تبیان، دستیار زندگی

سلام دوستان عزیز.

هر چی با خودم کنجار رفتم که این مبحث و مقاله طولانی رو ثبت نکنم نتونستم.

دلم نیومد فکر کردم حیفه این جا نباشه.

نمی دونم شاید شما هم بعد از خوندنش به همین نتیجه برسین.

منابع مقاله:

روشنفکر دینی، به زعم خود، برای آنکه به دین مطبوعی برسد و بر مبنای آن مسایل زنان را پاسخ بگوید؛ در چارچوب نگاه پروژه ای عمل می کند. او در این فرآیند به بازخوانی دین می پردازد.

«چون نابرابریهای پیش گفته به عنوان قوانین و احکام متخذه از دین مشروعیت و اعتبار می یابند، بحث آنها با پروژه «نواندیشی دینی روشنفکران نیز ارتباط می یابد.»(7) نتیجه این بازخوانی، جایگزینی«دین طبیعی »به جای «دین وحیانی» یا الهی است. به عبارت دیگر، ورودی ذهن روشنفکر، دین وحیانی است و خروجی آن دین طبیعی. از این رو، نواندیشی های دینی آنان معطوف به همین دین طبیعی است، نه به متن کتاب و سنت. لذا احکام قرآنی زنان را، به عصر نزول آیات اختصاص می دهند تا هیچگاه مجبور به ارجاع گفته های خود به کتاب و سنت نشوند. چنین نواندیشی دینی ، پیامی فراتر از پیام روشنفکری لائیک ارائه نمی دهد.

2)- زبان پاسخ گویی روشنفکر مذهبی به مسئله زنان، نه قدسی ست و نه فلسفی. بلکه معطوف به شرایط زمان و مکان است. از این رو استدلال ها و مستندسازی هایی که می کند نه جهت قرآنی دارد و نه جهت فلسفی. یعنی بازخوانی دینی شان، مستند به کتاب و سنت نیست و بنیاد فلسفی استواری هم ندارد.

تنها مستند زبانی در بازخوانی دینی آنان، معرفت عصری ست. چون اندیشه مدرن، برخی از احکام زنان را نابرابر می داند. روشنفکر دینی از این مطلب نتیجه می گیرد که احکام قرآنی مربوط به زمانی است که ظلم زمانه در نهایت ممکن وجود داشت.(8) ولی این تلقی، نه نقدا و نه اجتهادا، مستند به کتاب و سنت نیست. اعتبار فلسفی هم ندارد. زیرا، صرف تاریخ، ملاک اعتبار یا سلب اعتبار احکام وحیانی نمی گردد. از نگاه فلسفی، اینکه علمی در گذشته انجام می شد و امروزه انجام نمی شود؛ موجب سلب اعتبار آن عمل نمی شود. تاریخ، «موسمی بودن» یا تاریخی بودن یک عمل و حکمی را ثابت نمی کند،بلکه اعتبار یا عدم اعتبار آن، مبتنی بر پیش فرضهای غیر تاریخی ست. فرق فقیه متبّحر با روشنفکر دینی در همین نکته است که او به پیش فرضهای غیر تاریخی رجوع می کند و روشنفکر به دلایل تاریخمند پدیده ها استناد می نماید.

نمونه دیگری از استدلال های غیر فلسفی در باب مسئله زنان آن است که از سویی، پاره ای از احکام اسلامی زنان را نابرابرانه تلقی می کند و از سوی دیگر، بر تفاوت مفهوم عدالت در هر عصری و فقدان تفسیر ثابت از آن اصرار می ورزد.(9) در این صورت، چگونه می توان احکام صادره یک عصری را به حکم تعریفی که از عدالت ارائه شده، در عصر دیگر، نابرابر و غیر عادلانه تلقی کرد. تغییر وضعیت های زیست بشری در هر عصری، ملاکی برای تحمیل مفاهیم آن عصر بر وضعیت های پیشین نمی باشد و عادلانه بودن یک حکم شرعی، می بایست فارغ از تعلقات عصری مشخص شود و این کار جز از طریق معرفت های وحیانی یا فلسفی که به زمان و مکان وابسته نیستند، ممکن نخواهد بود.

گاه برای ناسازگار نشان دادن تصویر زنان در آموزه های اسلامی به تعارض بین روایات استدلال می کنند. آنگاه نتیجه می گیرند که آموزه های اسلامی، مردسالارانه است. مثلاً استدلال می شودکه به اینکه در متون روایی در مورد «زن دوستی» دو گروه روایات متعارض وجود دارد. در برخی از روایات این عمل ، به عنوان یکی از خلقیات پیامبران مطرح می شود و در دسته دیگری از روایات، به عنوان یکی از فتنه های شیطانی که باید از آن پرهیز کرد، یاد می شود.(10) حال آنکه، نه با نگاه فلسفی (پیشینی) و نه با نگاه تجربی (پسینی)، از تعارض بین دو آموزه، نمی توان « زن سالاری» یا «مرد سالاری»را اثبات کرد و از سوی دیگر، اگر چنین تعارضی را به یک طلبه مبتدی ارجاع دهند؛ به راحتی می تواند تعارض آنها را رفع کند. او خواهد گفت: مراد از «زن دوستی» در دسته اول از روایات، محبت به همسر و التزام به زناشویی مشروع است و مراد از «زن دوستی» در روایات دسته دوم، «زن بارگی»، عیاشی و زناکاری است.

3) عده ای از روشنفکران در کم توجهی روشنفکری دینی به مباحث «مسئله زنان» اعتراف کرده اند. چنانکه گفته شده: "[روشنفکر دینی] تا کنون نتوانسته است در تمامی زمینه ها ذهنیت روشنی ارائه دهد".(11) "در برنامه تحقیقاتی [جریان روشنفکری دینی] هیچ گاه به مسایل خاص زنان مستقیما توجه نشده است".(12) «مروری بر آثار روشنفکران ایرانی اعم از مذهبی و غیر مذهبی نشان می دهد که این موضوع، یا مطرح نبوده یا جایگاه ممتاز و برتری را به خود اختصاص نداده است».(13) و برای این بی توجهی روشنفکران، توجیهاتی را ذکر کرده اند. اما به راستی چه عامل اساسی،باعث این بی توجهی روشنفکری دینی نسبت به مسئله زنان شده است؟

پاسخ اساسی را می بایست در ماهیت کار «پروژه روشنفکری دینی» جست و جو کرد. در این برنامه پژوهشی می بایست از طریق بازخوانی دینی، مانعیت دین وحیانی (البته به زعم آنان) در برابر مدرنیته به حداقل ممکن برسد.

بنابراین مسئله اصلی در ذهنیت روشنفکران،مسئله زنان نبوده،بلکه دین الهی و قرائت های سنتی و بنیادگرایانه است و اگر به مسئله زنان در آموزه های اسلامی می پردازد، به قصد یافتن پاسخی «درون دینی» نیست. بلکه به انگیزه تضعیف موقعیت و مشروعیت آئین اسلامی است.

«به نظر، من روشنفکری دینی به طور کلی با دو مسئله اصلی مواجه است: یکی دموکراسی و حق حاکمیت مردم و دیگری اندیشه دینی و حواشی آن. قدر مسلم آن است که روشنفکری دینی، در رویارویی با هر دو مسئله خواه ناخواه با مسئله زنان مواجه خواهد شد. اما این جریان در شرایط کنونی برای حل دو مسئله فوق با مسایل فوری تر و کلان تری روبروست که فارغ از مفهوم جنسیت است.(14)»

«ابتدا باید سرنوشت حیات و ممات ملت و روشنفکران و درمانگران آن روشن می شد، سپس نوبت به مسئله زنان و کارگران و غیره می رسید.(15)»

همانطور که از این تصریحات معلوم می گردد مسئله زنان نه یک مسئله کلان و اصلی و نه مسئله ای فوری است. حتی سرنوشت حیات و ممات روشنفکران، مهمتر از روشن شدن مسئله زنان است. خلاصه، چنین مسئله ای ماهیت تبعی دارد و به طور مستقل جدی گرفته نشده است و فرعی بودن مسئله زنان به دلیل نگاه پروژه ای است. چنانکه پیش تر اشاره شد، نگاه پروژه ای به اقتضاء موضوع کارش مسایل را درجه بندی می کند و آنچه مسلم است، طرح مسایل زنان، قطع نظر از آموزه های اسلامی ، در کانون برنامه تحقیقاتی روشنفکری دینی قرار ندارد.

4)- رئالیست پروژه ای بودن (واقع گرایی برنامه ریزی شده)، روشنفکر دینی را از پرداختن به جنبه های مختلف مسایل زنان بازداشته است. بسیاری از مسایل سیاسی و اجتماعی زنان هیچ ارتباطی به دین و دینداری ندارد و ریشه های آن برون دینی است. اما چون روشنفکر دینی متکفل بازخوانی دینی است ، از مسایل برون دینی زنان خواسته یا نخواسته غفلت می ورزد. دسته ای از این مسایل «برون دینی» مربوط به کشورهای محور است و دسته دیگر مربوط به کشورهای پیرامونی مانند جامعه ایرانی.

«روشنفکر دینی، تمام توجه خود را معطوف به موانع دینی تحقق مدرنیته در دوره گذار کرده است. برای او، نه مسایل ماقبل این دوره اهمیت دارد و نه مسایل ما بعد گذار. امروزه، دنیای جدید با مسایل بسیار جدی در مورد زنان روبروست. در غرب جنبش های فمینیستی (زنانه نگری) که ابتدا خاستگاه سیاسی داشته است؛ در دو سه دهه اخیر بسیار گسترش یافته و اینگونه جنبشها به پست مدرنیسم نزدیک تر است.(16)» ،اما چون بیشتر نحله های فکری و اجتماعی فمینیسم، نگاه نقادانه بر مدرنیته دارند؛ در پروژه روشنفکری دینی نمی گنجند، زیرا طرح کردن و دامن زدن به اینگونه قرائت های فمینیستی را به مثابه مانع بزرگی در راه انتقال جامعه ایرانی به دنیای مدرن تلقی می کنند. بدین ترتیب بسیاری از واقعیات مربوط به مسایل زنان، در دنیای مدرن از چشم انداز روشنفکری دینی بیرون مانده است.لذا این سخن که «حساسیتها و دیدگاه های منفی که در افکار عمومی یا در محیطی مذهبی نسبت به فمینیسم وجود دارد، ناشی از عدم شناخت آن است، واقعا الان در مجامع دینی و سنتی ما فمینیسم چیزی شبیه به خروج از دین تلقی می شود»؛(17) سخن نادرستی ست. زیرا مسایل مورد نظر فمینیسم از سوی روشنفکری دینی طرح نشده تا مورد اعتراض مجامع دینی و سنتی قرار گیرد. اگر هم در اینگونه مجامع، حساسیتی وجود دارد، به دلیل رفتار و نگرش پروژه ای روشنفکری دینی است. شاید، اگر مدرنیته، خارج از «برنامه تحقیقاتی» و کاملاً آزادانه، مطرح می شد، چنین حساسیتهایی هم کاهش می یافت.

« روشنفکری دینی بسیاری از مسایل زن ایرانی را که مربوط به دین و سنت نیست، نادیده گرفته است. اینکه اصولاً ما در دوره گذار به مدرنیته قرار داریم، جای تردید است. بسیاری از روشنفکران مذهبی و غیر مذهبی توهم دوره گذار را دارند، حال آنکه با تأسیس دولت مطلقه پهلوی، گذار جامعه ایرانی تحقق یافته است. اما از نظر معدود روشنفکران ایرانی، مسئله امروز ما ناشی از مسئله «شرق» و «غرب» نیست، بلکه ناشی از مسئله جهان سومی و جهان اولی است.(18)» امروزه کمتر شأنی از زندگی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایرانیان باقی مانده که با برنامه نوسازی مواجه نشده باشد. در واقع، جامعه ایرانی بعد از انقلاب مشروطه، توسط ائتلاف سه گانه؛ یعنی منورالفکران و نظامیان اقتدارطلب و عوامل بیگانه، وارد دنیای مدرن شده است و دین و دینداری هم هیچ مانعیتی برای ورود مدرنیته ایجاد نکرده است. حتی رهبران مذهبی انقلاب اسلامی در مقابل تجدد ایستادگی نکردند و اگر مقاومت مذهبی در کار بوده، مربوط به رویه استعماری و عوارض منفی غرب است. بنابراین، اگر جامعه ایرانی به جای انتقال به «جهان اول» دنیای مدرن، سر از «جهان سوم» (کشور پیرامونی) درآورده، مربوط به عملکرد ائتلاف سه گانه است. بر این اساس بخش عمده ای از مسایل ایران امروز، ناشی از جهان سومی بودن آن است نه به دلیل ساخت دینی و سنتی بودنش. امروزه زن ایرانی با مسایلی روبروست که ناشی از مدرنیزه شدن جامعه ایرانی است، نه به دلیل دینی بودن آن. با این حال روشنفکران مذهبی با نادیده گرفتن واقعیت های موجود، سعی دارند مسایل زنان را در نگاه دینی و سنتی جامعه منحصر کنند. لذا اگر در حکومت اسلامی قوانین در جهت رفع مسایل زنان اصلاح می شود؛ آنان اینگونه اصلاحات را در کارنامه خود ثبت می کنند.(19) اگر به راستی تمام مسایل زنان ایرانی مربوط به دینداری سنتی جامعه باشد، می بایست درصد آن کاهش یابد. حال آنکه زن ایرانی هنوز با مسایل بی شمار ناشی از ورود به دنیای جدید درگیر است.

5) دقیقا به دلیل آنکه روشنفکری دینی متعلق به دوره گذار است، هیچگاه نمی توان از آن انتظار پاسخ گویی به مسایل زنان در دنیای جدید راداشت. خاستگاه تاریخی روشنفکر مذهبی دوره گذار است و پاسخ های او هم مربوط به همین دوره است و اگر پرتوئی از اندیشه و تدابیر عملی دنیای مدرن در آنها دیده می شود، نوعی استفاده ابزاری برای دوره انتقالی است. بنابراین، نواندیشی آنان چیزی فراتر از بازخوانی دینی نیست و بازخوانی های دینی هم دوای درد زنان مدرن نیست، زیرا دین بازخوانی شده، دین مدرن است و اگر قرار بود چنین دینی، مسایل زنان را حل کند، با اندیشه مدرن می توانست.

6)- جریان روشنفکری در ایران معاصر از آغاز راه خود، تنها نگران مقاومت سنت و دین وحیانی (اسلام) نبوده، بلکه از ناحیه نیروهای فعال برآمده از دین و سنت نیز احساس خطر کرده است. جدیدترین شکل مقاومت آنها در برابر پروژه روشنفکری (مدرنیزاسیون یا غربی شدن)، نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) است که دولت پشتیبانی کننده روشنفکران لائیک، یعنی استبداد مدرن پهلوی را سرنگون ساخته و حکومت اسلامی را جایگزین آن نموده است. این نیروهای فعال (یا حزب اللهی) از منظر دیگران به عنوان نیروهای «بنیادگرا» نامیده شده اند. طبیعی است که روشنفکر مذهبی، بنیادگرایان اسلامی را نه فقط مانعی در راه پروژه خود دانسته، بلکه به عنوان رقیبی سرسخت در جامعه ایرانی احساس می کند، زیرا تأثیرات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بنیادگرایان در ایران به قدری است که کارنامه جریان روشنفکری (اعم از مذهبی و غیر مذهبی) قابل مقایسه با آنها نیست. مهمترین بخش کارنامه بنیادگرایان اسلامی آن است که بر خلاف جریان روشنفکری برای اسلامی کردن امور به پشتیبانی نظامیان اقتدارگرا و عوامل خارجی، تشکیل حکومت ندادند، بلکه در راه تأسیس جمهوری اسلامی تنها به پشتیبانی ملت و ایمان به خدا تکیه کردند. روشنفکری دینی بر نتایج کار حکومتی که توسط بنیادگرایان اسلامی و حمایت مردمی تأسیس شده، به ویژه در بخشهای مربوط به زنان اعتراف دارد:

موقعیت و جایگاه اجتماعی زنان در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به طور انکار ناپذیری ارتقاء یافته است. همه شاخصها از بهبود موقعیت زنان در جمهوری اسلامی ایران حکایت می کنند. افزایش امید به زندگی در بدو تولد، میزان باسوادی زنان بزرگسال، میزان ثبت نام زنان در کلیه مقاطع تحصیلی، سهم نسبی درآمد زنان، میزان اشتغال زنان در پستهای عالی، وضعیت بهداشتی و چگونگی وضع حمل زنان باردار و حمایت از کودکان آنها، مشارکت سیاسی و اجتماعی زنان و... همگی نشانگر ارتقای موقعیت زنان است .(20)

با وجود چنین تأثیرات ژرفی که بنیادگرایان اسلامی از خود برجای گذاشته اند؛ روشنفکری دینی، هرگز سعی نکرده آنها را به چشم رقیبان مشفق در راه سازندگی ایران تلقی نماید، بلکه بنیادگرایان اسلامی را همواره به عنوان رقیبان اقتدارگرای مخالف نوسازی ارزیابی کرده است. این تلقی روشنفکران از بنیادگرایی اسلامی، متأثر از همان «نگاه پروژه ای» آنها به امور است. نگاه پروژه ای به روشنفکران این دریافت را القاء می کند که منحصرا آنها هستند که می توانند جامعه ایرانی را در مسیر نوسازی قرار دهند ،لذا نیروهای فعالی را که وابسته به مدرنیسم نباشند، رقیب مخالف پروژه مدرنیزاسیون محسوب می نماید.

از این رو، در سالهای گذشته، روشنفکران دینی، کارنامه مثبت بنیادگرایان اسلامی را نادیده گرفته و یکی از برنامه های اساسی خود را برای ارتقاء بیشتر موقعیت زنان و حل مسائل آنها، مقابله با بنیادگرایی دینی می دانند.

آنان برای مخدوش کردن چهره بنیادگرایی اسلامی، اوصافی را بکار برده اند که از روی مطالعه تاریخ ایران بعد از انقلاب و تحقیق در باب اندیشه های نخبگان بنیادگرایی اسلامی، خلاف آن آشکار می گردد. در واقع روشنفکری دینی بسیاری از اوصاف تحجرگرایان سنتی را به بنیادگرایان اسلامی نسبت داده است.