تبیان، دستیار زندگی

یکی از گنجینه‏های تاریخی کشورمان که در محل کاخ و بنای چهل‏ستون (1) اصفهان قرار دارد، دربردارنده مجموعه‏ای ارزشمند از آثار تاریخی و هنری ایران اسلامی است. هر کدام از این آثار و اشیا سند گویایی از فرهنگ و تمدن غنی و پویای اسلامی و ایرانی است و قرآن و اشیای وقفی، بخشی از آثار قابل توجهی است که در این گنجینه نگهداری می‏شود.

روزانه صدها تن از جهانگردان، هموطنان و هنردوستان علاقه‏مند ضمن بازدید از بنای چهل‏ستون، از این گنجینه نیز دیدن می‏کنند. در این نوشته کوشیده‏ایم به‏گونه اجمالی این اشیا را معرفی کنیم:

1. قسمتی از قرآن کریم روی پوست آهو به خط کوفی، به شیوه اعراب‏گذاری ابوالاسود دوئلی و خلیل بن احمد فراهیدی(2) روی پوست آهو به خط ضحّاک بن عجلان (3) با مُهر الحاقی، منسوب به امام حسن بن علی بن ابی طالب(ع) مشتمل بر 575 ورق به طول 42 سانتی‏متر و عرض 35 سانتی‏متر (به شماره ثبت 99) [تصویر شماره 1] در ذیل دو صفحه مربوط به سوره ماعون دست‏نوشته‏هایی به خط شکسته تحریری به این شرح نوشته شده است که نشان می‏دهد به این قرآن و زیارت آن در دورانهای پیش عنایت ویژه‏ای بذل می‏شده است.

در حاشیه زیر صفحه انتهای سوره ماعون نوشته شده است:

«به تاریخ شهر شوال‏المکرم 1334 که من در سن پنجاه و هشت‏ساله بودم و به حکومت فارس متشرفم در چهل‏ستون توی تالار به زیارت این قرآن مجید مشرف شدم و در همین سال حکومت اصفهان با حضرت مستطاب والا عین‏السلطنة و برای یادگار با حضور آقای یمین‏السلطنة، پسر حضرت اقدس والا، ظل‏السلطان، و اخوان کرام ایشان این تاریخ نوشته شده است که باقی بماند. عبدالحسین فرمان‏آرا»

و در زیر صفحه مقابل (صفحه سرلوح سوره ماعون) ظاهرا با همان خط آمده است:

«بعد از چهار سال و چند ماه ایالت(4) فارس که از شیراز به اصفهان مراجعه و بحمداللّه‏ آن مملکت آشفته و بهم‏ریخته را در مدت ایالت خود منظم و اهالی را از

مجاعه و قحطی خلاصی و موفقیت‏های کاملی حاصل نمودم، در محرم سنه 1339 به واسطه خستگی استعفا دادم، در تاریخ 29 صفر 1339 در زمان حکومت جناب مستطاب اجل اکرم آقای نصیرخان، سردار جنگ بختیاری، که در باغ نو منزل داشتم، به اتفاق حضرت اشرف والا شاهزاده‏اسمعیل میرزا معتمدالدوله دوباره به زیارت این قرآن مجید نائل شده و در خدمت حضرت حکمران و حضرت والا، شاهزاده معتمدالدوله این مختصر را برای یادگاری در مقابل یادگار اجل نوشتم.»

برای آگاهی بیشتر در این زمینه ن‏ک: رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، انتشارات انجمن آثار ملی، شماره پی‏درپی 101، ص357. ضمنا به گفته دکتر هنرفر این مجموعه در یک صندوقچه، احتمالاً تا اوایل دوره پهلوی در دریچه‏ای که بالای محراب مسجد شاه [امام کنونی] اصفهان قرار دارد نگهداری می‏شده است.

و در حاشیه‏ای دیگر:

«این بنده فعلاً که 4 رجب 1337 است از شیراز به واسطه بی‏مهری حضرت والا فرمانفرما احضار به تهران شده و برای زیارت بزرگ‏ترین کتاب آسمانی در عمارت چهل‏ستون آمده و برای یادگار نوشته شد. ثقة‏الاسلام شیرازی»

2. قرآن کریم به خط کوفی با نقطه‏گذاری و اعراب ابوالاسود دوئلی به خط ابوالبرکات محمد، متعلق به سده چهارم هجری، که آخر آن به خط نسخ به این جمله مزین شده است: «کتبه علی ابن الحسین امام زین‏العابدین، علیه‏السلام» این قرآن مشتمل است بر 288 ورق و 17 سطر در هر صفحه، با جلد تیماج به طول 36 و عرض 5/ 27 سانتی‏متر (شماره ثبت 100) [تصویر شماره 2]

بنا بر اسناد موجود این دو قرآن به اضافه رونوشت فرمانی از حضرت علی بن ابی‏طالب(ع) در «دیر حزقیل» به طول 6 متر و 87 سانتی‏متر و عرض 5/ 35 سانتی‏متر که به خط کوفی روی پوست آهو نقش بسته و در مورد آزادی ادیان و بویژه در مورد نصاری است (5) و نیز خرقه‏ای متعلق به شیخ صفی که آن نیز هم‏اکنون متعلق به این گنجینه است و در محفظه‏ای کوچک، روی سردر ورودی کاخ نگهداری می‏شده است. در 1306هـ.ش یکی از هنرمندان بزرگ اصفهانی صندوقچه‏ای را به منظور حفظ و نگهداری اشیای یادشده ساخته است (6)

3. کلام‏اللّه‏ مجید به خط نسخ حسن خوانساری و تذهیب عمل محمد مذهّب‏باشی مربوط به سده 13هـ.ق این قرآن با ترجمه و تذهیب سرلوح و تذهیب سر سوره‏ها و سیزده سطر در هر صفحه و مجدول بر کاغذ خانبالغ و با

جلد لاکی، زرافشان با طول 27 سانتی‏متر و عرض 5/ 17 سانتی‏متر در 496 برگ متعلق در این گنجینه نگهداری می‏شود. این قرآن وقف است واقف آن آغاعنبر و وقف‏نامه آن بر صفحه مستقلی به خط نسخ بسیار زیبا قبل از آغاز سوره حمد به این شرح آمده است:

«بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم، الحمداللّه‏ الواقف علی الضمایر المطلع علی السرائر والصلوة والسلام علی/ محمد و آله اصحاب المناقب والمفاخر و بعد وقف مخلّد شرعی و حبس/ مؤبّد ملّی شد حسب الفرموده عالیجاه رفیع جایگاه عزت و سعادت/ پناه تقوی و توفیق انتباه تشرع و تورع اکتناه تقدس و تدین/ دستگاه مقرب الخاقانی محرم حریم حرم محترم سلطانی الموفق بتوفیقات/ اللّه‏ الاحد الاکبر، آغاعنبر، این جلد کلام‏اللّه‏ را بر شیعه اثناعشریه/ و تولیت آن را مفوض نمود بسرکار شریعت‏مدار جناب مستطاب حقایق و دقایق/ نصاب فضایل و خصایل ایاب، قدوة‏المحققین اسوة‏المدققین عمدة/ المجتهدین عون‏الاسلام والمسلمین احکم‏الاساطین و اعظم‏البراهین/ مروّج‏الدین الحاج محمدجعفر، و بعد از حیات متولّی معظم‏الیه باتقی اولاد/ ذکور و بعد از آن باتقی از ذکور اولاد ذکور و هکذا نسلاً بعد نسل و چنانچه/ العیاذ باللّه‏ اولاد ذکور منقرض شوند یا آنکه موصوف بصفة تقوی نباشند/ تولیت آن مفوض است بمجتهد جامع‏الشرائط. (شماره ثبت 496) [تصویر شماره 3]

4. قرآن کریم به خط نسخ محمدتقی بن محمد دزفولی مربوط به سده یازدهم هجری با کاغذ خانبالغ به طول 5/ 25 و عرض 5/ 17 سانتی‏متر در 884 ورق با تذهیب سرلوح و تذهیب سر سوره‏ها مجدول و ده سطر در هر صفحه، وقف‏نامه این قرآن که در 20 شهر ذی‏قعدة‏الحرام 1136 نوشته شده و قبل از آغاز قرآن نوشته شده است، ناقص و بخش عمده‏ای از آن از بین رفته است. بر سطر پایانی این وقف‏نامه آمده است: «بجهة وقف نامجه قلمی شد فی 20 شهر ذی‏قعدة‏الحرام من شهور سنة ست و ثلثین... [بعد مأة و] الف 1136 من الهجرة النبویة.»

هرچند مهر پایانی وقف‏نامه و نیز نام واقف از بین رفته، اما نام متولی «آقاثریا غلام خاصه شریعه» باقی‏مانده است [تصویر شماره 4]

5. قرآن کریم کوچک با جلد گل و مرغ ـ لاکی با تذهیب سر سوره‏ها و سرلوح تمام تذهیب، مجدول، به خط نسخ در 212 برگ به تاریخ کتابت 1236 هجری به طول حدود 18 سانتی‏متر و عرض تقریبی 5/ 11 سانتی‏متر [تصویر شماره 5]

6. سه جفت در بسیار ارزشمند موقوفه آستانه شیخ

صفی‏الدین اردبیلی، جدّ شاهان صفوی، که سالها پیش به کاخ چهل‏ستون منتقل شده است. یکی از آنها به خاتم بسیار ظریف مربوط به دوران صفوی با طرحهای هندسی آراسته شده و بر دو لنگه آن در چهار قاب لوزی 5/ 2ضربدر5/ 2 سانتی‏متر مربع به صورت بسیار ظریف و زیبایی دعای «یا من هو بمن رجاه کریم (7)» به خط بنّایی (= معقلی) سیاه در زمینه سفید عاج خاتم‏کاری شده است طول این در 180 و عرض آن 110 سانتی‏متر و شماره ثبت آن در موزه 75 می‏باشد.

دومین و سومین در نیز که از مجموعه موقوفات آستانه شیخ صفی است به صنعت ماهرانه منبت آراسته شده است. طول و عرض در بزرگتر 90ضربدر184 سانتی‏متر مربع و دیگری 94ضربدر152سانتی‏متر مربع می‏باشد که به شماره‏های 70 و 71 به ثبت رسیده است.

بر بالای لنگه راست در بزرگتر در یک قاب مستطیل‏شکل بیت:

گشاده باد بدولت همیشه این درگاه

بحق اشهدان لا اله الا اللّه

و بر بالای لنگه سمت چپ آن این بیت:

دیده روشن از سجود خاک این در شد مرا

شکرها کردم که این دولت میسر شد مرا

به خط نسخ به طرز زیبایی کنده‏کاری شده و دیگر قسمت‏های این در به نقش‏های کنده‏کاری‏شده بسیار چشم‏نوازی آراسته شده است.

بر روی دو لنگه در دیگر این چهار عبارت، در چهار قاب مستطیل به طول و عرض 21 و 7 /12سانتی‏متربه خط ثلث کنده‏کاری شده است:

اللّه‏ مفتح‏الابواب/ والیه المرجع والماب [بالای لنگه راست و چپ] و عمل علی ابن لباسانی صوفی تجا [؟]/ تحریرا فی خمس عشر و تسعمائه [پایین لنگه راست و چپ]

و بر دماغه عمودی وسط در، این عبارت به خط نسخ به صورت عمودی نوشته و کنده‏کاری شده که بیانگر نام اهداکننده آن بوده و قسمتهایی از آن بر اثر اصطکاک از بین رفته و ریخته است: «صاحب خیر استاد محمود... استاد... آهنگر دماوندی عاقبت بخیر باد».

7. یک عدد قفل فولادی بزرگ به طول 5/ 27 سانتی‏متر و عرض 15 سانتی‏متر مربوط به سده سیزدهم هجری که بر آن با این عبارت به وقفی بودن آن اشاره شده است: «وقف امامزاده اسمعیل نمود. طمع‏کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود. سنه 1249 (شماره ثبت: 129) [تصویر شماره 6]

8. دو عدد گلدان بسیار زیبا با لعاب و زمینه سفیدرنگ مربوط به دوران صفوی به شماره‏های ثبت 5 و 34 که روی بدنه آن «وقف مسجد جامع عباسی دارالسلطنه اصفهان» نقش بسته است و زیر آن پنج‏بار کلمه «وقف» دور هر گلدان تکرار شده است.

در این گنجینه سه وقف‏نامه سنگی وجود دارد که در مرمت و تعمیر بافت معماری و آثار باستانی شهر اصفهان به دست آمده و اکنون به گنجینه چهل‏ستون انتقال یافته است. یکی از سه وقف‏نامه متعلق به مسجدی است موسوم به «درب طوقچی» و «مزار سلطان‏اسد» که در آن موقوفاتی که بر مسجد مزبور وقف شده ذکر گردیده است. کتیبه لوح مزبور که به خط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی نوشته شده از بالا به پایین تدریجا ترکیبی فشرده‏تر می‏گیرد؛ تا جایی که در لوحی سنگی به طول 20/ 1 متر و عرض 90 سانتی‏متر و قطر 10 سانتی‏متر متن وقف‏نامه‏ای طولانی را دربرمی‏گیرد. به نوشته دکتر هنرفر این کتیبه در زمان نگارش کتاب نفیس ایشان در محل اداره فرهنگ اصفهان واقع در تالار اشرف نصب بوده و سال‏ها پیش از آن از محل اصلی خود در طوقچی و مجاورت مقبره سلطان‏اسد به منظور محافظت، به محل یادشده منتقل

شده بوده است. این لوح در حال حاضر در اختیار گنجینه چهل‏ستون است و چنان‏که از متن کتیبه به دست می‏آید، در دوره شاه‏صفی (1052ـ 1038هـ.ق) شخصی به نام حاجی یاربیک صباغ، مسجدی ساخته و دکان‏هایی بر آن وقف کرده که درآمد حاصله از آنها را به ده قسمت تقسیم کنند و سه قسمت آن را صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطان‏اسد، واقع در محله طوقچی اصفهان، کنند و بقیه را صرف تعمیر و روشنایی و مصارف دیگر مسجد بنمایند. کتیبه لوح مزبور بنا به نقل کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به شرح زیر است (رسم‏الخط کتیبه به همان‏گونه که هست حفظ شده است):

«غرض نقشی است کز ما باز ماند (1044) که هستی را نمی‏بینم بقایی/

مگر صاحبدلی روزی برحمت (من شهور) کند در کار درویشان دعایی/

در زمان دولت خاقان جمشیدرای سکندرصولت و سلطان فریدون‏فرّ داراحشمت/ ابوالمظفر معزالدوله و عز نصرة سلطان شاه‏صفی الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان، خلداللّه‏ ملکه ابدا، توفیق رفیق/ حال و قرین آمال کهف‏الحاج والمعتمدین و زایر رسول‏الثقلین حاجی یاربیک صباغ گشته، احداث مسجدی قویم‏البنیان/ سلیم‏الارکان که نموده بود، باتمام رسانید، واقع در جنب شارع درب طوقچی و بضلع شرقی و خالصا مخلصا لوجه‏اللّه‏ وقف نمود بر مسجد مزبور/ همگی و تمامی چهار باب دکان که یکی بقّالیست و همه بدان مربوط است که احداث کرده واقف مشارالیه درست مقابل مسجد مزبور بضلع غربی که در/ وقف‏نامه ثبت است و همگی و جملگی یکباب خانه معیّنه واقعه در جنب مسجد مزبور و همگی تمامی یکدر خانه واقعه در سکه باب التبریزیه/ مشهور بخانه فتح‏اللّه‏ نساج بحدودی که در وقف‏نامه مسطور است و همگی و تمامی اعیان و عمارت دو در دکان معینه یکی صبّاغی و یکی علاّفی که واقف/ مزبور، خود احداث نموده در عرصه معینه که وقف است بر مزار، کثیرالانوار سلطان‏اسد بن جنید متصل بیکدیگر واقع در محله طوقچی مزبور بحدی که در وقف‏نامه/ مذکور است، اثاث آلات و ادوات و خم صباغی و غیره که وقف نموده بر مسجد مزبور و مزار مذکور و در وقف‏نامه شرط نموده که آنچه بعلة نفع و اجاره عرصه مزبور و اعیان و اشیاء مذکور/ بهمرسد منقسم بده قسمت نموده سه قسمت آنرا صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطان‏اسد مزبور نموده تتمه را صرف تعمیر و روشنایی و غیره مسجد مزبور نمایند بشروط واقف/.»

 منبع: سایت