو و فراوانی‌ واژگان‌ و مصطلحات‌ از دیگر سو و نیز اصل‌ خارجی‌ لغت‌ از سوی‌ سوم‌ ما را با مجموعه‌ای‌ از واژگان‌ ورزشی‌ مواجه‌ می‌سازد كه‌ لااقل‌ نمونة‌ خوبی‌ برای‌ قیاس‌ و سنجش‌ واژه‌سازی‌ و قابلیتهای‌ زبان‌ فارسی‌ در برابر تهاجم‌ واژگان‌ خارجی‌ و جذب‌ و هضم‌ آنهاست‌.

2- ورزش‌ به‌ دلیل‌ مقبولیت‌ عام‌ و توجه‌ تودة‌ مردم‌ میدان‌ عمل‌ مسئله‌ای‌ست‌ كه‌ می‌تواند مورد استفادة‌ زبان‌شناسان‌ و قاعده‌نویسان‌ وضع‌ واژه‌ قرار گیرد زیرا چنان‌ كه‌ خواهد آمد هیچ‌ كدام‌ ازكوششهای‌ واژه‌سازی‌ تصنعی‌ برای‌ ورزش‌ تأثیری‌ در قبول‌ عام‌ نداشته‌ است‌ و مردم‌ گاه‌ یك‌ واژه‌ سبك‌ تلفظ‌ فرنگی‌ را بر یك‌ تركیب‌ حتی‌ با سابقة‌ فارسی‌ ترجیح‌ داده‌اند (بوكس‌ در مقابل‌ مشت‌زنی‌) و گاه‌ بالعكس‌ یك‌ واژة‌ كوتاه‌ فرنگی‌ را كه‌ در آغاز به‌ زبان‌ ما آمده‌ با یك‌ تركیب‌ تازه‌ساز و بی‌ سابقة‌ فارسی‌ عوض‌ كرده‌اند (وزنه‌برداری‌ در مقابل‌ هالتر).

3- ورزشهایی‌ كه‌ سابقة‌ سنتی‌ در ایران‌ داشته‌اند مانند: كشتی‌، شنا، تیراندازی‌، و سواركاری‌، در زمان‌ مورد نظر ما یعنی‌ حدود صد سال‌ اخیر ناگزیر از قبول‌ مقررات‌ بین‌المللی‌ و مصطلحات ‌خاص‌ خود بوده‌اند.

4- ورزشهایی‌ كه‌ سابقة‌ سنتی‌ نداشته‌اند و همراه‌ با تجدد فرهنگی‌ به‌ عرصة‌ فرهنگ‌ و تربیت ‌ایران‌ گام‌ نهاده‌اند مانند: ژیمناستیك‌، دو و میدانی‌، دوچرخه‌ سواری‌، فوتبال‌، بسكتبال‌، والیبال‌، و جز آن‌ كه‌ البته‌ تعداد آنها بمراتب‌ بیش‌ از ورزشهای‌ سنتی‌ست‌.

   اما باید دید كه‌ برای‌ هر كدام‌ از این‌ ورزشها تا چه‌ اندازه‌ واژة‌ فارسی‌ وجود داشته‌، تا چه‌ اندازه‌ واژة‌ فارسی‌ ساخته‌ شده‌، سازندگان‌ این‌ واژه‌ها چه‌ سازمانها و با چه‌ كسانی‌ بوده‌اند؟ تا چه‌ حد اصل‌ اصطلاح‌ اروپایی‌ آن‌ اعم‌ از انگلیسی‌، فرانسه‌ و غیره‌ علناً در زبان‌ فارسی‌ قبول‌ شده‌ است‌؟ و بالاخره‌ چه‌ مقدار از این‌ واژه‌ها بصورتهای‌ مركب‌ از قبیل‌ فرانسه‌ - فارسی‌ (پیست‌ِ دو)، انگلیسی‌ - فارسی‌ (تایم‌ اوت‌ گرفتن‌)، عربی‌ - انگلیسی‌ (محوطة‌ پنالتی‌)، فارسی‌ - عربی ‌(پرش‌ ارتفاع‌) و حتی‌ عربی‌ - عربی‌ (خط‌ دفاع‌) در زبان‌ ورزش‌ امروز جا گرفته‌ است‌؟

   به‌ نظر می‌رسد كه‌ برای‌ سهولت‌ مراجعه‌ بهتر آن‌ باشد كه‌ چند ورزش‌ را بعنوان‌ نمونة‌ كار این‌گزارش‌ انتخاب‌ كنیم‌ و واژگان‌ برابر نهادة‌ فارسی‌ یا دیگر انواع‌ آن‌ را برشماریم‌ و در پایان‌ اشاره‌ای ‌داشته‌ باشیم‌ به‌ عواملی‌ كه‌ باعث‌ استقرار این‌ واژگان‌ در زبان‌ فارسی‌ شده‌اند و كسانی‌ كه‌ در این ‌راه‌ حقی‌ بر زبان‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌ داشته‌ و دارند.

    كشتی‌ از قدیمیترین‌ انواع‌ ورزش‌ در جهان‌ است‌ و در ایران‌ نیز مانند همه‌ تمدنهای‌ قدیم‌ این ‌ورزش‌ مورد توجه‌ بوده‌ است‌. در متون‌ فارسی‌ اشاره‌ به‌ كشتی‌ و فنون‌ آن‌ بسیار است‌. درهدایهٌ‌المتعلمین‌ فی‌ الطب‌ از «كُنده‌ كشی‌» و «فتح‌ پا» به‌ اصطلاح‌ امروز یاد شده‌ است‌ (20). فردوسی‌ در شاهنامه‌ به‌ كرات‌ در هنگام‌ وصف‌ نبرد دو پهلوان‌ از زورآزمایی‌ تن‌ به‌ تن‌ و كشتی‌گرفتن‌ آنان‌ سخن‌ گفته‌ كه‌ در یكی‌ از آنها از یكی‌ از بندها یا فنون‌ كشتی‌ نیز یاد كرده‌ است‌. (21) به‌ نوشتة‌ حبیب‌ الله‌ بلور اصطلاح‌ «بند» به‌ جای‌ «فن‌» نخستین‌ بار در شاهنامه‌ بكار رفته‌است‌.(22) سعدی‌ نیز در گلستان‌ به‌ سیصد و شصت‌ بند فاخر اشاره‌ دارد بدون‌ آن‌ كه‌ نامی‌ ازفنون‌ مختلف‌ برده‌ باشد.(23) حسین‌ واعظ‌ كاشفی‌ در فتوت‌نامه‌ سلطانی‌ از دو نوع‌ كشتی‌ به‌نامهای‌ «قبض‌» و «اضطرار» یاد می‌كند كه‌ اولی‌ خاص‌ خراسان‌ و عراق‌ بوده‌ كه‌ آن‌ را شهری‌وار نیز می‌گفته‌اند و دومی‌ ویژة‌ گیلان‌ و شیروان‌ (ظ‌: شروان‌) و بعضی‌ از آذربایجان‌، كه‌ آن‌ را دیلم‌وار هم‌ می‌نامیده‌اند. (24) و سپس‌ مادر فنون‌ كشتی‌ را پشت‌ دست‌ گرفتن‌ می‌داند كه‌ «پشت‌دست‌ به‌ جایها برسد هم‌ به‌ سر و هم‌ به‌ پای‌ و هم‌ به‌ میان‌».(25) در مثنوی‌ میرنجات‌ قمی‌ از چهل‌ و دو فن‌ كشتی‌ نام‌ برده‌ شده‌.(26) و در طوماری‌ كه‌ از یك‌ نقالی‌ احتمالاً متعلق‌ به‌ دورة ‌صفوی‌ به‌ نام‌ «طومار افسانه‌ پریای‌ ولی‌» بر جای‌ مانده‌ است‌ از چهل‌ فن‌ نام‌ برده‌ شده‌. ولی‌ طومار اشاره‌ دارد به‌ سیصد و شصت‌ فن‌ برجای‌ مانده‌ از پهلوان‌ پوریای‌ ولی‌، كه‌ با سیصد وشصت‌ بند سعدی‌ مطابقت‌ دارد. منتهی‌ نویسندة‌ طومار متذكر شده‌ است‌ كه‌ چون‌ شمارة‌ سیصدو شصت‌ بند موجب‌ اطالة‌ كلام‌ می‌شود یك‌ صد و بیست‌ فن‌ را برای‌ بازگویی‌ برگزیده‌ در حالی‌كه‌ فقط‌ نام‌ چهل‌ فن‌ را برشمرده‌ است‌، او در عین‌ حال‌ تأكید می‌كند كه‌ «الحال‌ در میان‌ كشتی‌گیران‌ بیش‌ از پنجاه‌ و پنج‌ فن‌ مجری‌ نیست‌».(27) پرتو بیضائی‌ از 99 فن‌ یاد می‌كند (28)، وناصر مفخم‌ در لغت‌ نامة‌ ورزشی‌ 259 فن‌ را ذكر می‌نماید.(29) غلامرضا انصافپور از 379 فن‌ و اصطلاح‌ كشتی‌ سخن‌ گفته‌ (30)، و حبیب‌الله‌ بلور در یك‌ طبقه‌بندی‌ مغشوش‌ ولی‌ نسبتاً مفصل‌ 548 فن‌ را آورده‌ است‌.(31)

    در مورد كشتی‌، لازم‌ به‌ تذكر است‌ كه‌ این‌ فنون‌، بعلت‌ داشتن‌ نام‌ ایرانی‌ و یا نامهای محلی‌ ایرانی‌ از اتخاذ معادلهای‌ اروپایی‌ در امان‌ مانده‌ است‌. با اینهمه‌ ذكر نكته‌ای‌ در مورد این‌ ورزش‌ بیفایده‌ نیست‌، و آن‌ این‌ كه‌ پس‌ از ورود ورزش‌ نوین‌ به‌ ایران‌، كشتی‌ اروپایی‌ نیز متداول‌ شد. در اولین‌ سالهای‌ ورود این‌ ورزش‌، نام‌ مصطلح‌ كشتی‌ اروپایی‌ یعنی‌ Grèco-Romaine به‌ همین‌ صورت‌ وبه‌ املای‌ فارسی‌ در مطبوعات‌ آن‌ زمان‌ منعكس‌ شده‌ است‌: «كشتی‌ گرِك‌ و رومن‌». (32) در سال‌بعد این‌ اصطلاح‌ به‌ فارسی‌ ترجمه‌ شده‌ و قهرمانان‌ این‌ كشتی‌ با عنوان‌ «كشتی‌ یونانی‌ و رومی‌» معرفی‌ گردیده‌اند.(33) در همین‌ سال‌ یك‌ نوع‌ كشتی‌ نزدیك‌ به‌ كشتی‌ سنّتی‌ كه‌ با قوانین‌ تازه ‌وارد میدان‌ شده‌، نام‌ «كشتی‌ آزاد» به‌ خود گرفته‌ است‌. سه‌ سال‌ بعد كه‌ وضع‌ نامگذاری‌ برای‌كشتی‌ روشنتر می‌شود به‌ «كشتی‌ اروپایی‌» اصطلاح‌ «كشتی‌ فرنگی‌» اطلاق‌ می‌گردد و «كشتی‌فرنگی‌» رسماً در مقابل‌ Grèco-Romaine یا «كشتی‌ یونانی‌ و رومی‌» در زبان‌ ورزش‌ نوین‌شناخته‌ می‌شود همچنان‌ كه‌ «كشتی‌ آزاد» كه‌ معادل‌ lutte libre فرانسه‌ و free style wrestling  انگلیسی‌ست‌ مرسوم‌ می‌گردد و «كشتی‌ سنتی‌» با اصطلاح‌ «كشتی‌ باستانی‌» از دو نوع ‌دیگر مجزا می‌شود.

   در همین‌ جهت‌ است‌ كه‌ اصطلاح‌ «فرنگی‌ كار» به‌ كشتی‌گیران‌ فرنگی‌ اطلاق‌ می‌شود و نیز برخی‌ از مصطلحات‌ كشتی‌ فرنگی‌ یا بصورت‌ مركب‌ - خیمة‌ سالتو، سالتو یك‌ دست‌ - و یا بصورت‌ بسیط‌ - نلسون‌، سوپلس‌ - بكار گرفته‌ شده‌ است‌ و حتی‌ گاه‌ فنون‌ كشتیهای‌ دیگری ‌مانند جودو و با اصطلاح‌ تازه‌ساز فارسی‌ در زبان‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌ وارد گردیده‌ است‌ - «كندة ‌ژاپونی‌ یك‌ پا روكار» - (35). از آن‌جا كه‌ كشتی‌ سنتی‌ ایران‌ در گود زورخانه‌ یا در روی‌ زمین ‌پوشیده‌ از كاه‌ در فضای‌ آزاد صورت‌ می‌گرفته‌ است‌، مصطلحات‌ ابزارها و وسایل‌ آن‌ و نیز سمت ‌افراد سازمان‌ دهندة‌ این‌ ورزش‌ مستقیماً از  زبانهای‌ اروپایی‌ اخذ و به‌ فارسی‌ برگردانده‌ شده‌است‌ و یا به‌ همان‌ صورت‌ فرنگی‌ به‌ فارسی‌ نوشته‌ و تلفظ‌ می‌شود:

فارسی‌             فرانسه‌                    انگلیسی‌

امتیاز                 points                  points

تشك‌                   tapis                        mat

داور وسط‌           arbitre                referee 

داور كنار              juge                     judge

ژوری‌                    jury                     jury

ضربة‌ فنی‌          fall,touch,pin      tomber

گارد                   garde                  garde

     در پایان‌ مبحث‌ واژگان‌ كشتی‌ بجاست‌ یادآوری‌ كنیم‌ كه‌ مصطلحات‌ این‌ ورزش‌ در زبان‌فارسی‌ بار سنگین‌ و جامعی‌ از مصطلحات‌ عامه‌ را با خود دارد و در بسیاری‌ از فنون‌ این‌ كشتی ‌یا نام‌ واضعان‌ این‌ فن‌ - «كُندة‌ پنیرتپان‌» یا اجرای‌ فن‌ كه‌ صورتی‌ شبیه‌ به‌ ابزارهای‌ كار دارد: «مقراضك‌»، «مشك‌ سقا» آمده‌ است‌، و البته‌ یك‌ مطالعة‌ مردم‌شناسی‌ در این‌ مصطلحات‌ خالی ‌از لطف‌ نیست‌.

    این‌ ورزش‌ انگلوساكسونی‌ كه‌ امروز از پردرآمدترین‌ و پرتماشاگرترین‌ ورزشهاست‌ و با فوتبال‌ متداول‌ در امریكا كاملاً تفاوت‌ دارد، از طریق‌ مدارس‌ امریكایی‌ و انگلیسی‌ و كاركنان‌ خارجی ‌شركت‌ نفت‌ ایران‌ و انگلیس‌ به‌ ایران‌ وارد شده‌ و سپس‌ در اوایل‌ دوران‌ پهلوی‌ها بصورت‌ جدی ‌مورد توجه‌ قرار گرفته‌ و با تشكیل‌ مدارس‌ جدید و بوجود آمدن‌ تیمهای‌ فوتبال‌ جای‌ خود را درنزد مردم‌ بسرعت‌ باز كرده‌ است‌. این‌ ورزش‌ كه‌ یك‌ ورزش‌ كاملاً انگلیسی‌ست‌ در آغاز با تمام ‌مصطلحات‌ انگلیسی‌ در زبان‌ فارسی‌ وارد شده‌ است‌: گل‌، بك‌، هافبك‌، سنتر هافبك‌، فوروارد، سنتر فوروارد، رِفری‌، هَند، پنالتی‌، كُرنر، آفساید، اوت‌. اینها، همه‌ به‌ همین‌ صورت‌ فارسی ‌نوشته‌ می‌شده‌ و تلفظ‌ می‌گردیده‌ است‌.

    فرهنگستان‌ ایران‌ در زمان‌ رضاشاه‌ پهلوی‌ در كنار واژه‌سازی‌ برای‌ برخی‌ از واژگان‌ فنی‌ و علمی‌ روزگار خود دست‌ به‌ یك‌ طبع‌آزمایی‌ لغوی‌ در زمینة‌ ورزشی‌ نیز زده‌ است‌ و كوشیده‌ تا معادلهای‌ فارسی‌ برای‌ اصطلاحات‌ فوتبال‌ بیابد. حاصل‌ این‌ كار لغاتی‌ست‌ كه‌ در زیر می‌خوانید و شاید تبسمی‌ هم‌ بر لب‌ شما بیاورد.

«واژه‌های‌ فوتبال‌: هال‌بان‌ goal keeper، پیشرو forward، پشتیبان‌ back، نگهبان ‌half back، پیشرو مركز center forward، پیشرو دست‌ راست‌right wing forward، پیشرو دست‌ چپ‌ left wing forward، پیشرو راست‌right forward، پیشرو چپ ‌left forward، نگهبان‌ مركز centerhalf back، نگهبان‌ راست‌ نگهبان‌ چپ‌ left half back، پشتیبان‌ راست‌ right back، پشتیبان‌چپ ‌left back،  هال ‌goal post، هال‌ كرد goal.  ("هال‌" میله‌هایی‌ را كه‌ برای‌ چوگان ‌بازی‌ در دوسر میدان‌ سازند) و نویسندگان‌ معتبر همیشه‌ آن‌ را بجای‌ «دروازه‌» بكار برده‌اند و حتی‌ «هال‌كرد» یعنی‌ از «دروازه‌ بیرون‌ برد» استعمال‌ نموده‌اند چنان‌ كه‌ اكنون‌ هم‌ می‌گویند «گل‌ كرد». دو واژه‌ هال‌ بان‌ و هالگاه‌ نیز به‌ قیاس‌ فارسی‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

بیرون‌ out، گوشه‌ corner، تاوان‌ penalty، سر head، رد pass، تاوانگاه‌ penalty(Zone)، فوتبال‌ football، زدن‌ kick، خطا foul، كنار off-side، دست‌ hand، هالگاه ‌goal area، داور referee، دسته‌ team.»(36)

     چنان‌ كه‌ می‌دانیم‌ این‌ واژگان‌ در زبان‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌ هرگز جایی‌ نیافت‌ و در عوض ‌همزمان‌ با وضع‌ این‌ واژگان‌ كسانی‌ كه‌ عملاً به‌نحوی‌ دست‌اندركار فوتبال‌ بودند، كوشیدند تا بانوعی‌ تلفیق‌ و بهم‌ آمیختن‌ واژگان‌، مصطلحات‌ خاص‌ این‌ ورزش‌ را بسازند. برخی‌ از این‌ مصطلحات‌ كه‌ با چند تغییر بكار برده‌ می‌شود از این‌ قرار است‌:

فارسی‌                                                       فرانسه‌                        انگلیسی‌

بغل‌ چپ‌                                                 inter gauche             left forward

بغل‌ راست‌                                                  inter droit            right forward

بک چپ                                              arrière gauche        left back         

بک راست                                                             arrière driot  right back 

دروازه‌                                                                   but                          goal

دروازه‌بان‌                                             gardien de but              goal keeper

سنترفوروارد، فوروارد وسط‌، فوروارد میانی‌      avant centre            center forward

سنتر هافبگ‌، هافبگ‌ میانی‌                     center half back       ariere central  

گوش‌ چپ‌                                             left wing forward    aillier gauche  

گوش‌ راست‌                                               right wing forward  aillier droit 

مصطلحات‌ فنی‌ بازی‌ از قبیل‌ فول‌ foul، اوت‌ out، پنالتی‌ penalty، «گل‌» goal  در معنی‌ به‌ ثمر رسیدن‌ حمله‌ و گشایش‌ دروازة‌ حریف‌، آفساید (هافساید) off side همچنان‌ از انگلیسی‌ درفارسی‌ مانده‌ است‌ و تنها در سالهای‌ اخیر كه‌ تاكتیك‌ بازی‌ فوتبال‌  تغییراتی‌ پیدا كرده‌ و بازیكنان ‌بر اساس‌ طرح‌ مربی‌ بصورتهای‌ آرایشی‌ متفاوت‌ از قبیل‌ (3-2-4-1 یا 3-3-4) وارد میدان‌می‌شوند، اصطلاحات‌ عامتری‌ از جمله‌ «خط‌ دفاع‌»، «خط‌ حمله‌»، «نوك‌ حمله‌» و جز آن‌ مورداستفاده‌ است‌ كه‌ بحث‌ جزیی‌تر دربارة‌ آن‌ در حوصلة‌ این‌ مقاله‌ نیست‌.

   نكتة‌ آخری‌ كه‌ باید در مورد فوتبال‌ متذكر شد این‌ است‌ كه‌ در این‌ ورزش‌ مانند دیگر وزشهایی‌كه‌ دروازه‌بان‌ دارد - چوگان‌، واترپلو، هندبال‌ - در زبان‌ فارسی‌ اصطلاح‌ «گُلِر» ساخته‌ و مصرف‌شده‌ كه‌ تحقیق‌ در چگونگی‌ ساختمان‌ زبانی‌ این‌ واژه‌ از هر جهت‌ شایان‌ توجه‌ است‌، زیرا آن‌ را در فرهنگهای‌ خارجی‌ ندیده‌ایم‌ و در فرهنگهای‌ فارسی‌ نیز فقط‌ دكتر معین‌ - آنهم‌ لابد به‌ قیاس ‌تداول‌ عام‌ - آن‌ را در معنای‌ «دروازه‌بان‌» آورده‌ و تذكر داده‌ است‌ كه‌ در معنی‌ goal keeperانگلیسی‌ست‌.(37)

    نام‌ فارسی‌ این‌ ورزش‌ برگردان‌ مستقیم‌ انگلیسی‌ آن‌ یعنی‌ track and field است‌ چه‌ در فرانسه‌این‌ ورزش‌ را L"athletisme می‌خوانند. دو و میدانی‌ به‌ مجموعه‌ ورزشهایی‌ گفته‌ می‌شود كه ‌مركب‌ است‌ از انواع‌ دو و پرش‌ و پرتاب‌ و راه‌پیمایی‌ها و مسافات‌ صحرانوردی‌.

    برخورد زبان‌ فارسی‌ با این‌ ورزش‌ در خور توجه‌ بسیار است‌ چه‌ در برخی‌ از موارد زبان‌ به‌ساختن‌ تركیبات‌ بدیع‌ و زیبای‌ فارسی‌ دست‌ یافته‌ (پرش‌ سه‌ گام‌، پرتاب‌ نیزه‌، دهگانه‌)، دربرخی‌ دیگر، تركیب‌ واژه‌ فارسی‌ و عربی‌ است‌ كه‌ طبعاً بصورت‌ یك‌ واحد غیرقابل‌ فهم‌ برای ‌اعراب‌ ساخته‌ شده‌ (پرش‌ طول‌، پرش‌ ارتفاع‌) - در مقابل‌ دو اصطلاح‌ عربی‌: القفز الطویل‌ والقفز العالی‌ - پاره‌ای‌ دیگر تركیب‌ فارسی‌ و فرنگی‌ واژه‌، كار ساختن‌ معادل‌ اصطلاح‌ اروپایی‌ را انجام‌ داده‌ است‌ (پرتاب‌ دیسك‌، چالة‌ استارت‌) و در برخی‌ از موارد نیز یك‌ واژة‌ مركب ‌چند ملیتی‌ به‌ دادِ زبان‌ ورزش‌ نوین‌ رسیده‌ است‌ (چهار در صد مترِ امدادی‌). ذیلاً به‌ چند نمونه‌ از واژگان‌ دو و میدانی‌ و معادلهای‌ فرانسه‌ و انگلیسی‌ آن‌ اشاره‌ می‌كنیم‌:

فارسی‌                                  فرانسه‌                                            انگلیسی‌

پرتاب‌ چكش‌            hammer throw                     lancement du marteau

پرتاب‌ دیسك‌              discus throw                        lancement du disque 

پرتاب‌ نیزه‌                 javelin throw                       lancement du javelot

پرتاب‌ وزنه                    ‌ shot-put                               lancement du pois

پرش‌ ارتفاع‌                        hight jump                           saut en hauteur

پرش‌ با نیزه      ‌à la perch                    pole vault                            saut

پرش‌ سه‌ گام‌                               triple jump                           triple saut

پرش‌ طول‌                       long jump                             saut en longueur

پنجگانه‌                                   pentathlon                             pentathlon

چهار درصد (100x4)

متر امدادی                ‌ 400 meters rely                     4x100 metres relais    

دهگانه‌                                     decathlon                               decathlon

راه‌پیمایی‌                                        walk                                      march

سه‌ هزار متر

 با مانع‌                   3000 meters steeple chase     3000 metres steeple

صحرانوردی‌                                     cross contry                            cross

صد و ده‌ متر

 با مانع‌                       meters hurdles                 110 meters haies   110

ماراتن‌                                     marathon                                marathon

هفتگانه‌                                  hepathlon                               hepathlon

     این‌ ورزش‌ به‌ همان‌ اندازه‌ كه‌ در تمدن‌ غربی‌ قدمت‌ و اهمیت‌ دارد در نزد ما ایرانیان‌ نو و تازه ‌شناخته‌ است‌. اصل‌ واژه‌ یونانی‌ست‌ كه‌ به‌ لاتین‌ و از آن‌جا به‌ تقریباً تمام‌ زبانهای‌ اروپایی‌ با مختصر تغییر در صورت‌ و تلفظ‌ راه‌ یافته‌ است‌.

    ژیمناستیك‌ در فرهنگهای‌ اروپایی‌ معانی‌ و تعاریف‌ متعدد دارد. و در زمینه‌های‌ تربیت‌، هنر، فلسفه‌، تربیت‌ نظامی‌ و ورزش‌ دربارة‌ آن‌ مقالات‌ و كتب‌ متعدد نوشته‌ شده‌ است‌. (38)

     ذكر این‌ دقیقه‌ خالی‌ از فایده‌ نیست‌ كه‌ در یونان‌ قدیم‌ دسته‌ای‌ از مرتاضان‌ هندو را gummnos sophos یعنی‌ «برهنگان‌ خردمند» می‌نامیده‌اند و این‌ واژه‌ هنوز بصورت‌ gymnosophiste درفرهنگهای‌ فرانسوی‌ با همان‌ معنی‌ مضبوط‌ است‌. و جا دارد كه‌ صاحبنظران‌ دربارة‌ ارتباط‌ واژه‌ مرتاض‌ كه‌ معنای‌ خاص‌ خود را در زبان‌ فارسی‌ دارد و نیز شیوة‌ سخت‌ تمرینات‌ بدنی‌ مرتاضان ‌به‌ منظور تزكیة‌ نفس‌ كه‌ بكلی‌ از نوع‌ ریاضت‌ عارفانة‌ ایرانی‌ جداست‌ و این‌ واژه‌ قدیم‌ یونانی ‌مطالعة‌ دقیقتری‌ بنمایند.

     در هر حال‌ تا آن‌جا كه‌ ما می‌دانیم‌ واژه‌ ژیمناستیك‌ برای‌ نخستین‌ بار به‌ همین‌ صورت‌ در زبان‌ فارسی‌ توسط‌ محمدحسن‌ خان‌ اعتمادالسلطنه‌ در روزنامة‌ خاطرات‌ او بكار رفته‌ است‌ (39) تقریباً محرز است‌ كه‌ مقصود اعتمادالسلطنه‌ از ژیمناستیك‌ِ شاگردان‌ مدرسة‌ دارالفنون‌، مجموعة‌ عملیات‌ صف‌ و نظام‌ است‌ كه‌ در برنامة‌ دارالفنون‌ وجود داشته‌ و در آن‌ روزگار (1892 میلادی‌) همچنان‌ كه‌ اشاره‌ شد هنوز عملیات‌ تمرینی‌ نظامی‌ مدارس‌ را در اروپا نیز ژیمناستیك ‌میخواندند، و برنامة‌ دارالفنون‌ كه‌ از برنامه‌های‌ مدارس‌ اروپایی‌ اقتباس‌ شده‌ بود و بتوسط ‌معلمان‌ اروپایی‌ تدریس‌ می‌شده‌، طبعاً دارای‌ بخشی‌ در آموزش‌ نظامی‌ - اعم‌ از سواره ‌نظام‌، یاتوپخانه‌ - بوده‌ است‌ كه‌ به‌ آن‌ ژیمناستیك‌ گفته‌ می‌شده‌.

    ورزش‌ ژیمناستیك‌ از زمان‌ ورود به‌ ایران‌ به‌ همین‌ نام‌ خوانده‌ می‌شده‌ است‌ در آغاز همة‌ اسبابهای‌ این‌ ورزش‌ مورد استفاده‌ قرار نمی‌گرفته‌ بطوری‌ كه‌ در گزارش‌ مسابقه‌های‌ قهرمانی ‌ایران‌ در سال‌ 1322 در رشتة‌ ژیمناستیك‌ فقط‌ از سه‌ ماده‌: پارالل‌، بارفیكس‌، و حركات‌ زمینی ‌یاد شده‌ است‌ (40). در سالهای‌ بعد مدتی‌ نام‌ این‌ ورزش‌ از «ژیمناستیك‌» به‌ «ورزشهای‌ با اسباب‌» تغییر داده‌ شد ولی‌ این‌ تغییر نام‌ چندی‌ نپایید و اكنون‌ ژیمناستیك‌ به‌ همین‌ صورت‌ در زبان‌ فارسی‌ بكار می‌رود و اسامی‌ اسبابهای‌ این‌ ورزش‌ بصورتهای‌ واژه‌ اصلی‌، واژة‌ ترجمه‌ شده ‌و واژه‌ مركب‌ مورد استفاده‌ می‌باشد. چنین‌ است‌ صورت‌ مصطلحات‌ فنون‌ آن‌ كه‌ مخلوطی‌ ازواژه‌های‌ اصلی‌ و واژه‌های‌ جایگزین‌ است‌. ذیلاً به‌ نامهای‌ اسبابهای‌ این‌ ورزش‌ اشاره ‌می‌كنیم‌:

فارسی‌                                 فرانسه‌                                    انگلیسی‌

بارفیكس‌                           horizantal bar                             barre fixe

پارالل                    barres parallèles     parallel bars                          

پارالل‌ بانوان ‌       barres asymetrique                       asymmetrical bars   

پارالل‌ ناهم‌سطح‌                                                                   uneven bars

چوب‌ موازنه‌                            balance beam                              poutre

حركات‌ زمینی‌          floor exercises                            exercices au sol

حلقه‌                                  rings                                           anneaux

خرك‌                   longhorse                                   cheval de voltige

vault = volting horse                  cheval de longueur                        

خرك‌ حلقه‌                side horse = pommeledhorse      cheval d"arcon

ژیمناستیك‌                   gymnastics                                 gymnastique

     نكتة‌ جالب‌ در مصطلحات‌ این‌ ورزش‌ آن‌ كه‌ اسبابی‌ كه‌ در فارسی‌ «خرك‌» خوانده‌ شده‌ چه‌ در فرانسه‌ و چه‌ در انگلیس‌ و چه‌ در ترجمة‌ عربی‌ به‌ نام‌ «اسب‌»   (cheval / فرانسه‌، horse / انگلیسی‌، جواد / عربی‌) نامیده‌ شده‌ است‌. گمان‌ من‌ این‌ است‌ كه‌ فارسی‌ زبانان‌ یا به‌ علت‌ شباهت‌ این ‌اسباب‌ به‌ چهارپایه‌ای‌ كه‌ در كار نجاری‌ برای‌ تكیه‌ دادن‌ چوب‌ جهت‌ اره‌ یا رنده‌ كردن‌ آن‌ مورد استفاده‌ واقع‌ می‌شود، یا به‌ سبب‌ ارتفاع‌ نسبتاً كمش‌ كه‌ آن‌ را به‌ خر كوچك‌ شبیه‌ می‌سازد و یابه‌ علت‌ شباهت‌ آن‌ به‌ خرپشته‌های‌ روی‌ بام‌ آن‌ را خرك‌ خوانده‌اند. دكتر معین‌ ذیل‌ كلمة‌ «خرك‌» این‌ واژه‌ را خر كوچك‌، چهارپایه‌ای‌ چوبین‌ كه‌ در ورزش‌ آن‌ را بكار می‌برند و استخوان‌ یا چوبی‌كه‌ روی‌ كاسة‌ تار نصب‌ كنند و سیمهای‌ تار را از روی‌ آن‌ عبور دهند، معنی‌ كرده‌ است‌.(41)

     این‌ ورزش‌ با عنوان‌ «هالتر» در ایران‌ ظاهر شد.(42) فرانسویها دو اصطلاح‌ poids et halter و l"halterophilie را برای‌ این‌ ورزش‌ بكار می‌برند. در حالی‌ كه‌ در زبان‌ انگلیسی‌ واژة‌ weightlifting كه‌ دقیقاً در معنای‌ وزنه‌برداری‌ست‌، جهت‌ این‌ ورزش‌ بكار گرفته‌ می‌شود.

   وزنه‌ برداری‌ در گذشته‌ دارای‌ سه‌ حركت‌ بود و در حال‌ حاضر دارای‌ دو حركت‌ است‌، وحركت‌ «پرس‌» از این‌ ورزش‌ كنار گذاشته‌ شده‌ است‌. ولی‌ تا هنگامی‌ كه‌ وجود داشت‌، این‌حركت‌ به‌ همان‌ نام‌ انگلیسی‌ در فرهنگ‌ ورزشی‌ ایران‌ بكار برده‌ می‌شد. معادل‌ فارسی‌ حركات ‌زیر در وزنه‌برداری‌ و حاصل‌ جمع‌ آنها عبارتند از:

فارسی‌                      فرانسه‌                      انگلیسی‌

پرس‌                     press                    developpè

یک ضرب   snatch                  arrachè               

دوضرب               clean and jerk       peule et jetè

مجموع‌                           total                      total

     در وزنه‌برداری‌ مانند چند ورزش‌ دیگر (بوكس‌ - كشتی‌ فرنگی‌ و آزاد - جودو) داوطلبان‌ براساس‌ وزن‌ بدن‌ در گروههای‌ مختلف‌ رده‌ بندی‌ می‌شوند و افراد هم ‌وزن‌ با هم‌ مسابقه‌ می‌دهند. در واژگان‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌، تنها وزنه‌ برداری‌ست‌ كه‌ اوزان‌ آن‌ از ترجمه‌ دقیق‌ نامهای‌ اروپایی‌ می‌آید. در حالی‌ كه‌ در ورزشهایی‌ چون‌ كشتی‌ و بوكس‌ با آن‌ كه‌ اروپاییان‌ وزنها را با نام‌ می‌آورند، فارسی‌ زبانان‌ تنها به‌ ترتیب‌ وزن‌ و شمارش‌ آن‌ از وزن‌ اول‌ تا دهم‌ (برای‌ كشتی‌) اكتفا می‌نمایند و گاه‌ برای‌ آن‌ كه‌ مشكلی‌ پیش‌ نیاید در مقابل‌ هر وزن‌، محدودة‌ آن‌ وزن‌ را به‌ كیلوگرم‌ ذكر می‌كنند. فرضاً می‌نویسند وزن‌ اول‌ (48 كیلوگرم‌) یا وزن‌ نهم‌ (100 كیلوگرم‌)، در حالی‌ كه ‌در وزنه‌برداری‌ تمام‌ وزنها ملاك‌ اصلی‌ست‌: ذیلاً این‌ اصطلاحات‌ آورده‌ می‌شود:

فارسی‌                            فرانسه‌                                                انگلیسی‌

مگس‌ وزن‌                       fly-weight                                  poids mouch

خروس‌ وزن‌                          bantam-weight                           poids coq

پَروزن‌                             feather-weight                            poids plume

سبك‌ وزن‌                         light-weight                                poids leger

میان‌ وزن‌                     middle-weight                             poids moyens

میان‌ سنگین           ‌  light-heavyweight                       poids mi-lourds

نیم‌ سنگین‌            middle-heavywseight                  poids lourds-leger

ماقبل‌ سنگین‌                            100kg                                            100kg

سنگین‌ وزن‌                    heavyweight                                poids lourds

مافوق‌ سنگین‌        super heavyweight                       poids super-lourds

   علی‌ اصغر حكمت‌ وزیر معارف‌ رضاشاه‌ در گزارش‌ ورزشی‌ خود به‌ محمدرضا شاه‌ پهلوی ‌ولیعهد آن‌ روزگار در سال‌ 1317، قدمت‌ مسابقات‌ رسمی‌ شنا را به‌ سال‌ 1301 می‌رساند و متذكر می‌شود كه‌ در آن‌ سال‌ انجمن‌ ترویج‌ ورزش‌ وزارت‌ جنگ‌ كه‌ به‌ دستور سردار سپه ‌تشكیل‌ شده‌ بود «مسابقه‌های‌ شنا و فوتبال‌ ایجاد نمود» (43). به‌ این‌ ترتیب‌ ما نشانه‌ای‌ از اولین ‌مسابقه‌های‌ «شنا» راكه‌ در گذشته‌ به‌ آن‌ «آب‌ بازی‌» هم‌ گفته‌ می‌شده‌ (44) و هنوز هم‌ در افغانستان‌ به‌ این‌ نام‌ خوانده‌ می‌شود (45) در تاریخ‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌ می‌یابیم‌.

    اما اولین‌ نتایج‌ رسمی‌ این‌ مسابقه‌ها، نتایج‌ مسابقه‌ای‌ست‌ كه‌ در استخر شصت‌ متری‌ و غیرقانونی‌ منظریة‌ تهران‌ برپا شده‌ است‌ - طول‌ استخر قانونی‌ كه‌ به‌ آن‌ استخر المپیك‌ هم‌ گفته ‌می‌شود پنجاه‌ متر است‌ - در مسابقات‌ منظریه‌ كه‌ پیش‌ از افتتاح‌ استخر قهرمانی‌ امجدیه‌ انجام‌ شده‌، مواد مسابقات‌ با نامهای‌ شنای‌ سینه‌، شنای‌ پشت‌، شنای‌ قورباغه‌ و شنای‌ آزاد معرفی‌گردیده‌ است‌. (46) این‌ اصطلاحات‌ با كمی‌ تغییر بصورت‌ كرال‌ سینه‌، كرال‌ پشت‌ و قورباغه‌ وشنای‌ آزاد تا حدود سالهای‌ 1326 در فرهنگ‌ واژه‌های‌ ورزشی‌ نوین‌ هست‌. از این‌ سال‌ به‌ بعد واژگان‌ مواد شنا بصورتی‌ كه‌ در زیر می‌آید تثبیت‌ و بكار برده‌ شده‌ است‌:

فارسی‌                                    فرانسه‌                      انگلیسی‌

شنای‌ آزاد                                free-style               nege libre

شنای‌ پروانه‌                                butterfly                 papillon

شنای‌ پشت‌                                        back stroke            dos

شنای‌ قورباغه‌                                  breast stroke           brass

شنای‌ مختلط‌ انفرادی         ‌  400 meters              4x100 metres

(= شنای‌ چهار شنای‌ انفرادی)‌  quatre Nages      individ ual medly

    باید دانست‌ كه‌ دو شنای‌ پروانه‌ و چهارشنای‌ انفرادی‌ - كه‌ در آن‌ یك‌ شناگر شناهای‌ پُشت‌، پروانه‌، قورباغه‌، و سینه‌ را اجرا می‌كند - از شناهای‌ متأخر است‌ كه‌ اولی‌ از 1956 و دومی‌ از1960 وارد بازیهای‌ المپیك‌ شده‌اند (47)، و با رسمی‌ شدن‌ این‌ شناها در مسابقات‌، بلافاصله ‌واژه‌های‌ معادل‌ آن‌ در زبان‌ فارسی‌ ساخته‌ و بكار برده‌ شده‌ است‌.

    همچنین‌ تذكر این‌ نكته‌ بیفایده‌ نیست‌ كه‌ در كنار شنا، ورزشهای‌ آبی‌ دیگری‌ نیز وجود دارد كه ‌واژگان‌ آنها در زبان‌ فارسی‌ با وضع‌ خاصی‌ قرار گرفته‌اند از این‌ قرار:

    شیرجه‌ كه‌ واژة‌ آن‌ در زبان‌ فارسی‌ وجود داشته‌ و شامل‌ دو رشتة‌ متفاوت‌ است‌:

شیرجه‌ از تخته‌ و شیرجه‌ از سكو. این‌ هر دو واژه‌ در برابر واژگان‌ خارجی‌ معادل‌ قرار داده‌ شده‌ است‌.

فارسی‌                                         فرانسه‌                      انگلیسی‌

شیرجه‌ از تخته‌           Spring board Diving        plongeons (tremplin)

شیرجه‌ از سكو            Platform Diving               plongeons (haut vol)

     در شیرجه‌، مصطلحات‌ فارسی‌ قدیمی‌ كه‌ در چاله‌ حوض‌ بازی‌ مصرف‌ داشته‌، مانند پشتك‌، وارو، پیچ‌ و جز آن‌ در كنار اصطلاحات‌ تازه‌ساز مانند «ملائكه‌» و سپس‌ «فرشته‌» و اصطلاحات‌كاملاً فرنگی‌ مثل‌ جك‌، بك‌، جك‌ بك‌، و اصطلاحات‌ مركب‌ مانند «جك‌ از نو» همه‌ بكار رفته ‌و قبول‌ شده‌ است‌.

   در مقابل‌، ورزش‌ جمعی‌ واترپلو مانند فوتبال‌ و حتی‌ شدیدتر از آن‌ با تمام‌ اصطلاحات ‌خارجی‌ به‌ حیطة‌ ورزش‌ نوین‌ ایران‌ قدم‌ نهاده‌ است‌ و گلر، بك‌، هافبك‌ و فوروارد به‌ همان‌صورت‌ انگلیسی‌ مورد استفاده‌ قرار گرفته‌ است‌.

   اما یك‌ ورزش‌ آبی‌ تازه‌ و خاص‌ بانوان‌ كه‌ به‌ انگلیسی‌ به‌ آن‌ Sznchronized Swimming و به‌فرانسه‌ به‌ آن‌ ballet nautique گفته‌ می‌شود و از 1988 م‌. در بازیهای‌ المپیك‌ سئول‌ رسمیت ‌یافته‌، در زبان‌ فارسی‌ به‌ ترجمة‌ مركب‌ فرانسه‌ برگردانده‌ شده‌ و اصطلاح‌ «بالة‌ آبی‌» برای‌ آن‌ وضع‌گردیده‌ است‌.