برابری زن و مرد در کمال یابی و بالندگی
تکامل در اصطلاح به معنی تحول کیفی افزایشی و شکوفایی و به فعلیت رسیدن قوا و استعدادهایی می باشد که خداوند در نهاد هر موجودی قرار داده است.
صدرالمتألهین نیز کمال را به معنای فعلیت و شکوفایی استعدادهای خاص هر موجود می داند. به تعبیر دیگر، سیر کمال هر چیزی را نوع و جنس استعدادها و ساختار هر موجودی تعیین می کند و تکامل با ساختمان و نیازهای هر موجودی هم جنس و متناسب می باشد.
در قرآن کریم یک اصل معیار کمال است و همواره سایر کمالات را در پرتو آن اصل می سنجد و آن تقرب به خداست که از او به عنوان تقوا یاد شده است. و به تعبیر حضرت آیت اللّه جوادی آملی، کمالات انسانی در سایه عبادت و اطاعت حق است و اطاعت و عبادت، بین زن و مرد مشترک است، قهرا راه تکامل مشترک خواهد بود. به عنوان نمونه دعاها و نیایشها یکی از بهترین راههای تکامل انسانی است، زیرا کمال یک انسان در این است که به خداوند که علم محض و هستی صرف و قدرت صرف است نزدیک بشود. و به اخلاق آن کامل محض، متخلق بشود و راه تخلق به اخلاق الهی و تقرب به آن کمال را، عبادتها و نیایشها به عهده دارند.
و نیز بالاترین ستایشهای معنوی در قرآن کریم از مریم به عمل آمده است و با واژه هایی بلند ستوده شده چون: «اصطفاک و طهرک» و همو بارها مورد خطاب و سخن فرشتگان الهی قرار می گیرد و فرشتگان با وی تکلم می کنند: «اذ قالت الملائکة یا مریم ...».
همچنین رسول خدا(ص) آن هنگام که سلمان از لباس کهنه فاطمه(س) دختر پیامبر(ص) نگران بود و اشک می ریخت فرمود: «ان ابنتی فاطمة لفی الخیل السوابق؛
دخترم فاطمه در کاروان پیشتازان است.»
و نیز نقل شده که امام حسین(ع) در آخرین لحظات عمر خویش به زینب فرمود:
«یا اختاه لاتنسینی فی نافلة اللیل؛خواهرم مرا در نماز شب از یاد مبر.»
حمیده همسر امام صادق(ع) چنان از مقام والای معنوی برخوردار است که امام صادق در باره اش فرمود: «حمیدة مُصَفّاةٌ من الاَدْناس؛ حمیده از هر پلیدی و آلودگی منزه است.» و نیز امام باقر(ع) نسبت به او فرمود: «حمیدة فی الدنیا محمودة فی الاخرة؛ او در دنیا و آخرت ستودنی است.»
برخی بر آنند که زنان در سلوک معنوی بیش از مردان آمادگی دارند زیرا:
1ـ مسافت سیر زنان کوتاهتر از مردان است.
2ـ زنان سبکتر از مردانند چرا که علایق آنان از مردان کمتر است.
3ـ موانع سلوک مردان بیش از زنان است و به دشواری می توانند خود را خلاص کنند.
محی الدین عربی مقامات عرفانی را مختص مردان ندانسته و بلکه زنان را نیز در آن شریک می داند:
«مقامات عرفانی ویژه مردان نیست، بلکه زنان نیز در آن سهم دارند و از آن رو که غلبه با مردان بوده به اسم مردان یاد می شود.»
علامه طباطبایی در این زمینه می فرمایند:
مشاهده و تجربه حکم می کند که زن و مرد دو فرد از نوع واحد هستند. یعنی دو فرد انسانی. زیرا تمام آثار که در مردان آشکار است در زنان نیز پیدا است. بروز آثار یک نوع نشان دهنده تحقق خارجی آن نوع است. بلی میان این دو صنف در آثار مشترک، شدت و ضعف وجود دارد، اما این تفاوت موجب بطلان حقیقت نوع در فرد نیست. از اینجا روشن می شود که کمالات نوعی که برای یک صنف میسور است برای صنف دیگر نیز دست یافتنی است، همان گونه که کمالات معنوی نیز چنین است و جامع ترین سخنی که این مطلب را ادا می کند این آیه قرآن است:
«انی لا اضیع عمل عامل منکم من ذکر او انثی بعضکم من بعض».
قرآن کریم راه سلوک معنوی را در برابر زنان چنان گشود که از مریم و همسر فرعون به عنوان دو مثل و الگو برای همه مؤمنان یاد کرد:
«و ضرب اللّه مثلاً للذین آمنوا امرأت فرعون، اذ قالت رب ابن لی عندک بیتا فی الجنة و نجّنی من فرعون و عمله و نجّنی من القوم الظالمین و مریم ابنت عمران التی احصنت فرجها فنفخنا فیه من رّوحنا و صدّقت بکلمات ربها و کتبه و کانت من القانتین؛
خداوند برای کسانی که ایمان آورده اند زن فرعون را مثل می زند آن گاه که گفت: ای پروردگار من، برای من در بهشت نزد خود خانه ای بنا کن و مرا از فرعون و عملش نجات ده و مرا از مردم ستمکار برهان. و مریم دختر عمران را که شرمگاه خویش را از زنا نگه داشت. و ما از روح خود در آن دمیدیم و او کلمات پروردگار خود و کتابهایش ار تصدیق کرد و از فرمانبرداران بود.»
لذا می بینیم که نام زنان زیادی از عرفای بلندمرتبه در سلوک معنوی در تاریخ ثبت شده است. ابوعبدالرحمن سلمی (321 ـ 412) کتابی را در شرح حال زنان عابد و صوفی به تحریر در آورده و از 84 زن عارف پیشه یاد کرده است.
ابوعبدالرحمن جامی نیز در «نفحات الانس» از چهل زن عارف مسلک یاد می کند.
آیت اللّه جوادی آملی به سخنانی از زنان عارف اشاره می کند که حکایت از روح بلند و علو مرتبه معنوی آنها دارد:
رابعه شامیه، همسر احمد بن الحواری وقتی سفره غذا می گستراند به همسرش می گفت بخور: «فانها ما نضجت الا بالتسبیح» این غذا تنها با تسبیح پخته شده است. حال معنایش آن است که هنگام آشپزی تسبیح می گفتم یا اینکه این غذا محصول تسبیح است.
به هر حال زن در مسیر بالندگی و کمال همچون مرد می تواند حرکت کند و از جهت تکوینی و تشریع هیچ گونه ممانعتی در این راه به عمل نیامده است، چرا که مسیر کمال، همان نقطه نهایی سیر یک انسان است که در آن زن و مرد اشتراک دارند همان طور که قرآن در باره این برخورداری از امکانات رشد و کامیابی مردان و زنان می فرماید:
«آن روز که مردان و زنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیش و به جانب راستشان روان است [به آنان می گویند]: امروز شما را مژده باد به باغهایی که زیر درختان آنها نهرها روان است. در آنها جاویدانید. این است همان کامیابی بزرگ.»