تبیان، دستیار زندگی

هنگامى امام رضا ـ علیه السلام ـ ولیعهدى مأمون را پذیرفت كه دید اگر امتناع ورزد, نه تنها جان خویش را به رایگان از دست مى دهد , بلكه علویان و دوستداران حضرت نیز همگى در معرض خطر واقع مى شوند. بر امام لازم بود كه جان خویشتن و شیعیان و هواخواهان را از گزندها برهاند , زیرا امت اسلامى به وجود آنان و آگاهى بخشیدنشان نیاز بسیار داشت . اینان بایستى باقى مى ماندند تا براى مردم چراغ راه و رهبر و مقتدا در حل مشكلات و هجوم شبهه ها باشند. آرى , مردم به وجود امام و دست پروردگان وى نیاز بسیار داشتند , چه , در آن زمان موج فكرى و فرهنگى بیگانه اى بر همه جا چیره شده و در قالب بحثهاى فلسفى و تردید نسبت به مبادى خداشناسى , ارمغان كفر و الحاد مى آورد؟ ازینرو بر امام لازم بود كه بر جاى بماند و مسئولیت خویش را در نجات امت به انجام برساند و دیدیم كه امام نیز ـ با وجود كوتاه بودن دوران زندگیش پس از ولیعهدى ـ چگونه عملاً وارد این كار زار شد. حال اگر او با رد قاطع و همیشگى ولیعهدى , هم خود و هم پیروانش را به دست نابودى مى سپرد , این فداكارى معلوم نیست همچون شهادت حیاتبخش و گرهگشاى سید شهیدان گرهى از كار بسته امت مى گشود. علاوه بر این , نیل به مقام ولیعهدى ی اعتراف ضمنى از سوى عباسیان به شمار مى رفت دائر بر این مطلب كه علویان نیز در حكومت سهم شایسته اى دارند. دیگر از دلائل قبول ولیعهدى از سوى امام آن بود كه مردم خاندان پیامبر 9را در صحنهء سیاست حاضر بیابند و به دست فراموشیشان نسپارند, و نیز گمان نكنند كه آنان ـ همان گونه كه شایع شده بود ـ فقط علما و فقهایى هستند كه در عمل هرگز به كار ملت نمى آیند. شاید امام نیز در پاسخى كه به سوءال ابن عرفه داد, نظر به همین مطلب داشت . ابن عرفه از حضرت پرسید: ـ اى فرزند رسول خدا! به چه انگیزه اى وارد ماجراى ولیعهدى شدى ؟ امام پاسخ داد: به همان انگیزه اى كه جدم على ـ علیه السلام ـ را وادار به ورود در شورا نمود (29). گذشته از همهء اینها, امام در ایام ولیعهدى خویش چهرهء واقعى مأمون را به همه شناساند و با افشا ساختن نیت و هدفهاى وى در كارهایى كه انجام مى داد, هرگونه شبهه و تردیدى را از ذهن مردم زدود. آیا امام خود رغبتى به این كار داشت ؟ اینها كه گفتیم هرگز دلیلى بر میلى باطنى امام براى پذیرفتن ولیعهدى نمى باشد, بلكه همان گونه كه حوادث بعدى اثبات كرد, او مى دانست كه هرگز از دسیسه هاى مأمون و دار و دسته اش در امان نخواهد بود و گذشته از مقام , جانش نیز از آسیب آنان محفوظ نخواهد ماند. امام بخوبى در مى كرد كه مأمون به هر وسیله اى كه شده در مقام نابودى وى ـ جسمى یا معنوى ـ برخواهد آمد. تازه اگر هم فرض مى شد كه مأمون هیچ نیت شومى در دل ندارد, چنانكه گفتیم با توجه به سن امام امید زیستنش تا پس از مرگ مأمون بسیار ضعیف مى نمود. پس اینها هیچ كدام براى توجیه پذیرفتن ولیعهدى براى امام كافى نبود. از همهء اینها كه بگذریم و فرض را بر این بگذاریم كه امام امید به زنده ماندن تا پس از درگذشت مأمون را نیز مى داشت , ولى برخوردش با عوامل ذى نفوذى كه از شیوهء حكمرانى وى خشنود نبودند, حتمى بود. همچنین توطئه هاى عباسیان و دار و دسته شان و بسیج همهء نیروها و ناراضیان اهل دنیا بر ضد حكومت امام كه برنامه اش اجراى احكام خدا به شیوهء جدش پیامبر (صلی الله علیه واله) و على ـ علیه السلام ـ بود, امام را با مشكلات زیانبارى روبرو مى ساخت . فقط اتخاذ موضع منفى درست بود با توجه به تمام آنچه گفته شد درمى یابیم كه براى امام ـ علیه السلام ـ طبیعى بود كه اندیشه ء رسیدن به حكومت را از چنین راهى پر زیان و خطر از سر به دركند, چه , نه تنها هیچ ی از هدفهاى وى را به تحقق نمى رساند, بلكه بر عكس سبب نابودى علویان و پیروانشان همراه با هدفها و آمالشان نیز مى گردید. بنابراین , اقدام مثبت در این جهت ی عمل انتحارى و بى منطق قلمداد مى شد.

. مؤمن ، مؤمن واقعى نیست ، مگر آن كه سه خصلت در او باشد : سنتى از پروردگارش و سنتى از پیامبرش و سنتى از امامش . اما سنت پروردگارش ، پوشاندن راز خود است ، اما سنت پیغمبرش ، مدارا و نرم رفتارى با مردم است ، اما سنت امامش صبر كردن در زمان تنگدستى و پریشان حالى است .(اصول كافى ، ج 3 ، ص 339) 2. پنهان كننده كار نیك ( پاداشش ) برابر هفتاد حسنه است و آشكار كنندهكار بد سرافكنده است ، و پنهان كننده كار بد آمرزیده است .(اصول كافى ، ج 4 ، ص 160) 3. از اخلاق پیامبران ، نظافت و پاكیزگى است. (تحف العقول ، ص 466) 4. امین به تو خیانت نكرده ( و نمىكند ) و لیكن ( تو ) خائن را امین تصور نمودى . (تحف العقول ، ص 466) 5. برادر بزرگتر به منزله پدر است .(تحف العقول ، ص 466) 6. دوست هركس عقل او ، و دشمنش جهل اوست .(تحف العقول ، ص 467) 7. دوستى با مردم ، نیمى از عقل است. (تحف العقول ، ص 467) 8. به درستى كه خداوند ، سر و صدا و تلف كردن مال و پر خواهشى را دوست ندارد . (تحف العقول ، ص 467) 9. عقل شخص مسلمان تمام نیست ، مگر این كه ده خصلت را دارا باشد : از اوامید خیر باشد ، از بدى او در امان باشند ، خیر اندك دیگرى را بسیار شمارد ، خیر بسیار خود را اندك شمارد ، هرچه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود ، در عمر خود از دانشطلبى خسته نشود ، فقر در راه خدایش از توانگرى محبوبتر باشد ، خوارى در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوبتر باشد ، گمنامى را از پرنامى خواهانتر باشد . سپس فرمود : دهمى چیست و چیست دهمى ! به او گفته شد : چیست ؟ فرمود : احدى را ننگرد جز این كه بگوید او از من بهتر و پرهیزگارتر است. (تحف العقول ، ص 467) 10. از امام رضا (علیه السلام) سؤال شد : سفله كیست ؟ فرمود : آن كه چیزى دارد كه از ( یاد ) خدا بازش دارد. (تحف العقول ، ص 466)

اخلاق فردی و اجتماعی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام ، مایه جلب محبت مردم شده بود، به طوری که همه موافقان و مخالفان از وی خشنود بودند. ایشان در حقیقت، گنجینه فضیلت ها بود. آن حضرت، بسیار صدقه می داد، به ویژه در شب های تاریک و پنهانی. همواره متبسم و خوشرو بود و قهقهه نمی زد. اگر کسی از او کمک می خواست، با تواضع او را یاری می کرد. با خدمتکاران کنار یک سفره می نشست و غذا می خورد. خدمتکاری را که مشغول غذا خوردن بود، برای کاری فرا نمی خواند. بهترین قسمت غذای خود را برای نیازمندان می فرستاد. اگر غذایی از حد نیاز بیشتر می آمد، آن را هرگز دور نمی ریخت. اهل اسراف نبود و حتی با دیدن میوه نیم خورده ناراحت می شد. غذای خود را با نمک آغاز می کرد. با بوی خوش خود را خوشبو می ساخت.محاسن خود را خضاب می نمود و در تشییع جنازه مسلمانان شرکت می کرد

هنگامی که میهمانی به محضر امام رضا علیه السلام می آمد. ایشان به اندازه توانایی خود از وی پذیرایی می کرد و راضی نمی شد میهمان کارهای منزل را انجام دهد. یک روز بر امام رضا علیه السلام میهمانی آمد و تا هنگام شب با ایشان صحبت می کرد. ناگهان نور چراغ کمسو شد. آن مرد دستش را برای درست کردن چراغ دراز کرد، ولی امام به سرعت مانع کار او شدند و خودشان آن را تنظیم نمودند و فرمودند: «ما میهمان را به کار نمی گیریم». امام رضا علیه السلام با چنین کارهای به ظاهر کوچک، درس های بزرگی به یاران خود می دادند.

امام رضا علیه السلام در برخوردهای اجتماعی، بهترین عبارات را به کار می بردند و مواظب بودند کسی از ایشان نرنجد. محمدبن فَضْل می گوید: امام رضا علیه السلام در عید فطر به یکی از خادمانش فرمود: «خداوند اعمال شما و ما را بپذیرد». سپس نماز عید فطر را بر پا نمودند. روز عید قربان هم به همان غلام فرمود:«خداوند از ما و شما قبول کند». به امام عرض کردم: ای پسر رسول خدا، در روز عید فطر جمله ای گفته ای و در عید قربان غیر آن؟ امام فرمود: «در عید فطر گفتم از تو و ما بپذیرد؛ زیرا کار او مانند کار ما بود. هر دو در ماه رمضان روزه گرفته بودیم، ولی در عید قربان گفتم: خداوند از ما و شما بپذیرد؛ زیرا ما توانایی قربانی کردن داریم و او نمی تواند قربانی کند. پس کار ما غیر کار او بود». به این ترتیب، حضرت رضا علیه السلام حتی در برخوردهای ساده به عزت دیگران احترام می گذاشت.