تبیان، دستیار زندگی

برگرفته از   http://siyasi.nashriyat.ir/node/24

در باب مسئله توسعه، تاكنون نظریات متعددی از جانب اندیشمندان این حوزه مطرح گردیده و مورد بررسی قرار گرفته است. هدف نظریات غربی از توسعه، تنها دست‏یابی، به رفاه مطلق مادی است. این موضوع از نظر اسلام برای انسان كمال مطلوب نبوده و هدف از آفرینش و خلقت انسان نیز تنها آن نبوده است، بلكه رفاه مادی به صورت ابزاری برای رسیدن به اهداف عالی كه دین اسلام تعیین نموده است جلوه‏گر می‏شود. این مقاله بر آن است تا ضمن توضیح مفهوم توسعه و هدف توسعه از منظر اسلام، زمینه‏های فرهنگی توسعه و پیشرفت را از دیدگاه اسلام، قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و امام خمینی(ره)، بررسی نموده و نیز چارچوب‏های كلی الگوی اسلامی فرهنگ توسعه را شناسایی نماید. البته شایان ذكر است كه هدف این نوشتار بیش از آنكه ارائه یك نظریه نهایی باشد، روشن ساختن زوایای گوناگونی است كه در دست‏یابی به یك الگوی نهایی از فرهنگ پیشرفت و توسعه در اسلام حایز اهمیت است.

كلید واژه‌ها: مفهوم توسعه در اسلام، نظریات توسعه، نظریه نوسازی، نظریه وابستگی، نظریه ماركسیستی، اسلام و توسعه، شاخص‏های توسعه در اسلام، اهداف غیرمادی توسعه.

عدالت اجتماعی

شاید در مورد هیچ امری به اندازه عدالت در اسلام تأكید و سفارش نشده باشد. قرآن كریم ضمن توضیح تأكید بر عدالت در فرهنگ ادیان، بر پایبندی به عدالت در داوری(نساء: 58 / مائده: 45) تأكید می‏كند و از حقوق اقلیت(مائده: 5) و قرار گرفتن عدالت به عنوان اصل حاكم بر سیاست و سیره پیامبران سخن به میان می‏آورد.(شورى: 15 / ممتحنه: 8ـ10) و در بسیاری از سوره‏های قرآن كریم بر عدالت اجتماعی تأكید شده است. قرآن كریم هدف انبیا را برقراری عدالت و قسط معرفی می‏نماید.(حدید: 35)

امام علی(ع) نیز عدل را به عنوان «رستگاری و كرامت»، «برترین فضیلت»، «بهترین خصلت» و «بالاترین موهبت الهی» می‏داند. و «مأنوس خلایق» و رعایت آن را موجب «افزایش بركات» ذكر می‏كند. به نظر امام علی(ع)، جوهره و هسته اصلی ایمان عدالت است و تمام نیكویی‏ها از آن سرچشمه می‏گیرند. از نظر ایشان، ملاك حكمرانی عدل است و عدالت محكم‏ترین اساس و بنیانی است كه در نظام اجتماعی وجود دارد.

حضرت علی(ع) می‏فرمایند: «تحقیقا بهترین چیز برای حاكمان اقامه عدالت است و ظهور محبت مردم (را به دنبال دارد) و به درستی كه محبت مردم ظاهر نمی‏شود، مگر به سلامت سینه‏هایشان (به خالی بودن از كینه و بغض حاكمان).»

امام خمینی(ره) هدف را عدالت اجتماعی معرفی نموده و می‏فرمایند: «غایت این است كه مردم قیام به قسط بكنند. عدالت اجتماعی در بین مردم باشد.»ایشان در جایی دیگر می‏فرمایند: «پیغمبر اسلا(ص) تشكیل حكومت داد مثل سایر حكومت‏های جهان، لكن با انگیزه بسط عدالت اجتماعی.» قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در اصول 2، 3، 14، 61 و 109 عدالت را مورد تأكید قرار داده است.

نتیجه‏گیری

در طراحی الگوی اسلامی از پیشرفت و توسعه، می‏توان از مواردی كه به صورت كامل در شكل زیر آمده است بهره گرفت: توسعه پایداری مادی و معنوی تقوا + ایمان

همان‌گونه كه شكل مذكور بیان می‏دارد، در اسلام یك تعامل دوجانبه بین رفع نیازهای معنوی و رفع نیازهای مادی برای رسیدن به هدف توسعه (رسیدن به اهداف متعالی كه در خلقت انسان مدنظر بوده است) وجود دارد. در مورد این رابطه، می‏توان به آیات و روایات متعددی در اسلام مراجعه نمود. برای مثال، در آیات متعددی داشتن تقوا عامل رفع نیازهای مادی انسان معرفی شده است. قرآن كریم صریحا در آیه 96 سوره «اعراف» می‏فرماید: «چنانچه اهل آبادی‏ها ایمان آورده و تقوا پیشه می‏كردند، به یقین (درهای) بركات آسمانی (توسعه معنوی) و زمینی (توسعه مادی) را به روی ایشان می‏گشودیم.»

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (بند 12 اصل 3) پی‏ریزی اقتصادی مبتنی بر ضوابط اسلامی عاملی در جهت ایجاد رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینه‏های تغذیه مسكن كار بهداشت و... معرفی می‏گردد.

امام خمینی(ره) نیز در این رابطه می‏فرمایند: «اگر ایمان به خدا و عمل برای خدا در فعالیت‏های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و سایر شئون زندگی انسان وارد شود پیچیده‏ترین مشكلات امروزی جهان به آسانی حل می‏شود.»

در آیات دیگری، خداوند متعال ضمن بیان هماهنگی زمین و آسمان در تأمین خوراك زمینیان، به معرفی تأمین قانونمندی نیازهای انسان در نظام آفرینش به عنوان درسی از خداشناسی می‏پردازد و صریحا در سوره «نحل» (آیات 80 و 81) هدف آفرینش امكانات مادی را رسیدن به معنویات معرفی می‏نماید.

امام علی(ع) در همین رابطه، فقر مادی را باعث نقصان دین معرفی می‏نمایند. اصل 43 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران هم برآورده شدن نیازهای انسان در جریان رشد را منوط بر ایجاد یك سری ضوابط (از جمله تأمین نیازهای مادی انسان‏ها) می‏داند.

امام خمینی(ره) نیز در مورد وسیله بودن نیازهای مادی می‏فرمایند: «... اسلام هم آمده است این انسان را درستش كند و بسازد و همه بعدهایش را نه یك بعد فقط، نه همان بعد روحانی تنها كه غفلت كند از این جهات طبیعت و نه فقط بعد طبیعت كه اكتفا به این كند از او، این وسیله است، آن مقصد.»

ایشان در جایی دیگر می‏فرمایند: «در راستای حفظ منافع محرومین و گسترش مشاركت عمومی آنان و مبارزه اسلام با زراندوزان، بزرگ‏ترین هدیه و بشارت، آزادی انسان از اسارت فقر و تهیدستی است.»

در پایان شایان ذكر است كه هدف این نوشتار، ارائه الگوی نهایی و كامل از فرهنگ پیشرفت و توسعه در اسلام نبوده است، بلكه مباحث مطرح شده در این مقاله می‏تواند درآمدی باشد بر تدوین الگوی جامع و كامل از فرهنگ توسعه در اسلام توسط صاحب‏نظران دینی در حوزه و دانشگاه، كه در این ارتباط به تحقیق و پژوهش مشغول می‏باشند.