مفهوم و هدف پیشرفت و توسعه در اسلام
توسعه پایداری معنوی و مادی تقوا + ایمان
زمین است، پس خداوند زمین و آنچه را در آن است برای زندگی او آفریده: «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَكُم مَّا فِی الأَرْضِ جَمِیعا»(بقره: 29)؛ خداوند برای شما، همه آنچه در زمین وجود دارد آفریده است.
همچنین خداوند میفرماید: «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً»(ملك: 15)؛ او (خدا) است كه برای شما زمین را رام قرار داد.
از آیات قرآن استفاده میشود كه عمران و توسعه مورد نظر اسلام تنها دارای بعد مادی و اقتصادی نیست، بلكه برای عمران و توسعه ابعاد انسانی، اخلاقی، روانی و معنوی نیز در نظر گرفته شده است. بر این اساس، زمین آنگاه آباد (توسعه یافته) است كه رشد و افزایش ثروت انسانها همراه با آرامش و آسایش آنان باشد. به همین خاطر، برخی آیات قرآن یك رابطه معنوی بین ایمان به خدا، عبادت او و آبادی زمین و رفاه مادی انسانها را مطرح میسازد: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَی آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ»(اعراف: 96)؛ و چنانچه اهل آبادیها ایمان آورده و تقوا پیشه میكردند، به یقین
(درهای) بركات آسمانی (توسعه معنوی) و زمینی (توسعه مادی) را به روی ایشان میگشودیم.
امام علی(ع) در خطبه 91 نهجالبلاغهمیفرمایند: «فأحبطه بعد التوبه لیعمر ارضه بنسله»؛ خداوند پس از توبه، آدم را به زمین فرود آورد تا زمین را با نسل او آباد كند.
همچنین ایشان در نامه خود به مالك میفرمایند: «باید نگریستن به آبادانی بیشتر از گرفتن خراج باشد، كه گرفتن خراج جز با آبادانی میسر نشود. و آنكه خراج گیرد و به آبادانی نپردازد، شهرها را ویران كند و بندگان را هلاك سازد.»
در مقدّمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز آمده است: «در تحكیم بنیادهای اقتصادی، اصل رفع نیازهای انسان در جریان رشد و تكامل اوست نه همچون دیگر نظامهای اقتصادی تمركز و تكاثر ثروت و سودجویی؛ زیرا كه در مكاتب مادی، اقتصادْ خود هدف است و بدین جهت، در مراحل رشد اقتصاد عامل تخریب و فساد و تباهی میشود، ولی در اسلام اقتصاد وسیله است و از وسیله انتظاری جز كارآیی بهتر در راه وصول به هدف نمیتوان داشت.»
امام خمینی(ره) ضمن تأكید بر دو بعدی بودن اسلام میفرمایند: «مكتب اسلام یك مكتب مادی نیست، یك مكتب مادی و معنوی است. مادیت را در پناه معنویت اسلام قبول دارد. معنویات، اخلاق، تهذیب نفس. اسلام برای تهذیب نفس آمده است.» ایشان در جایی دیگر میفرمایند: «اسلام هم آمده است این انسان را درستش كند و بسازد و همه بعدهایش را، نه یك بعد فقط، نه همان بعد روحانی تنها، كه غفلت كند از این جهات طبیعت، و نه فقط بعد طبیعت كه اكتفا كند به این. این وسیله است، آن مقصد.» نیز میفرمایند: «اسلام علاوه بر اینكه بشر را در روحیات غنی میكند در مادیات غنی میكند. اسلام دین سیاست است، قبل از اینكه دین معنویات باشد. اسلام همانطوری كه به معنویات نظر دارد و همانطوری كه به روحیات نظر دارد و تربیت دینی میكند و تربیت نفسانی میكند و تهذیب نفس میكند، همانطور به مادیات نظر دارد و مردم را تربیت میكند در عالم كه چطور از مادیات استفاده كنند و چه نظری داشته باشند در مادیات. اسلام مادیات را چنان تعدیل میكند كه به الهیات منجر میشود. اسلام در مادیات به نظر الهیات نظر میكند و در الهیات به نظر مادیات نظر میكند. اسلام جامع ما بین همه جهات است
مفهوم و هدف توسعه و پیشرفت در اسلام را میتوان اینگونه جمعبندی نمود كه برخلاف هدف توسعه در غرب كه تنها جنبه مادی زندگی را در نظر میگیرد، هدف توسعه در اسلام رسیدن به ارزشهای متعالی انسان میباشد و رشد انسان هدف فعالیتهای مادی انسان قرار میگیرد. به عبارت دیگر، مكتب اسلام یك مكتب مادی نیست، بلكه یك مكتب مادی ـ معنوی است و مادیت را در پناه معنویت قبول داردد، اخلاق و فرهنگ نیست. به عبارت دیگر، از نظر اسلام مفهوم كلی توسعه فقط رفاه و آسایش در این جهان را جستوجو نمیكند، بلكه رفاه در هر دو جهان را مدنظر دارد و بین این دو هیچ فرقی وجود ندارد.
پس از بررسی مفهوم و هدف توسعه در اسلام، در این قسمت ضمن بررسی شاخصهای توسعه از دید اسلام، هماهنگی تعالیم اسلامی را با اصول ثابت توسعه نیز مشخص میسازیم.
