تبیان، دستیار زندگی

علامه طباطبائی مهم‌ترین روش قرآن در تربیت صحیح اخلاقی را «حبّ عبودی» یا محبّتی که از عبودیت فرد سرچشمه می‌گیرد می‌شناسد.ایشان معتقد است کسی که خود را بنده خداوند نداند، هرگز نمی‌تواند به تربیت اخلاقی صحیح و کامل دست یابد.

چکیده

این مقاله بارویکرد تحلیلی توصیفی به مبانی و شیوه‌های تربیت اخلاقی در قرآن، از نظر مفسّر بزرگ علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌پردازد. مبانی تربیت اخلاقی به معنای استعدادها، امکانات و ضرورت‌های مربوط به انسان دربارة آموزش اخلاق و همچنین بیانگر نوع روش‌ها وشیوه‌ها در تربیت اخلاقی است. مبانی تربیتی به سه دستة علمی، فلسفی و دینی تقسیم می‌شود که در این مقاله تنها به مبانی دینی پرداخته شده است.

علامه، «توحید» را مهم‌ترین مبنای تربیت اخلاقی قرآن می‌داند که تمامی آموزه‌های قرآن، حول محور آن می‌چرخد. موحد پس از شناخت خداوند و شناخت نیازهای خود، بنابر امیال فطری نظیر میل به هدف، کمال، حقیقت، تقدیس موجود برتر، کرامت ذاتی و صیانت از نفس، به سوی خداوند جذب می‌شود، و تنها راه رسیدن به قرب را در انجام دستورهای الهی و ترک محرّمات می‌یابد. این همان روش عبودیت است که انسان را به تهذیب نفس می‌رساند.از دیدگاه علامه، سایر مبانی نظیر اختیار، معرفت‌پذیری و... و روش‌های تربیت اخلاقی مانند نصیحت، الگوسازی با داستان و مثال، وعدة بهشت و جهنم، پرسش و پاسخ، ابتلا و...، همگی حول محور «توحید» می‌تواند اثرگذار باشد.

کلید واژه‌ها: تربیت، توحید، تربیت اخلاقی، مبانی اخلاق، شیوه‌های اخلاقی.

مقدمه

اصول تربیتی هر دیدگاهی از مبانی تربیتی آن نشئت می‌گیرد و روش‌ها و فنون خاص تربیتی خود را به دنبال خواهد داشت. نیل به سعادت حقیقی، بدون داشتن «اخلاق الهی» و «زندگی سالم جهت رشد و تکامل انسانی» امکان‌پذیر نیست. آنچه امروز به آن نیازمندیم، دانستن اهمیت سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی دقیق فرهنگی برای رسیدن به این هدف است. ترویج صحیح آداب اسلامی و حل مشکلات اخلاقی جامعه، نیازمند شناخت مبانی و شیوه‌های اخلاقی مطرح شده از سوی خداوند است و قرآن کریم بهترین مرجع در این زمینه می‌باشد.

اصول و روش‌های تربیت اخلاقی، به گونه‌ای در قرآن کریم مطرح شده است که می‌تواند عرصه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی را سامان بخشد و راه‌گشای تمامی این مسائل باشد. پرسش اساسی اینجاست که آیا قرآن مبنا و روش خاصی در تربیت اخلاقی انسان دارد؟ آیا می‌توان روش واحدی برای تمامی سنین و در تمامی عرصه‌ها برگزید؟

مبانی تربیت اخلاقی در قرآن

«مبانی» در لغت به معنای «شالوده و اساس» یک چیز آمده است1 و در اصطلاح دانشمندان تربیتی، به گزاره‌هایی گفته می‌شود که بیانگر موقعیت، امکانات، محدودیت‌ها و ضرورت‌های حیات انسانی است.2 مبانی هر مکتب، نوع اصول ارزشی و تربیتی آن مکتب را مشخص می‌کند. «تربیت» نیز در لغت از دو ریشة «ربو» و «ربب» اشتقاق یافته است؛ از ریشة «ربو» بیشتر ناظر به پرورش جسمی و به معنای «افزودن» و «پروراندن»، و از ریشة «ربّ» بیشتر ناظر به پرورش روحی و معنوی و به معنای «سرپرستی کردن»، «رهبری کردن» و «به اعتدال رساندن» است.3 تربیت از نظر دانشمندان تربیتی، فعالیتی منظم و تدریجی برای کشف استعدادها و از قوه به فعلیت رساندن آنهاست.4

اخلاق در لغت جمع «خُلُق» یا «خُلق» به معنای سجیّه و طبیعت باطنی است5 و به صفاتی اطلاق می‌شود که بر اثر تکرار، در نفس انسان به صورت ملکه در آمده و رفتار متناسب با آن بدون تأمل از انسان صادر می‌شود.6 بنابراین، «تربیت اخلاقی» به معنای چگونگی به کارگیری و پرورش استعدادهای درونی انسان جهت رشد و تثبیت صفات پسندیدة اخلاقی (شکوفا کردن ظرفیت‌های اخلاقی) به منظور انجام رفتارهای پسندیده اخلاقی و دوری از رذایل اخلاقی است؛ به طوری که این ویژگی‌ها برای انسان به صورت ملکه درآید.7

موضوع تربیت اخلاقی، نفس انسان است که افعال زیبا و زشت به طور ارادی از او صادر می‌شود.8 هدف تربیت اخلاقی، پرورش استعدادهای درونی انسان برای ایجاد و رشد صفات و رفتارهای پسندیدة اخلاقی است.از دیدگاه علامه طباطبائی، هدف تربیت اخلاقی، رسیدن به توحید در زمینة اعتقاد و عمل است. بنابراین، تربیت اخلاقی باید به عبودیت الهی بینجامد.9 علامه معتقد است این هدف و این روش، مخصوص قرآن است (در مقابل گروهی که هدف را تأمین قوانین اجتماعی یا عرف جامعه می‌دانند یا پیروان ادیان الهی که هدف را رسیدن به نعمت‌های اخروی و دوری از عذاب می‌دانند)

.10 از این‌روی، برای شناسایی مبانی تربیت اخلاقی قرآن، باید ساحت‌های گوناگون انسان‌شناسی از نظر قرآن بررسی شود. باید رابطه انسان با خداوند، جهان هستی، خود و دیگران در نظر گرفته شود و در این راستا، به محدودیت‌ها، استعدادها و ضرورتهای حیات انسانی توجه شود. مرحوم علامه طباطبایی موارد زیر را از مهم‌ترین مبانی تربیت اخلاقی در قرآن کریم می‌داند:

ه‍ ) پرسش و پاسخ

یکی از شیوه‌های پرورش استعدادها، مطرح کردن موضوع مورد نظر در قالب پرسش است. با اجرای ماهرانة این روش، به جای تعدادی باسوادهای سطحی، صاحب‌نظرانی متفکر تربیت می‌شوند که اهل معرفت‌اند.55 قرآن کریم در راه پرورش نیروی معرفت و تفکّر، برای کامل شدن شناخت افراد و رسیدن به عبودیت از این روش استفاده کرده است. در روش پرسش و پاسخ، القای اطلاعات، همراه با تفکر حول محور مورد نظر صورت می‌گیرد.از این روی، ماندگاری اثر آن بیشتر خواهد بود:«أَ لَمْ‏ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ(حدید: 16)؛ آیا وقت آن نرسیده است که دلهای مؤمنان در برابر ذکر خدا خاشع گردد؟»

و) امر به معروف و نهی از منکر

انجام معروف وقتی آسان می‌شود که همة هدف‌ها متوجه قرب الی‌الله باشد و منکر وقتی صورت می‌گیرد که انسان از این هدف به انحراف کشیده شده و عقب بیفتد. امر به معروف و نهی از منکر، وقتی اثر گذار است که آمر یا ناهی، این حقیقت را به فرد امرشونده یا نهی‌شونده القا کند. نکتة مهم در این روش آن است که فرد باید به گفته‌های خود عمل کند تا نشانة صدق دعوی او باشد.

قرآن کریم می‌فرماید: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(آل‌عمران: 110).قرآن کریم بیان می‌کند شما بهترین امت هستید؛ زیرا به نیکی امر و از زشتی‌ها نهی می‌کنید، در حالی که به خداوند ایمان دارید. یعنی امر و نهی شما حول محور توحید است.

ز) ابتلاء

بنابر مبنای اختیار و مسئولیت‌پذیری، یکی از روش‌های تربیت اخلاقی، مواجه شدن فرد با نتایج اعمال خویش است تا با آگاهی از نتایج مثبت یا منفی آن، برای انجام دادن دوباره عمل، دلسرد یا تشویق شود. در این روش، فرد بر اساس مبنای «حبّ ذات» می‌کوشد به گونه‌ای عمل کند که زیانی متوجه او نشود. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الَّثمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ الَّذِینَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ» (بقره: 155 و 156).

بنابراین، فرد وقتی دانست نتیجة عمل او به خودش باز می‌گردد و دنیا هر لحظه صحنه آزمایش اوست، متوجه امر آخرت شده و به اصلاح نفس می‌پردازد؛ به عبارت دیگر، به تربیت اخلاقی خود مشغول می‌شود.دانشمندان تربیتی اصول دیگری را نیز در تربیت مهم می‌دانند که برخی از آنها عبارتند از: مدارا با متخلف، تدریج در آموزش رفتار پسندیده، تکرار و مداومت بر کسب فضایل وترک رذایل، رعایت اعتدال و پرهیز از افراط وتفریط نابجا.

نتیجه‌گیری

پیش از این بیان شد که مبانی تربیت اخلاقی به معنی امکانات، ضرورت‌ها و موقعیت حیات انسانی در تربیت اخلاقی است و شیوه‌ها به معنای راه‌کارهاو پیش‌فرض‌هایی است که با توجه به مبانی، برای رسیدن به اهداف اتخاذ می‌شوند. علامه بیان می‌کند هدف‌های تربیت اخلاقی می‌تواند به انگیزة قوانین اجتماعی یا مورد پسند مردم واقع شدن باشد ـ همان‌طور که دانشمندان غربی عموماً همین اهداف را در تشویق به اخلاق در نظر دارندـ

یا به انگیزة رهایی از عذاب اخروی و رسیدن به نعمت‌های بهشتی باشد ـ همان‌‌گونه که ادیان گذشته به آن تأکید دارند. ـ اما روش قرآن با این دو گروه تفاوت دارد. قرآن کریم همة آموزه‌های خود را حول محور «توحید» بیان می‌کند و انگیزه تربیت اخلاقی را، حبّ معبود و رسیدن به قرب و نزدیکی به او بیان می‌کند.

علامه، مبانی تربیت اخلاقی در قرآن را توحید، فطرت، هدفدار بودن انسان، اختیار و قوة معرفت‌پذیری انسان می‌داند. البته مهم‌ترین مبنا را «توحید» معرفی کرده است که سایر مبانی حول آن می‌چرخد. شناخت توحید، نگرش موحد را نسبت به خود و خداوند تغییر می‌دهد؛ نقص‌های او را یادآور شده و تنها رافع کمبودها و نیازها را خداوند می‌داند.

میل‌های فطری او نظیر میل به قدرت، علم، عزّت و احترام، کمال و حقیقت، حبّ ذات، پرستش موجود برتر و... اگر در کنار شناخت توحیدی قرار بگیرد، بهترین کمک‌کنندة فرد در تربیت صحیح اخلاقی می‌شود.علامه مهم‌ترین روش قرآن را «حبّ عبودی» یا محبّتی که از عبودیت فرد سرچشمه می‌گیرد می‌شناسد ایشان معتقد است کسی که خود را بنده خداوند نداند، هرگز نمی‌تواند به تربیت اخلاقی صحیح و کامل دست یابد. البته این اعتقاد باید در عمل نشان داده شود. عبودیت نیز هرگز به‌طور کامل اجرا نمی‌شود؛ مگر آنکه انگیزة آن، محبّت به خداوند باشد؛

محبّت به کمالات او و اینکه ولیّ نعمت و رافع نیازهای انسان است. سایر روش‌های قرآن نظیر نصیحت و موعظه، الگوسازی با بیان مثال و داستان، وعده بهشت و جهنم، پرسش و پاسخ، امر به معروف و نهی از منکر، همگی حول محور «توحید» بوده و یادآور همین مسئله است.امیدواریم این شیوة قرآن برای تربیت اخلاقی، مورد توجه عموم، به ویژه مربّیان اخلاق قرار گیرد؛ زیرا به هر میزان که خود را از نظر توحیدی تکامل بخشیم، به همان مقدار در مراتب کمال اخلاقی پیشرفت خواهیم کرد. خارج شدن از مراتب توحید، گرفتار شدن به فسادها و رذایل اخلاقی را به دنبال خواهد داشت.

• پى نوشت :

1. ابوالقاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن. ج 1، ص 252.

2. حاجی ده‌آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 18.

3. محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 2، ص 464 / جوهری، اسماعیل بن حمّار، الصّحاح، ج 4، ص 2350.

4. حاجی ده‌آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 12.

5. راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن. ج 1، ص 297.

6. عبدالله جوادی آملی؛ مبادی اخلاقی در قرآن. ص 74.

7. احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی؛ اخلاق اسلامی. ص 19.

8. نصیرالدین محمد طوسی،  اخلاق ناصری، ص 48.

9. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 257.

10. همان، ص 355 و 356.

11. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ترجمة سیدمحمدباقر همدانی، ج 1، ص 26.

12. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، مقدمه ج 1، ص 5.

13. همان، ج 9، ص 46 ـ 50.

14. همان، ج 10، ص 90.

15. محمدتقی جعفری، ترجمه و شرح نهج البلاغه، (خطبه 90). ج 15، ص 102.

16. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 12، ص 22 و 23.

17. همان، ج 1، ص 358.

18. محمد بن احمد ازهری، معجم تهذیب اللّغة، ج 3، ص 283 / خلیل بن احمد فراهیدی، ترتیب العین، ص 1404.

19. مرتضی مطهری، فطرت، ص 19.

20. علی شیروانی، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن، ص 126.

21. مرتضی مطهری، فطرت، ص 14.

22. محمدعلی حاجی‌ده‌آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 46.

23. محمدتقی مصباح، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 28.

24. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 257.

25. همان، ج 11، ص 18.

26. همان، ج 6، ص 165.

27. راغب اصفهانی، مفردات، ص 301.

28. محمدعلی حاجی ده‌آبادی، درآمدی بر نظام تربیتی اسلام، ص 75.

29. همان، ج 5، ص 268 و 270.

30. بقره: 30.

31. احزاب: 72.

32. بقره: 31.

33. نساء: 28.

34. اسراء: 11.

35. علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ج 29، ص 229.

36. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 542.

37. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمة، ج 4، ص 1853.

38. روح الله خمینی€، دیوان امام، ص 199.

39. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 12، ص 160 و161.

40. مرتضی مطهری، جاذبه و دافعه علی†، ص  42 تا 46.

41. عبدالله حسن‌زاده‌آملی، دروس شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا (نمط دهم)، ص 78.

42. احمد نراقی، معراج السعادة، ص544.

43. همان،ص592.

44. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 16، ص 136.

45. محمد محمدی‌ری‌شهری، منتخب میزان الحکمة، ج 1، ص 226.

46. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج 6، ص 175.

47. همان، ص 6 و 7.

48. همان، ج 1، ص 373.

49. همان، ج 16، ص 217.

50. همان، ج 20، ص 26.

51. همان، ج 4، ص 18.

52. همان، ج 6، ص 290.

53. همان، ج 11، ص 76.

54. همان، ج 15، ص 125.

55. محمدتقی جعفری، تعلیم و تربیت، ص 102 و 103.

زینب کبیری/ دانشجوی کارشناسی ارشد مدرسی معارف دانشگاه باقرالعلوم‌علیه‌السلام.

حسن معلمی/ استادیار دانشگاه باقرالعلوم‌علیه‌السلام.

منبع: فصلنامه معرفت اخلاقی شماره 1