تبیان، دستیار زندگی

در ادامه آیه آمده است : « وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا » «زمانیکه از احرام خارج شدید می‌توانید صید کنید.»

در جلسه قبل ذکر شد مُحرِم چون خود اسیرالله است نمی‌تواند صیاد باشد اما آنچه ما را به نگاه دوباره این قسمت از آیه وا می‌دارد اشاره به این موضوع است که قرآن در عبارت « لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ » مؤمنین را به نوعی تعادل و میانه‌روی فرا می‌خواند و مفسرین عرفانی اولین نتیجه این تعادل را چنین بیان کرده‌اند : افراد متعادل کسانی هستند که تغییر وضعیت خویش را به سرعت می‌پذیرند مثلاً چنانچه مصلی از نماز و تعقییات آن فارغ شود باید به سرعت از وحدت به کثرت باز گردد.
قرآن می‌گوید : « وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا »«چون از احرام بیرون آمدید به زندگی روزمره و عادی خویش بازگردید.» ماندن در حال احرام بر شما پسندیده نیست

پیامبر(ص) نیز زمان وصال به محبوب می‌فرمودند: (ارحنی یا بلال ) و چون از نماز فارغ می‌شدند به امورات مردم رسیدگی می‌کردند و به کارهای خویش مشغول می‌شدند. بازگشت از خدا به خلق شایسته شماست خود را از این شایستگی محروم نسازید .

نکته قابل توجه آن است که قرآن می‌گوید: « فَاصْطادُوا » به کار بردن حرف «ف» افاده فوریت می‌کند و تراخی در کار نیست چون از وحدت بازگشتید بدون هیچ فاصله زندگی در کثرت را آغاز کنید.

خداوند از میان شعائر الله در این آیه به کلمه «صید» اشاره می‌کند تا امر بر مؤمنین مشتبه نشود تا چون از احرام بیرون آمدند می‌توانند همه شعائر الهی را کنار بگذارند بلکه حضرت حق با به کار بردن این کلمه متذکر می‌شود که بسیاری از شعائر الهی در هر حالی باید انجام شود و کنار گذاشتن آنها نادیده گرفتن حکم الله واقعی است، مؤمنین باید دقت داشته باشند که تنها بعضی از احکام الهی زمان‌دار است و چون زمان آن سپری شود دیگر نیازی به انجام و پایبندی نسبت به آنها نیست .

« وَ لا یَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا »« و دشمنى با قومى كه شما را از مسجد الحرام بازداشتند وادارتان نسازد كه از حد خویش تجاوز كنید،»

شان نزول این آیه زمانی است که مؤمنین برای حج به مکه آمدند و مشرکین راه را بر آنها می‌بندند و همین امر منجر به صلح حدیبیه می‌شود که بنا بر مفاد این صلح نامه مسلمانان آن سال را از مکه باز می‌گردند تا سال بعد برای انجام مراسم حج مراجعه کنند .

خداوند سبحان می‌داند که مسلمانان در پی برخورد مشرکین کینه‌ای از آنها به دل راه خواهند داد، حضرت حق با نزول این آیه مؤمنین را از واکنش‌ها و برخورد نامناسب در برابر ناملایمات بر‌حذر می‌دارد و به آنها هشدار می‌دهد که از عکس العمل‌های نابجا بپرهیزد.

قرآن می‌گوید: « لا یَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ » دشمنی‌های دیگران در یک زمان نباید باعث جواز ظلم و تجاوز شما مؤمنان در زمان دیگر شود اگر آنها شما را از ورود به مسجد الحرام باز داشتند این امر نباید شما را به عکس‌العمل‌های منفی در مقابل آنها وا دارد مؤمنین مراقب باشید تا مرزهای انسانیت با برخوردهای نامناسب شما درهم شکسته نشود بر شماست تا از حریم الهی محافظت کنید.

« أَنْ تَعْتَدُوا » این امر شما را به بی‌عدالتی و تجاوز وادار نکند مؤمنین مراقب باشید تا هیجانات و غلیان‌های درونی، شما را نسبت به خود و دیگران به بی‌عدالتی سوق ندهد این کار مانع از حرکت شما در مسیر سیر و سلوک است.

 اگر این قسمت از آیه را با نگاه تربیتی بررسی كنیم خواهیم گفت: مؤمنین از مقابله به مثل نسبت به یكدیگر پرهیز كنید اگر چنانچه فردی توفیقی را از شما سلب كرد در پی سلب توفیق از او نباشید این برخورد برای مؤمنینی كه طعم وصال را چشیده‌اند شایسته نیست، مدیریت خشم خود را در دست داشته باشید.

علامه طباطبایی(ره) می‌فرمایند: این دستور اساس و رویه اسلامی است و خداوند در كلام خود برّ را به ایمان و احسان در عبادات و معاملات تفسیر فرموده است و سخن در این باره در ذیل آیه 177 سوره مباركه بقره آمده است

« لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الاَخِرِ وَ الْمَلَائكَةِ وَ الْكِتَابِ وَ النَّبِیِّنَ وَ ءَاتىَ الْمَالَ عَلىَ‏ حُبِّهِ ذَوِى الْقُرْبىَ‏ وَ الْیَتَامَى‏ وَ الْمَسَاكِینَ وَ ابْنَ السَّبِیلِ وَ السَّائلِینَ وَ فىِ الرِّقَابِ وَ أَقَامَ الصَّلَوةَ وَ ءَاتىَ الزَّكَوةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ وَ الصَّابرِینَ فىِ الْبَأْسَاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ  أُوْلَئكَ الَّذِینَ صَدَقُواْ  وَ أُولَئكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»

«نیكى آن نیست كه روى خود به جانب مشرق و مغرب كنید، بلكه نیكوكار كسى است كه به خدا و روز بازپسین و فرشتگان و كتاب خدا و پیامبران ایمان آورد. و مال خود را، با آنكه دوستش دارد، به خویشاوندان و یتیمان و درماندگان و مسافران و گدایان و دربندماندگان ببخشد. و نماز بگزارد و زكات بدهد. و نیز كسانى هستند كه چون عهدى مى‏بندند بدان وفا مى‏كنند. و آنان كه در بینوایى و بیمارى و به هنگام جنگ صبر مى‏كنند، اینان راستگویان و پرهیزكارانند. »

 تقوی مراقبت از امر و نهی خداست و با این معنا تعاون بر، بِر و تقوی به معنی تعاون بر اجتماع ایمان و عمل صالح و پرهیزكاری از خداست.»

مفسرین عرفانی برای این دو عبارت معانی دیگری را ذكر كرده‌اند. آنها برّ را متابعت از امر مولی و تقوا را پرهیز كردن از نمایش‌های هوای نفس گفته‌اند و تعاون را در اجتماع این دو معنا ذكر كرده‌اند.

همچنین برّ را عملی موافق با علم دانسته‌اند که بر مبنای احساس نباشد و اگر در این معنا تقوی را همان پرهیزكاری بدانیم خواهیم گفت هر عمل عالمانه باید با تقوا و پرهیزكاری همراه باشد، زیرا عالم بی‌تقوا ره به جایی نمی‌برد.

در جایی دیگر بر و تقوی را عفو و چشم پوشی از خطای دیگران، متابعت از امر مولی و دوری از هوای نفس نیز گفته‌اند، آنها بِر و تقوی را از یكدیگر منفك كرده‌اند و گفته‌اند بِرّ تمام واجبات و مستحبات را شامل می‌شود و اعم از تقواست.

آیه مؤمنین را بر تعاون و همكاری میان خصایص خوب تشویق می‌كند.

« وَ لا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ » اثم گناه و عدوان دشمنی با یكدیگر است قرآن مومنین را از اجتماع این دو رذیله برحذر می‌دارد

اثم هر گناهی است كه میان بنده و خدا صورت می‌گیرد و عدوان را دشمنی میان فرد با دیگران ذكر كرده‌اند در معنای دیگر اثم و عدوان را نوعی تشفی خاطر از آزردن دیگران و انتقام گرفتن معنا كرده‌اند نكته‌ای كه در این قسمت از آیه به عنوان تذكر و هشداری برای مؤمنین به حساب می‌آید این است كه تعاون بر اثم و عدوان مؤمنین را تهدید می‌كند و اگر آنها برای درامان ماندن از این گرفتاری از خدای سبحان طلب یاری نكند قطعا گرفتار این تعاون نازیبا خواهند شد.

به كار بردن فعل نهی « لا تَعاوَنُوا » اشاره به این موضوع دارد كه مومنین در معرض این نوع تعاون قرار خواهند داشت و ایمانشان آنها را از این تعاون در امان نگه نمی‌دارد از همین رو خداوند آنها را نهی می‌كند.

« ...وَ تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْبرِّ وَ التَّقْوَى‏ وَ لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَاب‏»

«...و (همواره) در راه نیكى و پرهیزگارى با هم تعاون كنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدّى همكارى ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید كه مجازات خدا شدید است!»

در این جلسه تفسیر آیه 2 سوره مباركه مائده را تحت عنوان برّ و تقوی ادامه می‌دهیم. تفسیر این دو واژه در جلسه قبل گذشت و تنها دو معنای دیگر از آن دو را ذکر خواهیم کرد.

و اما در ادامه آیه « وَ لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ » «یكدیگر را بر اثم و عدوان كمك نكنید»

اثم گناهی است كه ضرر اجتماعی در پی دارد و عدوان به معنای تجاوز از محدوده فردی و اجتماعی و تعدی از حریم افراد است.

قرآن در عبارت « لَا تَعَاوَنُواْ » متذكر می‌شود، ای دلدادگان حضرت حق شما یكدیگر را بر گناهانی كه ضرر و زیانی در پی دارند، یاری نكنید. این خطاب قرآن نشانگر آن است كه مؤمنین نیز از وسوسه‌های شیطان نفس در امان نیستند و گاهی مرتكب گناهانی می‌شوند كه ضررهای فردی و اجتماعی بی‌شماری را برجای می‌گذارد به عنوان مثال یكی از بارزترین این خطاها محبت و دلبستگی به تعلّقات دنیا دانست. شما مؤمنین یكدیگر را بر محبت و دلبستگی دنیا كمك نكنید زیرا در اثر این یاری از حریم بندگی تجاوز می‌كنید. بنده در هر زمان باید بندگی كند و فرمان مولا را با جان و دل بپذیرد و به باید و نبایدهای الهی گردن نهد نه آنكه گمان كند با سهل انگاری در بایدهای الهی از اهمیت آنها كاسته می‌شود و نواهی الهی جایی برای خویش می‌یابد، ای مؤمنین شما بر این عدوان الهی تعاون نكنید.

در تعبیر دیگری اثم را ناشكری گفته‌اند زیرا ضرر ناشكری افراد بسیار وسیع است گاهی اثر ناشكری یك نفر، طیف وسیعی از افراد را گرفتار عذاب می‌كند.

« لَا تَعَاوَنُواْ ...» ای مؤمنین و دلدادگان به حق، برناسپاسی افراد کمک نكنید و به آنها در ناشكریشان یاری نرسانید، حتی در كلام با آنها همراه نشوید بلکه نعمت‌هایشان را متذكر شوید.

« لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ » بعضی از مفسرین بدعت گذاری در شرع را عدوان معنا كرده و گفته‌اند: اگر كسی خود قانونی به نام شرع بنا كند در حقیقت از محدوده شرع تجاوز كرده است در حالیكه وظیفه بنده اجرای قوانینی بوده است كه شرع آن را تبیین نموده. ای مؤمنین! شما یكدیگر را بر قانون‌گذاری‌هایی به نام شرع و بدعت‌ها یاری نكنید. گاه افراد فراموش می‌کنند امر قانون‌گذاری شرعی مربوط به مجتهد جامع الشرایطی است كه از سرچشمه شریعت نوشیده باشد نه هر فرد عامی. همچنان‌كه امر طب مربوط به پزشك حاذق و ماهر است.

ای دلدادگان حق در مقابل بدعت‌های دینی موضع‌گیری كنید، در برابر افراد بدعت‌گذار مقاومت نمائید تا نو‌آوری‌های دینی به نام دین در دین جای نگیرند.

« لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ » مفسر دیگری تعاون بر اثم و عدوان را چنین مطرح كرده است

 ایشان دامنه عدوان را چنان گسترش داده که تمام معاصی را در بر می‌گیرد این مفسر معتقد است هر معصیت، تجاوز از حریم بندگی است به همین دلیل گناهان هر كدام زیر مجموعه عدوان هستند.

در ادامه می‌گوید: اثم نادیده گرفتن خدا در زندگی است. با نگاه این مفسر دامنه اثم و عدوان زیاد به چشم می‌خورد مثلاً ناامیدی از رحمت حق گناهی است كه افراد را تهدید می‌كند، ناامیدی بالاترین گناه است زیرا افراد چشم بر نعمت واسعه خدا می‌بندند.

ای مؤمنین « لَا تَعَاوَنُواْ ...» به دیگران برای ناامید شدن از رحمت حق كمك نكنید.

اگر عمومیت عدوان را در مثال دیگر بررسی كنیم می‌توانیم بگوییم هركس گرفتار بیماری عجب شود گرفتار نوعی معصیت شده است زیرا او بر اعمال و رفتار خویش حساب باز كرده و از خاطر برده است كه اگر لطف حضرت حق لحظه‌ای از او قطع شود برایش چیزی باقی نمی‌ماند و اگر توفیق انجام امر خیری را می‌یابد و یا متخلق به اخلاق حسنه‌ای می‌شود همه از لطف خداوند سبحان است وگرنه بنده بدون محبت مولی صفرِ صفر است. اگر برای عدوان در زندگی روزمره به دنبال مثال دیگری باشیم خواهیم گفت قول و فعل افراد باید با یگدیگر مطابقت داشته باشد و چنانچه سخنی گفته شود و فعلی مؤیّد آن صورت نگیرد، این ناهماهنگی میان قول و فعل، تعاون بر اثم است، این ناهماهنگی نفاق است و نفاق معصیت است و خسران و ضررهای فراوانی برای فرد و جامعه در پی دارد ای مؤمنین! بر نفاق تعاون نكنید.

« لَا تَعَاوَنُواْ ...» مفسرین می‌گویند: ای مؤمنین! شما به دیگران کمک نکنید تا خدا را در زندگیشان نادیده بگیرند از مفهوم مخالف آیه چنین برداشت می‌شود كه تعاون مؤمنین باید برای نمودار كردن حضور خدا در زندگی‌ها به كار بسته شود تا در هر لحظه ردپای خدا را با چشم دل ببینند.

هر یك از مفسرین برای عبارت « لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ » تفسیر جداگانه‌ای مطرح كرده‌اند مثلاً یك تفسیر اثم را نایده گرفتن حقوق اطرافیان گفته است،

گاهی افراد خود را مقدس و مؤمن می‌بینند و گمان می‌كنند وظیفه آنها تنها پایبندی به احکام شریعتی است که میان آنها و خدا صورت می‌گیرد (نماز و روزه) و از وظایف خود نسبت به دیگران غافلند، مثلاً مادری وظیفه مادری خویش را از خاطر می‌برد و خود را تنها به نماز، دعا و عبادت مشغول می‌کند درحالیكه در رساله امام سجاد(ع)، حضرت به بررسی حقوق افراد نسبت به یکدیگر می‌پردازد و سرپیچی كردن از این وظایف نقصان در امر بندگی است.

« ...وَ تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْبرِّ وَ التَّقْوَى‏ وَ لَا تَعَاوَنُواْ عَلىَ الْاثْمِ وَ الْعُدْوَانِ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَاب‏»

افراد در آیه به سه دسته تقسیم می‌شوند:

گروه اول: نه بر اثم و عدوان تعاون دارند و نه بر، برّ و تقوی

گروه دوم: تعاون بر، برّ و تقوی ندارند اما بر اثم و عدوان تعاون می‌كنند.

گروه سوم: بر، برّ و تقوی تعاون دارند اما بر اثم و عدوان تعاون ندارند.

ای دلدادگان حضرت حق از مخالفت با خدا بپرهیزید زیرا خداوند نسبت به هر بی‌تقوایی شدید العقاب است و قرآن با آوردن حرف انّ و جمله ی اسمیه بر شدیدالعقابی خدا تاكید كرده است. از این آیه چنین استنباط می‌شود كه عقوبت نه تنها شامل كسانی می‌شود كه بر اثم و عدوان تعاون دارند بلكه هرکس كه بَر، بِرّ و تقوی تعاون ندارد هم از عقوبت الهی در امان نیست.

مجرمین در این نگاه دو گروهند هم آنها كه دراشاعه اثم و عدوان تلاش می‌كنند و هم آنها كه نسبت به تعاون بر، برّ و تقوی بی‌تفاوت‌اند.

یكی از مفسرین می‌گوید: بالاترین عقوبت‌ها فاصله‌ای است كه خدا میان خود و افراد ایجاد می‌كند و در پی این فاصله، فرد حضور قلب خویش را از دست می‌دهد و گرفتار عقاب فراق می‌شود.

اگر برای شدید العقابی حضرت حق در عالم دنیا بخواهیم مثالی بزنیم می‌توانیم چنین بیان كنیم مثلاً فرد میز شامی تدارك ببیند و غذاهای لذیذی حاضر كند اما خود از حضور بر سر میز شام خودداری كند، قهر او اشدالعقاب است زیرا با این غیبت به اهل خانواده اعلام كرد به علت سوء رفتارشان حاضر به هم‌نشینی با آنها نیست.

در این جا نیز خداوند سبحان نعمت‌هایش را از افراد دریغ نمی‌كند اما به دلیل همت‌های ناپسند آنها (تعاون بر اثم و عدوان) لذت وصل با خود را از آنها دریغ می‌دارد.

یكی از مفسرین می‌فرماید: اگر حضرت حق به شما كاسه كاسه بلا بدهد و در آن بلاها خودش را به شما نشان دهد هر یك از آن بلاها شیرین‌تر از عسل است «احلی من العسل» اما اگر خروار خروار نعمت در اختیارتان دهد اما خودش را از چشم دل شما پنهان كند بدانید گرفتار شدیدترین عقاب الهی شده‌اید.

در انتهای این آیه می‌توان چنین گفت «یَاأَیُّها الَّذِینَ ءَامَنُواْ» ای كسانی كه دل داده حق شدید و ایمان آوردید از مخالفت با مولا بترسید زیرا مولایی كه ارحم الراحمین است اشد المعاقبین فی موضع النكال هم است.