تبیان، دستیار زندگی

سلام دوستان عزیز.

هر چی با خودم کنجار رفتم که این مبحث و مقاله طولانی رو ثبت نکنم نتونستم.

دلم نیومد فکر کردم حیفه این جا نباشه.

نمی دونم شاید شما هم بعد از خوندنش به همین نتیجه برسین.

منابع مقاله:

«در حال حاضر در جهان اسلامی سه جریان اصلی در تفسیر دینی وجود دارد: بنیادگرایی، سنت گرایی و نوگرایی. جریان بنیادگرایی دینی بیشترین دفاع را از نابرابری فرصت ها و نابرابری حقوقی میان زن و مرد و کاهش حضور مستقل زنان در عرصه اجتماع انجام داده است. تثبیت «مسائل زنان» به رغم ارتقاء موقعیت عینی زنان در جامعه ایران ، حاصل غلبه نگرش بنیادگرا در برخی مراکز تصمیم گیری در سالهای اخیر است. طی سالهای اخیر، روشنفکران غیر دینی، به دلایل مختلفی قادر به ارایه نقدی مؤثر از بنیادگرایی نبوده اند و روشنفکران دینی اصلی ترین و مؤثرترین مقابله را با بنیادگرایی کرده اند.»(21)

«اتهام ظاهرگرایی بنیادگرایان به کتاب و سنت ،از جمله برچسب های ناروائی است که از ناحیه روشنفکری دینی طرح شده است. تا آنجا که گفته شده: «قرائت بنیادگرایانه، بسیار به ظاهر دینی اهمیت می دهدو به روح دین و پیام ورای لفظ توجه چندانی ندارد؛ طبعا در برخورد با کتاب و سنت بسیار لفظ گراست و عدول از لفظ، را به ندرت روا و جایز می داند. از این حیث، قرائت تجددگرایانه جدا با قرائت بنیادگرایانه متفاوت است؛ یعنی به روح دین و پیام ورای لفظ تأکید می ورزد.»(22) لذا قرائت برون دینی تجددگرایان بر «دین طبیعی» (بشری) تأکید می ورزد نه بر دین وحیانی. در ادبیات روشنفکری دینی، کمتر متنی را می توان پیدا کرد که پاسخ مسایل زنان را در منابع اصلی دین وحیانی (کتاب و سنت) جست و جو نماید. اگر هم مراجعه ای به این منابع باشد، برای نشان دادن تعارضات و نابرابریهای ظاهری است. قرائت تجددگرایی که همه چیزش را از اندیشه مدرن اخذ کرده است کدام «پیام ماوراء لفظی» را از «روح دین» طلب می کند؟

اگر بنیادگرایی اسلامی به روح دین وحیانی ، ورای لفظ رجوع نمی کرد، هرگز انگیزه تأسیس حکومت اسلامی و احیاء نقش آموزه های اسلامی در عرصه سیاست و معیشت را پیدا نمی کرد. مشکل روشنفکران دینی با بنیادگرایی اسلامی در التزام به «عصری نگری» است. روشنفکران به دلیل روح تاریخی گریشان که خصیصه اندیشه مدرن است، خواهان باقی ماندن در حجاب معرفت عصری هستند، اما بنیادگرایان بر این باورند که چون آموزه های وحیانی، سخن خداست و کلام الهی احتیاج به زمان و مکان خاصی ندارد، پس باید برای دریافت ناب و خالص آموزه های وحیانی، از حجاب معرفت های عصری عبور کرد و این عبور اختصاص به اندیشه های مدرن ندارد، بلکه معرفت های متحجرانه اعصار گذشته را نیز شامل می شود. پس بنیادگرایی اسلامی، به معنای گذشته گرایی و فکر ارتجاعی نیست. بنیادگرایی، نوعی ناب گرایی و خلوص گرایی دینی است. گذار به جهان معنوی خالص، عامل تحرک سیاسی و اجتماعی بنیادگرایان است.

بنیادگرایی، در زمینه مسایل زنان به شناخت ارزشهای معنوی زن مسلمان با ارجاع این مسایل به آموزه های بنیادی اسلام ناب می پردازد.

7)- با مراجعه به تعابیری که روشنفکران دینی از دین مورد نظرشان دارند، معلوم می گردد که آنان نیز به نوع خاصی از بنیادگرایی اعتقاد دارند و آن «بنیادگرایی مدرنیستی» است. تفکیک آموزه های اسلامی به «ذاتی» و «عرضی» و تأکید بر اخذ آموزه های ذاتی و کنار گذاشتن عرضیات دین، نوعی بنیادگرایی است. این گفته که: «ما باید به گونه های بنیادی تر، به این امور بپردازیم و در واقع، با دیدی تاریخی به سراغ کتاب و سنت برویم».(23) و یا این جمله که: «قبول دارم که اکثر جنبه های فرهنگی زمانه ای که بنیانگذاران ادیان و مذاهب در آن می زیسته اند، در ادیان رسوخ کرده است و من، در زمان حاضر، به عنوان مسلمانی تجددگرا حق دارم که آنها را کنار بگذارم و از ورای آن، پیام دین خود را استنباط کنم»(24). ما از این تعابیر چیزی غیر از بنیادگرایی برداشت نمی کنیم، منتها بنیادگرایی از نوع مدرنیستی آن و دقیقا بنیادگرایی به همین معنا (مدرنیستی)، نوعی بنیادگرایی پارادوکسیکال است، زیرا مسلمان تجدد گرایی که خواهان فهم «اسلام یک» بر مبنای تلقی مدرنیستی از اسلام است، با چنین برداشتی که مربوط به «اسلام دو» (قرائت های مدرن و سنتی) است، به سراغ دین می رود. از این رو، روشنفکر دینی تمنای «اسلام یک» را دارد، ولی در عمل هیچگاه به آن دست نمی یابد. زیرا یکی از حجابهای معرفتی در راه شناخت دین وحیانی، التزام به معرفت عصری است، در حالیکه معرفت عصری، همواره صادق و معصوم از خطا و اشتباه نمی باشد.

8)- وجه دیگر رویارویی روشنفکری دینی با بنیادگرایی اسلامی در موضوع «شریعت خواهی» است. نتیجه این رویارویی در مسایل مربوط به زنان کاملاً مشهود است. آنچنانکه گفته شده: «تمایز اصلی میان نواندیشان دینی با بنیادگرایان دینی و سنت گرایان دینی در زمینه فقه زنان ، به تلاش نواندیشان دینی برای فهم دین در بستر زمان و مکان مربوط می شود».(25) روشنفکری دینی تاب تحمل الزامات اخلاقی و حقوقی را که نتیجه کار «خرد خود بنیاد» نباشد،ندارد. از این رو به دینی ایمان می آورد که عاری از هرگونه اوامر و نواهی مؤمنانه باشد،چنین دینی، لطیف تر و انسانی تر خواهد بود. او به خدایی ایمان دارد که چگونه زیستن را نیاموزد. زیرا «زیست مؤمنانه» را بر مبنای خرد خود بنیاد می تواند کشف کند. او تنها چیزی را از خدای خود می خواهدکه ، دعوت بشر به بندگی کردن است،زیرا چگونه بندگی کردن را خود می داند. چنین دینی، دین وحیانی هم نیست، زیرا هیچ دین وحیانی نیست که به همراه آن ،آئین بندگی و عبودیت (شریعت) نباشد.

لذا اندیشه روشنفکری دینی از اسلام قرائتی را ارائه می کند که فرآیند گذار از «اسلام وحیانی» به «اسلام مدرن» (بشری) به سهولت تحقق می یابد. در این فرآیند، هیچگاه به سراغ متن شریعت نمی روند، بلکه مباحث، حول پیش فرض های شریعت مطرح است و شعار «اجتهاد در مبانی» را جایگزین «اجتهاد در فروع» می کنند.(26) بدین ترتیب، روشنفکر دینی تصور می کند که از طریق اجتهاد در مبانی، «فقه مدرن» پدید می آید. حال آنکه چنین فقهی تفاوت چندانی با سایر حقوق دنیوی در کشورهای لائیک ندارد. به همین دلیل است که می گوییم پاسخهای روشنفکری دینی در باب «حقوق زنان» دینی نیست، بلکه مبتنی بر اندیشه برون دینی مدرنیته است.

نواندیش دینی در ایران، چیزی فراتر از کاوشهای حقوقی عقل مدرن ارائه نمی دهد:

«اسلام تجدد گرا به عقل بهای فراوانی می دهد و حقوق بشر را (به آن صورتی که در اعلامیه حقوق بشر در سال 1948 تدوین شده) از مظاهر عقل گرایی می داند(27).» بنابراین طبیعی است که بنیادگرایی اسلامی، برخلاف نواندیشی دینی که به دینی عاری از شریعت چشم دوخته، خواهان پیروی از شریعت اسلامی است و شریعتمدارانه می اندیشد. قرائت بنیادگرایانه بسیار شریعت اندیشانه است؛ یعنی، به تعبیری، تقریبا همه دین را در فقه، منحصر می داند.(28)

9)- نسبت روشنفکری دینی با مسئله زنان، ممکن است از منظر عقلانیت معطوف به قدرت، قابل تأمل باشد.چنین منظری پاسخ دیگری به پرسش علت تأخیر روشنفکری دینی به مسئله زنان ارائه می کند. همان طور که گفتیم روشنفکران خاستگاه تاریخی دارند، بیان و گفتمانی که آنان بکار می گیرند، از مختصات زمانی فاصله نمی گیرد بر این اساس تفاوت موقعیت سیاسی و اجتماعی روشنفکران اعم از دینی و غیر دینی میان دهه اول و دهه دوم بعد از انقلاب اسلامی، در زبان و گفتمان هایی که بکار بسته اند، شدیدا تأثیر گذاشته است. روشنفکری دینی در دهه اول انقلاب در مسند قدرت قرار داشت و در دهه دوم انقلاب از این مسند رانده شد. چنانکه گفته شد در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، روشنفکری دینی به دلایلی به تدریج از حاکمیت سیاسی رانده شده و عمدتا به صورت مشاور یا منتقد قدرت سیاسی عمل کرده است. (29) البته آنان به طور مطلق قدرت سیاسی را نقد نکردند، بلکه نوع خاصی از قدرت را که مربوط به اقتدار سیاسی بنیادگرایان اسلامی است، مورد نقد ونفی قرار دادند. لیکن همین نقد هم با کمی تأخیر اتفاق افتاد. «نفی اقتدارگرایی دینی، تنها در نیمه دوم دهه هفتاد به ادبیات روشنفکران دینی راه یافته است.(30)

اکنون می توان دریافت که چرا روشنفکران دینی در دهه اول پس از انقلاب، جایی برای پرداختن به مسایل زنان باز نکرده یا مسائل زنان در اولویت کاری آنان نبوده است؛ و در دهه دوم به طرح مسائل زنان رو آورده اند. در آن دوره روشنفکری دینی در مسند قدرت بود و راه تحقق پروژه ای را که در پیش گرفته بود، کاملاً مساعد و باز می دید،اما، از هنگامی که از مسند قدرت رانده شد، شروع به نفی اقتدارگرایی دینی کرد. البته این اقدام هم با تأخیر چند ساله اتفاق افتاد، زیرا تصور آنان بر این بود که با رحلت رهبری انقلاب، اقتدار دینی نیز خود به خود، رو به افول خواهد گذارد و آنان مجددا به عرصه قدرت و سیاست، بازخواهند گشت ،اما وقتی چنین پیش بینی نسبت به اقتدار دینی بنیادگرایان، درست از آب درنیامد، دست به کار نقد و نفی اقتدار دینی زدند.

از این رو روشنفکری دینی، برای بازگشت به قدرت و تحقق مقتدرانه پروژه ای که در ذهن داشت، به استفاده ابزاری از بسیاری چیزها رو آورد. او به دلیل نگاه پروژه ای که دارد، استفاده ابزاری را مشروع می دانست، زیرا نگاه پروژه ای چنین استفاده ای را «توجیه عقلانی» کرده است. از جمله موارد استفاده ابزاری، پرداختن روشنفکری دینی به «مسئله زنان» می باشد.

«پروژه نوسازی» به روشنفکر دینی، اجازه بهره برداری ابزاری از مسئله زنان را داده است:

«راه حل «مسئله زنان» قبل از حل کلیت دو مسئله مذکور، یعنی دموکراسی و انتظارات از دین، برای روشنفکری دینی بی معنا خواهد بود، مگر آنکه بتوان از مسئله زنان، به عنوان ابزاری برای حل مشکل اساسی استفاده کرد.»(31)

بسیاری از گروهها و نیروهای اجتماعی - سیاسی که با زنان مرتبط بوده اند، در نهایت در گستره عمومی از آنان استفاده ابزاری کرده اند (از گذاشتن عناوین گروههای زنان در فهرست انتخاباتی خود تا بهره گیری از رانت های قدرت برای ارتباط با جنس مخالف تحت پوشش فعالیت اجتماعی). زنان در جمع های عمومی روشنفکران دینی، صرفا مخاطب بوده اند و نه مشارکت کننده و در جمع های خصوصی آنان نیز راه نداشتند. می توان این نکته توصیفی - و نه ارزش گذارانه - را با صراحت و قاطعیت گفت که جریان روشنفکری دینی در ایران جریان مردانه است.(32)

جان کلام :

افق معرفتی روشنفکری دینی در «مسئله زنان»، دنیوی ست. زیرا نگاه برون دینی به مسایل زنان دارد. از زبان دین وحیانی (کتاب و سنت) بهره نمی گیرد، با مسایل زنان گزینشی برخورد می کند. از این رو کمتر به واقعیات موجود در جامعه زنان می اندیشد. پروژه ای که بر دوش گرفته است ،او را به مقابله با بنیادگرایی اسلامی و شریعت اندیشی وامی دارد. روشنفکری دینی به دلیل نگاه پروژه ای که دارد، با «مسئله زنان» نسبت «ابزار انگارانه» برقرار کرده است. خردورزی روشنفکری دینی در باب مسئله زنان، از نوع «عقلانیت معطوف به قدرت» است. بنابراین، درباره مسئله زنان، نباید از روشنفکری دینی انتظار پاسخگویی به دو چیز را داشت: یکی، پاسخهای دینی و ارائه «الگوی زن مسلمان» و دیگری پاسخهای بنیادی به مسایل زنان.

پی نوشتها:

1- زیرا معرفت وحیانی، برخاسته از عالم مخلوقات نیست که خاستگاه الهی دارد. معرفت وحیانی، مبنی بر حقیقت هستی بخش است. «ان الله بکل شی ءٍ علیم» - (عنکبوت/64)

2- عبدالکریم سروش، سیاست - نامه، انتشارات صراط، ح دوم، 1378، ص 183

3- احمد نراقی، درباره روشنفکری دینی، نشریه راه نو، ش 9، خرداد 1377.

4- علیرضا علوی تبار، مسئله زنان در ایران، نشریه زنان، ش 65، ص 45.

5-علیرضا علوی تبار، نواندیشی دینی و فقه زنان، نشریه زنان، ش 58، ص 36.

6-همان

7- همان

8- محمد مجتهد شبستری، زنان، کتاب و سنت، نشریه زنان، ش 57

9- همان، ص 22

10- ملکیان مصطفی / زن، مرد، کدام تصویر / نشریه زنان، ش 64

11- عبدی عباس، روشنفکری دینی و مسائل فوری تر از مسئله زنان، نشریه زنان، ش 58

12- محمدی مجید، جنسیت، خط قرمز روشنفکران دینی، نشریه زنان، ش 58

13- عمادالدین باقی، مسئله زنان، کدام مسئله، نشریه زنان، ش 58

14- عباس عبدی ،روشنفکری دینی و مسائل فوری تر از مسئله زنان،نشریه زنان، شماره 58.

15- عمادالدین باقی، مسئله زنان، کدام مسئله، نشریه زنان، شماره 58

16- ملکیان مصطفی، زن، مرد، کدام تصویر، نشریه زنان، ش 64.

17- همان.

18- آشوری داریوش، ما و مدرنیّت، انتشارات صراط، ج اول، ص 98.

19-مسئله زنان در ایران، ص 45

20- علوی تبار، علیرضا، مسئله زنان در ایران، ص 45.

21- همان.

22- ملکیان مصطفی، زن، مرد، کدام تصویر، نشریه زنان، ش 64

23- مجتهد شبستری، محمد، زنان، کتاب و سنت، ص 21.

24- ملکیان، مصطفی، زن، مرد، کدام تصویر ص 32.

25- علوی تبار، علیرضا، نواندیشی دینی و فقه زنان، ص 37.

26-همان ص 37

27- ملکیان، مصطفی، زن، مرد، کدام تصویر، ص 32

28-همان، ص 32.

29- علوی تبار، علیرضا، مسئله زنان در ایران، ص 45

4- محمدی، مجیدجنسیت، خط قرمز روشنفکران دینی، ص 40.

30- عبدی، عباس، روشنفکری دینی و مسائل فوری تر از مسئله زنان، ص 38

31- محمدی، مجید، جنسیت، خط قرمز روشنفکران دینی، ص 40

منبع سایت حوزه.