تبیان، دستیار زندگی

رابطه طومار شیخ بهایی با تقسیم سنتی آب زاینده رود؟

 

حسینی ابری سیدحسن*

* دانشگاه اصفهان

 

رودخانه آب شیرین و دایمی حوزه داخلی ایران، از قدیم الایام به ضرورت بهره برداری و بهره وری درست در منطقه خشک با اقلیم ناپایدار اصفهان و حومه، دارای نظم و نسق (تقسیم نامه) ویژه ای بوده است. آخرین تقسیم نامه آن در عرف جامعه محلی بنام طومار شیخ بهایی موسوم شده است.

 

بر اساس این طومار کل آب رودخانه به 33 سهم کلی و 275 سهام جزیی تربین 7 بلوک آبخور آن که از حدود 70 کیلومتری غرب اصفهان تا 120 کیلومتری شرق این شهر ادامه داشته است تقسیم شده است. (حسینی ابری، 1379، 71)

 

تقسیم آب بر اساس طومار از 75 روز بعد از نوروز تا آخر آبان ماه به مدت 160 روز مجری بوده و در فصول سرد سال که نیاز به آبیاری وجود نداشته است، به اصطلاح رودخانه آزاد بوده، و هر کس به هر میزان نیاز داشته است می توانسته از آن بهره برداری نماید.

 

از ویژگیهای اصلی طومار یکی این است که، در آن هیچ روستا و مزرعه در کل منطقه و هیچ باغ و محله ای در داخل شهر از قلم نیفتاده و نمای بیش از یکهزار واحد آبیاری آن در 27 صفحه A4 تنظیم شده و از شرح و بست های بی مورد در آن خود داری شده است. (بازنویس طومار)

 

ویژگی دیگر آن این که، طومار به خط سیاقی نوشته شده است و بعضا اسامی آن بدون نقطه ثبت شده که تطبیق محلی آن برای غیر اهل فن کمی مشکل است. نگارنده در کتاب زاینده رود از سرچشمه تا مرداب، کوشیده است تا این مشکل را حل نماید. طومار مزبور تا سالهای اخیر که شبکه جدید آبیاری رودخانه تکمیل نشده بود (در بلوک آیدُغمش، آشیان و رودشتین) مجری بود.

 

در اینکه طومار ابداع مرحوم شیخ بهایی، فیلسوف و ریاضی دان بزرگ زمان صفویه است یا خیر؟ بعضی از نویسندگان که اصولا زمان کافی برای کشف حقایق را ندارند، بصورت کپیه از نویسندگان قبل از خود، و همه آنان نیز از مرحوم استاد سید نفیسی نوشته اند، «طومار کار بزرگ مرحوم شیخ بهایی است»، که در این زمینه دو مشکل، یکی جدید بودن تمدن آبیاری زاینده رود را و دیگری تعلق آن را با همه عظمت آن به یک فرد، نسبت می دهند که جای تاسف است.

 

نگارنده طی بیست و چند سال بررسی اسنادی و میدانی در مسیر زاینده رود با دلایل مختلف و ضمن احترام عمیق به دانشمندان گذشته این سرزمین با دلایل مختلف از جمله: دلایل جغرافیایی، تاریخی و متن خود طومار به این واقعیت رسیده است که طومار تکامل یافته، تاریخ، جغرافیا، سیاست و فرهنگ سرزمین اصفهان است و با تغییراتی که در اعصار و قرون در آن راه یافته حداقل به بیش از 2000 سال قبل می رسد. (حمزه اصفهانی 1367، ص 62)

 

كلید واژه: طومار، شیخ بهایی، 33 سهم، حقابه، بلوک آبخور، خط سیاقی، دلایل تاریخی – جغرافیایی، سیاست و فرهنگ

پایگاه اطلاعات علمی (SID)

۱-پل دِه كرم سفلی: این پل از پل‌های قدیمی زاینده‌رود است كه در نزدیكی سد كوهرنگ قرار دارد.       

۲-پل وَرگان: این پل نیز در نزدیكی دو روستای بُن شور و نار سفلی قرار دارد و غیر از پل فلاورجان می‌باشد.

۳-پل هوره یا سوادجان: نظر به اینكه این پل مجاور دهكده هوره قرار گرفته پل هوره نامیده می‌شود.

۴- پل ایسی سو: این پل كه نسبتاً‌ جدید می‌باشد، در مجاورت سد شاه عباس ساخته شده و طول آن ۸۰ متر است.

۵-پل زمان خان: این پل قدیمی، دارای دو دهانه و  ۳۰ متر طول است كه به پل سامان نیز شهرت دارد.

۶- پل باغ بهادران: در شهر كوچك اما بسیار زیبا و حاصلخیز و پر بركت باغ بهادران قرار دارد و طول آن ۶۰ متر می‌باشد.

۷- پل كلّه: این پل قدیمی و معروف چندین بار بازسازی شده است. مردم اصفهان و نقاط دیگر برای گردش و تفریح كنار آن می‌روند. این پل بین روستای مدیسه و نوگوران واقع شده،  ۹۸متر طول دارد كه قبلاً راه عبور اصفهان به شهركرد بوده است.

۸- پل سر: این پل در سالهای اخیر در كنار پل كلّه ساخته شده كه جادة اصفهان به چهارمحال و بختیاری و خوزستان از آن می‌گذرد. پل سر نزدیك سیصد متر طول و یكصد متر ارتفاع دارد و یكی از بزرگترین پل‌های استان محسوب می‌شود.

۹- پل ریز لنجان: یكی از پل‌های معمولی روی زاینده‌رود است كه در روستای ریزِ زرین‌شهر قرار دارد.

۱۰- پل دیزیچه: از پل‌های نسبتآً جدید كه در محل دیزیچه جهت كارخانه سیمان سپاهان ساخته شده است.

۱۱- پل بابامحمود: این پل قدیمی است و قدمت آن به زمان مغول می‌رسد. محل آن را فیروزان می‌گفتند. طول این پل ۱۵۲ متر می‌باشد.

۱۲- پل راه‌آهن: از پل‌های نسبتاً جدید است كه به سال ۱۳۴۸ شمسی در مجاور كوه قلعه‌بزی ساخته شد.

۱۳- پل باغشاه: این پل در محل مزرعه باغشاه صفی آباد احداث گردیده است یا ورگون ساخته شده و ۱۴۰ متر طول دارد.

۱۴- پل فلاورجان: از پل‌های قدیمی زاینده رود است كه در روستای ورگان قرار دارد.

۱۵- پل درچه: این پل ابتدا مال رو بوده ولی اخیراً پل دیگری در كنار آن به صورت بتون مسلح ساخته شده كه ماشین‌رو می‌باشد. طول این پل ۹۵ متر است.

۱۶- پل وحید: نخستین پلی كه زاینده‌رود پس از وارد شدن به اصفهان از زیر آن می‌گذرد پل وحید است. این پل معظم سابقة چندانی ندارد اما از پلهای مستحكم و پر رفت و آمد غرب اصفهان است كه به عنوان پل كمربندی عمل می‌كند و محل عبور خودروهای سنگین و كامیونهایی است كه از شمال ایران به جنوب حركت می‌كنند.  این پل حدود ۱۳۰ متر طول و ۲۲ متر عرض دارد.

۱۷- پل مارنان: این پل در كنار شهر، در مغرب اصفهان و پس از پل وحید قرار دارد كه چون به قریة مارنان وصل می شود به این نام شهرت یافته است. مارنان متصل به جلفا – محله ارمنی‌های اصفهان – می‌باشد. نام این پل در قدیم پل سرافراز بوده كه به دست یكی از ثروتمندان ارامنة جلفا در زمان صفویه ساخته شده و دارای هفده چشمه است. مدتی پیش (پس از انقلاب) چند چشمه آن بر اثر سیل و طغیان رود خراب شد كه به دنبال دستور مخصوص نخست‌وزیر وقت و به وسیلة شهرداری به نحو مطلوبی مرمت گردید. طول این پل ۱۶۰ متر است و گردشگاههای زیبایی در كنار آن قرار دارد.

۱۸- پل فلزی: این پل بسیار محكم است و از خروارها آهن ساخته شده است. پل فلزی تقریباً در وسط اصفهان كنونی است و خیابان دكتر بهشتی را به خیابان حكیم نظامی متصل می‌نماید و راه عبور اكثر كامیونها و اتوبوسهای بین شهری می‌‌باشد. این پل در سال ۱۳۳۸شمسی ساخته شده و در اطراف آن پاركهای بسیار زیبایی احداث گردیده است. طول این پل ۱۳۶ متر است.

۱۹-  پل آذر: این پل بزرگ چند سال بعد از پل فلزی ساخته شده كه از نظر استحكام نیز قابل توجه است. اما ارتفاع آن از سطح آب نسبت به پل‌های مشابه بسیار كم است. این پل خیابان آذر را به خیابان نظر و جلفا متصل می‌سازد.

۲۰- پل سی و سه پل: این پل از بناهای تاریخی و معروف اصفهان و درست در مركز شهر قرار گرفته است كه خیابان چهارباغ عباسی را به چهارباغ بالا متصل می‌كند. این پل به نامهای پل چهارباغ، سی و سه پل و پل الهوردیخان نیز شهرت دارد سی و سه پل طولانی‌ترین پل زاینده‌رود است

و دارای ۳۰۰ متر طول و سی و سه چشمه است. این پل در قدیم، چهل چشمه داشته است.

این پل به دستور شاه عباس اول و به دست  الهوردیخان ، سپهسالار ارتش در سال ۱۰۱۱ هجری ساخته شده است.

۲۱- پل فردوسی: این پل در بلوار آینه خانه و بین پل چهارباغ و پل جویی (پل سعادت آباد) واقع شده است. این پل مستحكم، شمال و جنوب اصفهان را در یك منطقه زیبا به هم متّصل می‌نماید. نظر به اینكه عبور وسایط نقلیه از پلهای چهارباغ و جویی و خواجو ممنوع است، این پل مهمترین وسیلة ارتباط دو جانب رود و شلوغترین محل آمد و رفت خودروهاست.  این پل عریض و طویل چندان قدیمی نیست و حدود ۲۵ سال قبل با اصول فنی ساخته شده است.

۲۲- پل جویی: این پل محاذی عمارت هفت دست و در حد غربی باغ سعادت‌آباد قرار داشته است كه چون جوی آبی بر روی آن ساخته بودند به این نام معروف شده است. این پل، اختصاصی‌ بوده و عمارت هفت دست را به باغ سعادت‌آباد وصل می‌نموده است. پل جویی به رغم عرض كم و طول زیاد، بسیار محكم ساخته شده و با وجود قدمت چند صد ساله، از حوادث مصون مانده است. تاریخ دقیق بنا و نام سازنده این پل مشخص نیست، شاید مربوط به زمان شاه عباس دوم باشد. نام پل جویی در تلفظ اهالی به پل چوبی تبدیل شده است.

۳۳- پل خواجو: این پل یكی از زیباترین بناهای تاریخی و ارزشمندترین آثار هنری و معماری عهد صفویه در اصفهان و ایران است.

پل خواجو در انتهای شرقی خیابان، محل تلاقی خیابانهای كمال اسماعیل، مشتاق و چهارباغ خواجو قرار دارد و به نام‌های پل خواجو، پل حسن بیك، پل باباركن و پل گبرها معروف بوده است. تاورنیه سیاح معروف در مورد آن نوشته است: «رودخانه زاینده رود در هیچ كجا، بستری به این زیبایی ندارد». این پل شامل چهار طبقه و از حیث معماری و استحكام بی‌نظیر است. نقاشیها و طلاكاریهای زیبای این پل از زمان صفویه تاكنون هنوز چشمگیر است. پل خواجو در سال ۱۰۶۰ هجری به دستور شاه عباس دوم بنا شده و در سال ۱۰۶۸، سدی برای آن پل ساخته شد تا با تجمع آب روی رودخانه كشتیرانی كنند. برای این منظور تخته‌هایی جلو چشمه‌های پل قرار می‌دادند تا آب پشت پل بالا بیاید، و كشتیهای تفریحی روی آن حركت نموده و مردم به تفریح و تماشا بپردازند.

گفتنی است كه قبل از احداث این پل، در محل آن پل كوچكی وجود داشته است.

۲۴- پل بزرگمهر: این پل عریض و طویل و پر رفت و آمد در شرق اصفهان قرار دارد و از پل‌های مهم زاینده‌رود به شمار می‌رود. طول پل حدود ۱۳۰ متر و عرض آن ۱۶ متر است. این پل مانند پل‌های وحید، فلزی، آذر و فردوسی در دوران پهلوی ساخته شده است.

۲۵- پل شهرستان: این پل كه جزء بناهای تاریخی و مشهور اصفهان است در سه كیلومتری شرق اصفهان و در ناحیة جی، از نواحی اصفهان قدیم، قرار دارد. بعضی از مورخین و باستان‌شناسان اساس و بنیاد این پل را به زمان ساسانیان نسبت داده‌اند. پل شهرستان در دوران دیلمیان و سلجوقیان تنها پل مهم زاینده‌رود در داخل اصفهان بوده است. در دو دورة مذكور و دوران‌های بعد تعمیراتی در آن به عمل آمده است. این پل در كمال استحكام ساخته شده است و نظر به نزدیكی به قریة شهرستان به این نام شهرت دارد. پل‌های مشابه و همزمان آن، پل دزفول و پل شوشتر می‌باشد كه از عهد ساسانی بر جای مانده‌اند.

۲۶- پل چوم: این پل در فاصلة شش كیلومتری شرق پل خواجو و مقابل قریة چوم قرار دارد. طول آن ۱۱۶ متر است.

۲۷- پل سروش فادران: این پل نیز بعد از پل چوم و در شرق اصفهان در جوار قصبه‌ای به همین نام قرار گرفته است.

۲۸- پل ورزنه: در منتهی الیه شرقی رودخانه و در جوار قصبة ورزنه، از بلوك رودشت اصفهان، قرار دارد.

از پل‌های دیگر زاینده‌رود: پل اژیه، پل فارفان، پل پلان، پل ورغان و پل دشتی را میتوان نام برد. بعضی از پلهایی كه نام برده شده، به علت تغییر مسیر رودخانه و یا احداث پل جدیدی در حوالی آن، ویران شده یا از اعتبار افتاده است.

درگاه الکترونیکی شهرداری اصفهان

به این پست مراجعه کنید