تبیان، دستیار زندگی

به معنای دادن مال و یا چیزی در راه خدا می‌باشد که برخی از اقسام آن‌ها واجب و برخی هم مستحب می‌باشد.

انواع صدقه
صدقه دارای اقسام مختلفی است و هرکدام جایگاه و احکامی دارد،که به آنها اشاره خواهد شد. طبق آنچه گفته شد از نظر لغوی،این واژه مفهومی عام دارد و از مصادیق انفاق می باشد.انفاق گاه واجب است و گاه مستحب. واجب آن،همان زکات است که میزانی معین در ملک اشخاص در نظر گرفته شده اسم قرآن کریم می فرماید: «إنّما الصّدقات للفقراء والمساکین...»؛ (توبه، 60) البته منظوراز صدقه در این آیه زکات است. به تعبیر ابوهلال، فرق بین زکات و صدقه دراین است که زکات جز واجب ندارد درحالی که صدقه، گاه واجب و گاه مستحب است. (ابوهلال عسگری، ص 267) بنابراین نسبت بین آنها،عموم و خصوص مطلق است. تفاوت بین صدقه باهبه نیز دراین است که درصدقه قصد قربت و قصد پرداخت برای رضای خدا شرط است. (اصفهانی، ج 3، ص 77؛طوسی، ج 3، ص 303) درحالی که درهبه چنین شرطی وجود ندارد.

صدقه از جهتی دیگر نیز بر دو قسم است و این تقسیم به اعتبارماندگاری چیزی است،که صدقه داده شده است. زیرا آنچه صدقه داده شده گاه کالایی مصرفی و زایل شدنی است مثل خوراکی، پوشاک، پول و... و گاه چیزی است ماندگار، مثل زمینی که وقف شده و برای همیشه عین آن باقی می ماند.
درفقه هرگاه سخن از صدقه ی جاریه یا صدقه ی ماندگار است اشاره به وقف است و بعضی صریحاً ابراز داشته اند که مراد از صدقه ی جاریه خصوص وقف است و در برابر سایر صدقات قرار می گیرد. (معروف الحسین، [وصیت...]، الشریع) کما اینکه هدف از وقف بقای عین موقوفه و ماندگاری آن است؛علامه حلی دراین مورد می فرماید: «و أنما سوق الوقف لیکون صدقه مخلده جاریه علی مرور الزمان»؛ طول زمان برای استفاده در نظرگرفته شده است. (علامه حلی،تذکره الفقهاء، ج 2، ص 431؛ آخوند خراسانی، ص 109)

صدقه ی ماندگار
همانگونه که اشاره شد، از دیگاه فقهی صدقه ی جاریه معادل وقف می باشد و هرگاه این واژه به کار رود مراد وقف است. اما از دیدگاه قرآن کریم و آموزه های اسلامی صدقه ی ماندگار اختصاص به وقف ندارد بلکه بسیاری از اعمال است که می توان صدقه ی ماندگار محسوب شود و انسان تا مدت ها و حتی پس از درگذشت خود از آثار و ثواب آن برخوردار باشد. البته احکام حقوقی وقف و الزامات آن، بر این نوع صدقات بار نمی شود اما آنها دارای ثواب و پاداش، اثر و ارزش صدقه ی ماندگار می باشند. هر چند بارزترین مصداق صدقه ی جاریه همان وقف است،اما به نظر می رسد با توجه به روایات و مفهوم صدقه نمی توان آن را به وقف اختصاص داد. زیرا طبق مفهوم لغوی آن،هرمالی که به قصد رضای خدا و در جهت یاری دیگران پرداخت کند صدقه است و از طرفی بسیاری از امورخیرماندگاری دارند و می تواند دارای اثر جاودانه باشند. به عنوان مثال ممکن است انسان مدرسه یا دانشگاهی تأسیس کند و با صرف نظرازاینکه آن را وقف کند یا نه، در همان مدت فعالیت آن،کسی از آن مؤسسه فارغ التحصیل شود که منشأ تحولی اساسی و ماندگار درجوامع بشری گردد که براساس احادیث «من سن سنتا حسنه فله اجرها و اجر من عمل بها الی یوم القیامه». (حرعاملی، 1453، ج 11، ص 16) اجرو پاداش آن تا ابد برای مؤسس آن دانشگاه باقی است. امام حسین (علیه السلام) نهضتی را آغاز کرد که نه تنها برای همیشه درتاریخ ثبت شد،بلکه خط او همچنان ادامه دارد و آثار آن به مراتب از وقف کردن یک زمین یا باغ یا مدرسه و ... بیشتر است. نهضت امام خمینی نیزنقطه عطفی محسوب می شود که برای همیشه درتاریخ جاودانه و اثر آن درجامعه بشری ماندگار خواهد بود. پس نمی توان جاودانگی یک عمل را منحصر در وقف نمود و گف صدقه ی جاریه منحصر در وقف است. قرآن کریم می فرماید: «إنّا نحن نحی الموتی و نکتب ما قدموا و ءاثارهم». (یس، 12) که برخی از مفسرین آثار را، به معنی آنچه پس از درگذشت انسان می ماند و درآن چیز مردم به آنها اقتدا می کنند،می دانند. (طوسی، 1409، ج 8، ص 448) و بعضی نیز آن را مطلق عمل دارای اثرمطرح نموده اند. (طبرسی، 1415، ج 8، ص 263) علامه در تفسیر این فقره از آیه می نویسد: «والمراد بآثارهم ما ترکوه لما بعد موتهم من خیر یعمل به کتعلیم علم ینفع به او بناء مسجد یصلی فیه او میضاه یتوضأ فیها، او شریعمل به کوضع سنه مبتدعه یسنن بها».(طباطبایی، 1452، ج 2، ص 66) یعنی منظور از آثار، چیزی است که انسان برای بعد از مرگ خود بگذارد. خواه عمل خیری باشد که بعد از او ادامه یابد مثل آموزش علم وحرفه ای که پس از او دیگران از آن سود ببرند، یا ساختن مسجدی که درآن نماز گزارده شود،یا ساختن وضوخانه ای که در آن وضو گرفته شود. و همچین عمل شری که پس ازوفات او بدان عمل گردد مثل ابداع سنتی ناپسند که پس از او بدان عمل گردد.

مفسران اهل سنت،درذیل این آیه شریفه، روایتی را مطرح می کنند که این آثارباقی ماندنی را که انسان بعد از وفات خود می تواند ازآنها بهره برد در سه دسته بیان می نماید. در این حدیث پیامبراکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «إذا امات الانسان انقطع عمله الا من ثلاث:صدقه ی جاریه او علم ینفع به او ولد صالح یدعو له». (قرطبی، 1405، ج 1، ص 3؛ ابن کثیر، ج 1، ص 189؛ثعالبی،1418، ج 3، ص 467 و...) یعنی بعد از آنکه انسان ازدنیا رفت،هیچ چیزی غیرازاین سه به حال او مفید نخواهد بود، یکی صدقه ی ماندگاری که از ثواب آن بهره می برد، دیگرعملی که دیگران از آن بهره برند و سوم فرزند صالحی که برای او دعا کند.دراین روایت مراد از صدقه ی جاریه نمی تواند خصوص وقف باشد،زیرا اگرچنین مفهومی داشته باشد،تمام اعمال ماندگار دیگری را، که به مقتضای سایر روایات پس از مرگ،برای انسان منشأ اثراست نفی می کند؛ چون این روایت دارای صراحت است و می گوید «انقطع عمله الا من ثلاث» درحالی که دربسیاری از روایات است که سنت خوب،تعلیم دیگران و ... چیزهایی هستند که انسان، بعد ازوفات خود،از آنها سود می برد. پس مراد از صدقه ی جاریه در این روایت هرکارنیکی است که اثری جاودانه یا ماندگار داشته باشد و این مفهوم روایتی است که می گوید: «کل معروف صدقه». (کلینی، 1367، ج 4، ص 26)

خلاصه ی کلام اینکه گرچه مراد از صدقه ی جاریه در فقه وقف می باشد،اما این اصطلاح خاص فقه است و در قرآن مفهوم وسیعی دارد و ماندگاری اثر آن اختصاص به وقف ندارد،بلکه گستره ای وسیع داشته و همین مفهوم وسیع دراین جستارمورد نظر است.
حال این سؤال مطرح می شود که مگر نمونه هایی که مطرح گردید صدقه است؟ سخن ما از صدقه ی ماندگار است نه هر کار با ارزش و مفید ماندگار، بنابراین باید دید آیا صدقه بر اینها صادق است یا نه؟

گستره ی مفهوم صدقه و صدقه ی ماندگار

صدقه در لغت
مفهوم لغوی صدقه گسترده است و هرگونه هزینه ای را که برای رضای خدا انجام شود،شامل است. در لسان العرب آمده است که «الصدقه ما اعطیته فی ذات الله للفقراء». (ابن منظور،ج 10، ص 196) بنابراین از نظر لغوی اختصاص به موردی خاص ندارد بلکه تنها قید آن همان قصد قربت و در جهت رضای خداست.
صدقه در روایات
در روایات نیز برای آن مفهومی گسترده تر قابل برداشت است. مثلاً روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «کل معروف صدقه» (مجلسی، 1983، ج 96، ص 182؛ مکتبی، ج 4 ص 26؛ مغربی، 1936، ج 2، ص 320) یعنی هر کار نیکی صدقه است. و از ایشان نقل شده است که:«صدقه یحبها الله اصلاح بین الناس إذ تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدو». (مکتبی، ج 2، ص 201؛ مجلسی، ج 76، ص 44) یعنی صدقه ای که خداوند آن را دوست دارد، آشتی بین مردم است و به هم نزدیک کردن آنان آنگاه که بین آنها اختلاف باشد یا از هم دور باشند.
درجای دیگرپیامبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم می فرماید:«تصدقوا علی اخیکم بعلم یرشده و رأی یسوده». (مجلسی، 1983، ج 75، ص 105؛ ابن فهد حلی، 1411، ج 63) یعنی به برادر دینی خود به وسیله ی دانش که او را راهنمایی کند و مشاوره ای که او را به هدف رساند،صدقه دهید.
در روایات همچنین از حفظ زبان (مجلسی، 1983، ج 71، ص 268) و گفتارنیک (حرعاملی، 1403، ج 3، ص 507) به صدقه یاد شده و بهترین صدقه،صدقه ی زبان ـ که مانع ازخونریزی می شودـ بیان شده است. (ابن فهد حلی، 1411، ص 62).

صدقه در روایات
در روایات نیز برای آن مفهومی گسترده تر قابل برداشت است. مثلاً روایتی از امام صادق (علیه السلام) است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «کل معروف صدقه» (مجلسی، 1983، ج 96، ص 182؛ مکتبی، ج 4 ص 26؛ مغربی، 1936، ج 2، ص 320) یعنی هر کار نیکی صدقه است. و از ایشان نقل شده است که:«صدقه یحبها الله اصلاح بین الناس إذ تفاسدوا و تقارب بینهم إذا تباعدو». (مکتبی، ج 2، ص 201؛ مجلسی، ج 76، ص 44) یعنی صدقه ای که خداوند آن را دوست دارد، آشتی بین مردم است و به هم نزدیک کردن آنان آنگاه که بین آنها اختلاف باشد یا از هم دور باشند.
درجای دیگرپیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید:«تصدقوا علی اخیکم بعلم یرشده و رأی یسوده». (مجلسی، 1983، ج 75، ص 105؛ ابن فهد حلی، 1411، ج 63) یعنی به برادر دینی خود به وسیله ی دانش که او را راهنمایی کند و مشاوره ای که او را به هدف رساند،صدقه دهید.
در روایات همچنین از حفظ زبان (مجلسی، 1983، ج 71، ص 268) و گفتارنیک (حرعاملی، 1403، ج 3، ص 507) به صدقه یاد شده و بهترین صدقه،صدقه ی زبان ـ که مانع ازخونریزی می شودـ بیان شده است. (ابن فهد حلی، 1411، ص 62)

صدقه در قرآن
در قرآن نیزصدقه مفهومی گسترده دارد و اختصاص به مال ندارد،بلکه پرداخت بخشی ازنعمت هایی که دراختیارانسان است به دیگری،خواه نعمت مادی باشد یا معنوی را شامل است.
در آیه 88 سوره یوسف، آمده است که فرزندان یعقوب، آنگاه که بر یعقوب وارد شدند،گفتند: ای عزیز مصر! بر ما و خانواده ی ما ناراحتی وارد شده و کالای کمی برای خرید مواد غذایی آورده ایم پس شما پیمانه ی ما را برای ما کامل کن و «تصدق علینا» که خداوند بخشندگان را پاداش می دهد.
در اینکه منظور از تصدق چه می باشد،بین مفسرین اختلاف است و چند قول وجود دارد. یعنی همان دادن مواد غذایی بیشترنسبت به کالایی که آنان داشتند را مطرح نموده اند. اما بعضی آن را چیزی جدای ازاین تکمیل پیمانه آنان دانسته اند و آن آزاد کردن برادرشان بنیامین است که نه صدقه ای مادی بلکه صدقه ای معنوی است،یعنی اغماض از مجازات و حبس برادری که متهم به دزدی است و بخشیدن او.
درتأیید احتمال دوم نکاتی وجود دارد که با توجه به آن باید همین احتمال را پذیرفت.
الف.درآیه ای دیگر از قرآن (بقره، 219) از پیامبر درباره آنچه باید صدقه داده شود سؤال می شود و سپس درپاسخ می فرمایند: «قل العفو» دراین آیه عفو یکی از موارد صدقه است که کاملاً برمحل بحث ما تطبیق می کند.
ب.احتمال اول مستلزم تکراراست زیرا درابتدا گفته اند: «فأوف لنا الکیل» و حال که می گویند «و تصدّق علینا». اگر منظورهمان مطلب باشد،این موجب تکراراست؛اما اگر منطورعفو و آزادی برادرشان باشد،مطلب جدید است و حمل آیه قرآن براین مفهوم رجحان دارد برحمل برمفهومی که مستلزم تکراراست.
ج. در روایات آمده است که یعقوب (ع)نامه ای برای عزیز مصرنوشته بود و تحویل فرزندان خود داده بود تا به فرمانروای مصربرسانند. وی در آن نامه ضمن اشاره به گرفتاری ها و قحطی و مصیبت های خود، از او خواسته بود فرزندش بنیامین را آزاد نماید.
وقتی نامه را به یوسف دادند،آن را گرفت،بوسیدو برچشمان خود کشید و اشک ازچشمانش جاری شد و همین کار موجب حیرت برادران شد و به فکرفرو رفتند که نکند او یوسف باشد. (طبرسی، 1415، ج 5، ص 450)
برادران یوسف ازاو تصدق خواستند و او هم به آنان پاسخ داد و صدقه ای ماندگاربه آنان داد. صدقه ای که هنوز هم در تاریخ ثبت است و برای انسان های الهی الگوی است و آن را به عنوان یک سمبل و نمونه از بخشش یاد می کنند. زیرا او نه تنها بنیامین را به آنان بازگردانید،بلکه ازخود رفتاری نشان داد که هنوزهم پس ازهزاران سال، مردم به آن اقتدا می کنند و به آن استدلال می نمایند. آیات 89 تا 93 سوره یوسف این رفتاررا بیان می کند،که پس ازآنکه آنان درخواست خود را مطرح نمودند،او گفت:آیا می دانید شما با یوسف و برادرش چه کردید؟
آنان بلافاصله مشکوک شده و گفتند: «مگر تو همان یوسفی؟» حضرت بلافاصله جواب داد که من یوسف واین برادرم بنیامین است و نگذاشت آنها در حیرت و نگرانی به سر برند. رفتارهای یوسف که همه درس اخلاق ودر واقع مصداق صدقه ی ماندگاراست عبارت است از:
1. ازآنان به طور سربسته و اجمالی می پرسد که می دانید با یوسف و برادرش آنگاه که جاهل بودید چه کردید؟ دراین سؤال اولاً جرم آنان مختصر و سربسته بیان می شود و ثانیاًٌ آن عمل از روی جهل آنان و نه از روی عناد و دشمنی،بیان می شود تا آنان زیاد شرمنده نگردند.
2. به محض اینکه آنان پرسیدند که آیا تو همان یوسف هستی؟ بی درنگ پاسخ مثبت خود را به آنان داد تا آنان در حال حیرت و نگرانی نمانند

وقتی آنان گفتند خداوند تو را بر ما برتری داده، پاسخ داد که امروز بر شما ملامت و توبیخ نیست و بلافاصله با اشاره به رحمت پروردگار بشارت می دهد که خداوند هم شما را می بخشد تا آنان ازگناه گذشته خود ناراحت نباشند.
4. برای آنکه آنان کاملاً آرام گیرند و هیچ نگرانی نداشته باشند پیراهن خود را به آنان داد و گفت آن را ببرید و بر روی چشمان پدر قرار دهید تا چشمان او بینایی خود را بازیابد و این گونه حزن و اندوه آنان به طورکامل از بین ببرد.
این رفتار یوسف از دو جهت مصداق بارز صدقه ی ماندگار است:
الف. اودرگذشت و عفوی که ازخود نشان داد، سنت حسنه ای را تأسیس کرد که برای همیشه تاریخ انسان های خدایی در این امربه او اقتدا می نمایند و این کار از مصادیق صدقه است.
ب. فرستادن لباس به منظور شفا یافتن پدرو بینایی چشم او عملی است که امروز پس از هزاران سال برای اثبات مطالب علمی و عقیدتی به آن استناد می شود و آن عمل دلیلی بر درستی چنین رفتاری تلقی می شود. پس اعمال یوسف با اینکه انفاق مال نبود مصداق صدقه ی ماندگاراست.
بنابراین مشخص می شود که از دیدگاه آموزه های دینی صدقه اختصاص به پرداخت پول به فقیر ندارد کما اینکه درمورد زکات هم گفته شده است: «زکات العمل نشره» (لیثی واسطی، 1376، ص 276) انفاق نیز که مفهوم صدقه را دارد گستره ی معنای وسیعی دارد و هرکارخیری را شامل است و درآیه شریفه ی «ومما رزقنهم ینفقون»، به شمول آن اشاره شده است،به گونه ای که دراینجا نمی فرماید از اموال خود انفاق می کنند بلکه می فرماید ازآنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند.(طریحی، 1428، ص 428) روزی خداوند نیز دایره ی گسترده ای دارد و شامل نعمت های مادی و معنوی از سلامتی جسمی و روحی تا مال و مکنت و پست و جایگاه و علم و اندیشه و... همه را شامل است. در بعضی از روایات به انتقال علم و دانش به دیگری تفسیرشده است. (قمی، 1404، ج 1، ص 30) و صاحب التبیان، آن را عام و شامل تمام انفاقات داشته است. (طوسی، 1409، ج 1، ص 57) قرآن کریم درجای دیگراظهار می داد که از تو می پرسند که چه چیزی در راه خدا انفاق کنند؟ سپس می گوید: «قل العفو». (بقره، 219) در روایات نیز به این نکته اشاره شده و ائمه علیهم السلام همه ی انواع کمک های مالی و غیرمالی، مادی و غیرمادی و واجب و غیرواحب را از مصادیق این انفاق دانسته اند.(مجلسی، 1983، ج 96، ص 169)

رزش و جایگاه صدقه در قرآن
صدقه به طورکلی از جمله صدقات ماندگار، از نظر آموزه های قرآنی دارای ارزش فراوان و جایگاهی والا می باشد. صدقه وانفاق از اموری است که اسلام به آن اهمیت فراوان داده وبه مناسبت های مختلف و بهانه های گوناگون به توصیه ی آن پرداخته است و اهمیت آن را تبیین نموده است،که به مواردی ازآن اشاره می شود:
الف.درآیات زیادی از قرآن کریم به دادن صدقه و زکات و انفاق توصیه شده و از کسانی که آن را انجام می دهند به عنوان مؤمن،با تقوی،هدایت شده و مشابه آن نام برده شده است.مثلاً در سوره بقره، در مورد با تقوایان می گوید: آنهاکسانی هستند که ازآنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند. (بقره، 3)

قرآن کریم آنجا که ویژگی های رفتاری اهل بهشت را مطرح می کند،می فرماید: «والذین فی أموالهم حق معلوم للسائل و المحروم». (معارج، 24 و 25) گرچه برخی از مفسرین این حق معلوم را به زکات تفسیر نموده اند. (طبرسی، 1415، ج 10، ص 125) اما بسیاری آن را غیر از زکات، یعنی صدقاتی که خودشان بر خود الزام نموده اند، می دانند. (عیاشی، بی تا، ج 1، ص 30؛ حویزی، 1412، ج 5، ص 416؛طباطبایی، 1402، ج 20، ص 16) روایت وارده از امام صادق (علیه السلام) نیزهمین مطلب را تأیید می کند.
ج. قرآن مجید درجای دیگرانفاق از آنچه خداوند به انسان روزی داده در کنار برگزاری نماز به عنوان رکن ایمان مطرح می نماید و می گوید مؤمنان کسانی هستند که نماز به پا می دارند و ازآنچه به آنان روزی داده ایم انفاق می کنند. (انفال، 4)
د.دربعضی ازآیات به انفاق و تصدق توصیه شده و دراین توصیه ازصیغه ی امراستفاده شده که ظهور دروجوب دارد. (مظفر، 1370، ج 1، ص 62) و یا مشترک بین وجوب و ندب می باشد و این امر نشانگراهمیت موضوع است.

آثارصدقات
ازنگاه قرآن کریم انفاق، وقف، تصدق و صدقه به معنای عام آن دارای آثار متعددی است و ارزش والایی دارد که به بعضی از آنها که در قرآن مطرح شده، اشاره می گردد.

1.صدقه و تطهیرجان و مال
صدقه موجب تطهیراموال و جان انسان است. قرآن کریم در این مورد می فرماید: «خذ من أموالهم صدقه تطهّرهم و تزکیهم بها». (توبه، 103) یعنی ازاموال آنها صدقه بگیر تا موجب تطهیر و تزکیه آنها باشد. این آیه گرچه در مورد زکات است (راوندی، 1405، ج 1، ص 235) و براساس این آیه مقدار معینی اززکات، باید پرداخت شود اما اثرآنکه تطهیرانسانی است اختصاص به زکات واجب ندارد بلکه اگر زکات واجب با اینکه وظیفه است،موجب تطهیراست،انفاقات مستحب و بویژه صدقات پایدارکه اثرآن درتاریخ می ماند،به طریق اولی دارای چنین اثری خواهد بود.

2.صدقه و آرامش روانی
قرآن در مورد اثرانفاق و صدقه می فرماید: «آنها که اموال خود را شبانه یا روزانه و به صورت آشکار یا در خفا انفاق می کنند،اجرآنان نزد پروردگار است و آنها را حزن و اندوهی نباشد. (بقره، 274) نزول آیه درمورد امیرمؤمنان (علیه السلام) است که چهار درهم صدقه داد یک در روز، یکی در شب، یکی به صورت آشکار و یکی پنهانی، (کوفی، 1410، 70؛ طوسی، 1409، ج 2، ص 357؛نحاس، 1409، ج 1، ص 305) اما اولاً آیه اختصاص به مورد خود پیدا نمی کند و الفاظ آن شمول داشته و همه ی انفاقات واجد این ویژگی را شامل است بر فرض هم که اختصاص پیدا کند بازحکم مورد آیه، در تمام موارد مشابه دیگرجاری است. بنابراین هرگاه انسان اموال خود را در راه خدا انفاق کند،یک اثر روانی یعنی از بین رفتن حزن و اندوه و به وجود آمدن آرامش روحی را به دنبال دارد. ازطرفی چنین انسانی خوشحال است که به ندای فطرت خود مبنی برانجام کارخیر و کمک به دیگران پاسخ داده و عملی را انجام داده که موجب شادی و رضایت دیگری است. از سوی دیگر نیزمطمئن است که روز قیامت اجر و پاداش آن را ازخداوند می گیرد و لذا احتمال تحمل ضرر منتفی است زیرا آنچه را پرداخته،خداوند دریافت نموده و البته که: «إنّ الله لا یضیع أجرالمحسنین». (توبه، 120) یعنی خداوند پاداش نیکوکاران را نابود نمی کند. پس آنچه پرداخته یا انجام داده اند بدون عوض نمی ماند