محدثان
پس از عهد حضور معصومان که عصر تبیین و تفسیر دین است و دسترسی به ائمه بوده, اولین موج معارف اسلامی بعد از غیبت در لباس عصر محدثان ظهور می کند که طبیعی می باشد. این محدثان نزدیک به عصر معصومان بوده اند و بسیاری از اسناد تولید شده توسط ائمه و شاگردان ائمه در دسترس بوده و جمع آوری و تنظیم آنها ضرورت دوران غیبت است و این کار را به خوبی محدثان بزرگواری انجام داده اند.
متأسفانه در زمان پیغمبر(ص) جز در مورد قرآن و نامه های پیغمبر(ص) و بخشی از کلمات ایشان و پس از آن تا حدود یک قرن کتابت حدیث و تاریخ و سنتها معمول نبود, جز در موارد بخصوص و معدود و این از مواردی است که نیاز به تحقیق جامع و بی طرفانه ای دارد.
در زمان خلفای راشدین, امیرالمومنین علی(ع) درخصوص کتابت, استثناء به حساب می آیند. علاوه بر این که خود مهمترین و جامع ترین و معتبرترین کاتب وحی بوده اند, مطالب زیادی از پیغمبر(ص) را نوشته اند و سپس در دوران خلافت ظاهری خود به کاتب فرهیخته خویش علی ابن ابی رافع دستور جمع آوری منابع اسلامی را دادند و عمر بن عبدالعزیز هم به ابن شهاب زهری و افراد دیگر دستور جمع آوری و تنظیم سنت را صادره کرده و طی بخشنامه ای از علمای بلاد خواسته که احادیث صحیح پیغمبر (ص) را جمع آوری و ارسال کنند.
شخصیتهایی مثل سلمان, ابوذر, اصبغ بن نباته, ابی رافع و دو فرزندش عبیداللّه و علی و جمعی از بزرگان صحابی یا تابعی شیعی هم آثار مکتوب خلق کرده اند.
اما به هر حال, اوائل قرن دوم هجری است که تدوین و تنظیم حدیث و فقه رایج می شود و در میان شیعه بیش ترین آثار مکتوب را در بین شاگردان مستقیم یا غیر مستقیم امامان سجاد, باقر و صادق(ع) داریم.
این بزرگواران, شاگردان موفق خود را به تدوین مطالب تشویق می کرده اند. کتاب ارزش مند (الذریعه الی تصانیف الشیعه) اثر ارزش مند شیخ آقابزرگ تهرانی, بسیاری از این کتب و نویسندگان آنها را به تفصیل آورده است.
حسن بن علی بن زیاد وشّاء می گوید که در مسجد کوفه نهصد شیخ را دیده که همه می گفتند: (حدّ ثنی جعفربن محمد) و حافظ ابوالعباس بن عقده همدانی کتابی در معرفی کسانی نوشته که از حضرت صادق(ع) حدیث روایت کرده اند که در آن کتاب چهارهزار نفر را معرفی کرده است.
از میان صدها کتابی که شاگردان ائمه نوشته اند, چهارصد اثر مهم تر به نام (اصول اربع ماة) بیش تر مورد استناد برای احکام و معارف بوده که بسیاری از آنها تا قرون اخیر مورد استفاده محدثان و فقها بوده و صاحب الذریعه در جلد دوم یکصد و هفده اصل از این اصول را با ترجمه مولفان آنها آورده و بسیاری از آنها در دسترس علامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی بوده است.
***
در دوران حضور ائمه(علیهم السلام) با امکان دسترسی به خود آنها و یا دسترسی به آثار مکتوب شاگردان آنها, عملاً و عمدتاً متون روایات مورد عمل مردم بوده و در مواردی که نصی و متنی به دست نمی آمد, فقهای بزرگی بوده اند که با استنباط و اجتهاد حکم مورد احتیاج را به دست می آوردند و عملاً محدثان و فقها در آن دوره از هم جدا نبوده اند.
تعدادی از بزرگان و معاریف آنها از این قرارند:
1 . ابان بن تغلب2. ابن ابی عمیر3. ابوحمزه ثمالی4. بزنطی 5 . جابربن یزید جعفی6. حسن بن علی بن فضّال7. زرارة بن اعین 8. ابوبصیر 9. فضل ابن شاذان10 . محمدبن مسلم11. هشام ابن حکم12. یونس بن عبدالرحمن 13. ربیعه بن سمیع 14. عبدالعظیم حسنی و بسیاری از محدثان و فقهای دیگر که دسترسی به اسامی آنها برای خوانندگان گرامی مشکل نیست.
بخصوص عده ای که به عنوان اصحاب اجماع شناخته شده اند که نام بسیاری از آنها در اسامی ذکر شده وجود دارد.