تبیان، دستیار زندگی

اول ربیع‌الاول مصادف است با هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه؛ ماجرای از خود گذشتگی امیرالمؤمنین(ع) و خوابیدن ایشان در بستر حضرت رسول(ص).

آیه ۲۰۷ سوره مبارکه «بقره» به بیان این موضوع می‌پردازد که تفسیر آن از تفسیر «نمونه» آیت‌الله مکارم شیرازی در ادامه می‌آید:

«وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»

از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى‏فروشد و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است.

***شأن نزول

سید هاشم بحرانى دانشمند معروف شیعه در کتاب «غایة المرام‏» از تفسیر ثعلبى دانشمند و مفسر معروف اهل تسنن، ثعلبى مى‏گوید: هنگامى که پیغمبر اسلام تصمیم گرفت مهاجرت کند براى اداى دِین‌هاى خود و تحویل دادن امانت‌هایى که نزد او بود على (ع) را به جاى خویش قرار داد و شب هنگام که مى‏خواست به سوى غار ثور برود و مشرکان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره کرده بودند دستور داد على (ع) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى) که مخصوص خود پیغمبر بود روى خود بکشد.

در این هنگام خداوند به جبرئیل و میکائیل وحى فرستاد که من بین شما برادرى ایجاد کردم و عمر یکى از شما را طولانى‏تر قرار دادم کدام یک از شما حاضر است ایثار به نفس کند و زندگى دیگرى را بر خود مقدم دارد هیچ کدام حاضر نشدند. در این هنگام خداوند به آنها وحى کرد که چرا شما مانند على بن ابیطالب نیستید؟ من میان او و محمد پیمان برادرى بستم، و اینک او در بستر محمد خوابیده است تا جان خود را فداى او کند، و زیادى عمر خویش رابه وى ایثار نماید.

به آنها وحى شد اکنون على (ع) در بستر پیغمبر خوابیده و آماده شده جان خویش را فداى او سازد به زمین بروید و حافظ و نگهبان او باشید.

هنگامى که جبرئیل بالاى سر و میکائیل پایین پاى على(ع) نشسته بودند جبرئیل مى‏گفت: به به آفرین بر تو اى على! خداوند به واسطه تو بر فرشتگان مباهات مى‏کند. در این هنگام آیه فوق نازل شد و به همین دلیل آن شب تاریخى به نام لیلة المبیت نامیده شده است

ابن عباس مى‏ گوید: این آیه هنگامى که پیغمبر از مشرکان کناره گرفته بود و با ابو بکر به سوى غار مى‏رفت درباره على (ع) که در بستر پیغمبر خوابیده بود نازل شد.

ابو جعفر اسکافى مى‏گوید: (همانطور که ابن ابى الحدید در شرح نهج البلاغه جلد ۳ صفحه ۲۷۰ ذکر کرده است) جریان خوابیدن على (ع) در بستر پیغمبر (ص‏) به تواتر ثابت شده و غیر از کسانى که مسلمان نیستند و افراد سبک مغز آن را انکار نمى‏کنند در جلد دوم الغدیر ذیل آیه مورد بحث (صفحه ۴۸ به بعد) مى‏نویسد: غزالى در جلد سوم کتاب «احیاء العلوم» صفحه ۲۳۸ و گنجى در کتاب «کفایة الطالب» صفحه ۱۱۴ و صفورى در جلد دوم کتاب «نزهة المجالس» صفحه ۲۰۹ و ابن صباغ مالکى در کتاب «الفصول المهمة» صفحه ۳۳ ، سبط بن جوزى حنفى در «تذکرة الخواص» صفحه ۲۱ شبلنجى در «نور الابصار» صفحه ۸۶ و احمد در جلد یک «مسند» صفحه ۳۴۸ و جلد دوم «تاریخ طبرى» صفحه ۹۹ تا ۱۰۱ و ابن هشام در جلد دوم «سیرة» صفحه ۲۹۱ و حلبى در سیره خود و جلد دوم «تاریخ یعقوبى» صفحه ۲۹، جریان لیلة المبیت را نقل کرده‏اند .

ولى این گروه تنها با خدا معامله مى‏کنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى‏فروشند و جز رضا و خشنودى او چیزى خریدار نیستند و با فداکارى و ایثار آنهاست که امر دین و دنیا اصلاح و حق زنده و پایدار مى‏شود و زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى‏شود.

جمله «وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»که در حقیقت نقطه مقابل چیزى است که در آیات قبل درباره منافقان مفسد فى‌الارض نازل شده بود؛ «فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ».

این احتمال نیز در تفسیر جمله«وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ» و تناسب آن با آغاز آیه وجود دارد که مى‏خواهد این حقیقت را روشن سازد که وجود این چنین افراد وفادار و ایثارگر در میان مردم، از رأفت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته، زیرا اگر چنین انسان‌هاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند ارکان دین و اجتماع فرو مى‏ریزد، ولى خداوند مهربان با این دوستان ایثارگر خود، جلوی خرابکارى دشمنان را مى‏گیرد.

به هر حال آیه ۲۰۷ سوره بقره مبنی بر «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ». یکى از بزرگترین فضایل على(ع‏) است که در اکثر منابع اسلامى آمده و به قدرى چشمگیر است که معاویه به خاطر دشمنى خاصى که با على(ع‏) داشت طبق روایتى چنان از این فضیلت ناراحت بود که «سمرة بن جندب» را با ۴۰۰ هزار درهم تطمیع کرد که بگوید این آیه در باره عبد الرحمن بن ملجم، قاتل على (ع‏) (طبق حدیث مجعولى) نازل شده و آن منافق جنایت پیشه نیز چنین کرد، ولى همانطور که انتظار مى‏رفت حتى یک نفر این حدیث مجعول را نپذیرفت.