تبیان، دستیار زندگی

سنت, عقل, فکر, علم و عمل صالح

منابع روایی ما معمولاً اولین باب را به عقل و دومین باب را به علم اختصاص می دهند1. حتی کُتبی که توسط علمای اخباری تدوین گردیده, چنین است و این نشان خوبی است که حتی منکران ارزش و اعتبار بسیاری از مباحث علم اصول, که یکی از سرمایه های اجتهاد علمای عقل گرا و به اصطلاح اصولیون است, هم از نقش والای عقل و فکر در ساختار نظام اسلامی غافل نمانده اند.

کتاب گرانبهای تحف العقول وصایای امام هفتم حضرت موسی بن جعفر(ع) به هشام بن حکم را آورده که حدود نود درصد آن وصایا تکیه روی عقل, تعقل و تفکر, به عنوان مهم ترین عامل سعادت و کمال دارد و در یکی از ده ها وصیت به تعقل می فرماید:

(یا هشام, ان لله علی الناس حجتین, حجّه ظاهره و حجّه باطنه. فاّمّا الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه و اما الباطنه فالعقول)

همان مضمونی که مرحوم آیت اللّه شیخ انصاری در (فرائد الاصول) در حجیّت قطع ناشی از عقل روی آن تکیه می کند:

(و وجه الاستشکال فی تقدیم الدلیل النقلی علی العقلی الفطری السلیم ما وردمن النقل المتواتر علی حجّیة العقل و انّه حجّة باطنه و انّه ممّا یعبد به الرحمن و یکسب به الجنان)

همچنین به نقل از راغب اصفهانی می آورد که:

(العقل السلیم ایضا حجّة من الحجج فالحکم المنکشف به حکم بلغّه الرسول الباطن الذی هو شرع من داخل کما ان الشرع عقل من خارج)

می بینید که فقهای بزرگ مقام عقل را تا پای وحی بالا می برند و از تعبیر معنادار حجت باطنه در مقابل حجت ظاهره (انبیا) و یا رسول باطن در کنار تعبیر (عقل ظاهر) برای انبیا استفاده می کنند.

خوب است این فراز را با نقل جمله ای از امیرالمومنین زینت دهم که در اولین خطبه نهج البلاغه که مملو از دانش, عرفان و حکمت است, درباره یکی از مهم ترین مسؤولیتهای انبیاء الهی آمده: (وَیُثّیروُا لَهُمْ دَفَائِنَ الْعُقُول) که تعبیر پرمعنا و عمیقی است. یعنی پیامبران, گنج های پنهان شده عقل ها را برای بشر استخراج می نمایند. گنج, پنهان, مدفون و استخراج, واژه های کلیدی این فصل است که در یک جمله گنجانده شده است.

اخباری, اصولی, محدثان, فقها, تقلید, اجتهاد, رکود, بالندگی

کلمات و عناوین فوق نمایان گر واقعیتهای تاریخ اسلام است. هم در شیعه و هم در اهل سنت وجود داشته و دارد که سرگذشت بی پایان جدال عقل و تفکر از یک طرف و جمود و تقلید از طرف دیگر است. در عین این که در هر دو طرف نقاط ضعف و قوت و اخلاص هم وجود دارد.

در زمان حضور امام معصوم و پیغمبر(ص) همین بحثها بود ولی در بین شیعیان کم تر و اسناد فراوانی هم موجود است که امامان معصوم شیعه در زمان حضور خودشان هم به شاگردان عالم و اهل نظر خودشان اجازه اجتهاد و استخراج فروع از اصول می داده اند و گاهی به جای اجازه, تکلیف می فرموده اند. برای نمونه چند مورد را می آورم: امام محمدباقر(ع) به ابان بن تغلب می فرمایند:

(اجلس فی مسجدالمدینه و افت للناس فانّی احب ّ ان اری فی شیعتی مثلک).

در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده, من دوست دارم در بین شیعیان خود کسانی مثل تو ببینم.

و از معاذبن مسلم می پرسند:

(بلغنی انک تقعد فی الجامع فتفتی الناس؟ قلتُ نعم واردت ان أسالک عن ذلک قبل ان اخرج, انی اقعد فی المسجد فیجی الرجل فیسألنی عن الشئی فاذاعرفته بالخلاف لکم اخبرته بما یفعلون و یجئی الرجل اعرفه بمودتکم فاخبره بماجاء عنکم و یجئی الرجل لا اعرفه ولا ادری من هو فاقول جاءعن فلان کذا و جاءعن فلان کذا فدخل قولکم فیما بین ذلک؟ قال فقال لی: اِصنع ذلک فانی کذا اصنع)

شنیده ام که در مسجد جامع می نشینی و برای مردم فتوامی دهی, آیا درست است؟ گفتم: آری, و من قصد داشتم قبل از آن که از نزد شما بروم, نظر شما را در این مورد بدانم. من در مسجد می نشنیم, مردی می آید و در موضوعی از من سؤال می کند. اگر بدانم تابع مکتب شما نیست. طبق مذهب خودشان فتوی می دهم. مرد دیگری می آید و می شناسم که دوستدار شماست, پس طبق آن چه از شما رسیده است, فتوا می دهم. مردی هم می آید که نمی دانم آیا از پیروان مکتب شماست یا مخالفین شما, پس می گویم: گروهی چنین می گویند و گروهی چنان, و نظر شما را در میان آنها جای می دهم. معاذ ادامه می دهد که امام(ع) فرمود: چنین کن که من نیز چنین می کنم.

در بین اهل سنت هم, متناوباً, سیاست اجتهاد و تمسک به قیاس و مصالح مرسله و انسداد باب اجتهاد و رواج تقلید وجود داشته و دارد. به طور کلی تا اوایل قرن چهارم باب اجتهاد در میان اهل سنت باز بوده و پس از تکمیل مذاهب چهارگانه این باب مسدود شد. اما خوشبختانه در عصر حاضر اهل سنت گرفتار انسداد باب اجتهاد نیست و محققان دینی اهل سنت نوآوریهای فراوانی دارند.

در شیعه بعد از غیبت امام زمان(عج) این تقسیم بندیها نیز در میان پیروان مکتب اهل بیت, به صورت وسیع و جدا از هم به وجود آمده و آثار مثبت و منفی خود را ثبت کرده است.

محدثان

پس از عهد حضور معصومان که عصر تبیین و تفسیر دین است و دسترسی به ائمه بوده, اولین موج معارف اسلامی بعد از غیبت در لباس عصر محدثان ظهور می کند که طبیعی می باشد. این محدثان نزدیک به عصر معصومان بوده اند و بسیاری از اسناد تولید شده توسط ائمه و شاگردان ائمه در دسترس بوده و جمع آوری و تنظیم آنها ضرورت دوران غیبت است و این کار را به خوبی محدثان بزرگواری انجام داده اند.

متأسفانه در زمان پیغمبر(ص) جز در مورد قرآن و نامه های پیغمبر(ص) و بخشی از کلمات ایشان و پس از آن تا حدود یک قرن کتابت حدیث و تاریخ و سنتها معمول نبود, جز در موارد بخصوص و معدود و این از مواردی است که نیاز به تحقیق جامع و بی طرفانه ای دارد.

در زمان خلفای راشدین, امیرالمومنین علی(ع) درخصوص کتابت, استثناء به حساب می آیند. علاوه بر این که خود مهمترین و جامع ترین و معتبرترین کاتب وحی بوده اند, مطالب زیادی از پیغمبر(ص) را نوشته اند و سپس در دوران خلافت ظاهری خود به کاتب فرهیخته خویش علی ابن ابی رافع دستور جمع آوری منابع اسلامی را دادند و عمر بن عبدالعزیز هم به ابن شهاب زهری و افراد دیگر دستور جمع آوری و تنظیم سنت را صادره کرده و طی بخشنامه ای از علمای بلاد خواسته که احادیث صحیح پیغمبر (ص) را جمع آوری و ارسال کنند.

شخصیتهایی مثل سلمان, ابوذر, اصبغ بن نباته, ابی رافع و دو فرزندش عبیداللّه و علی و جمعی از بزرگان صحابی یا تابعی شیعی هم آثار مکتوب خلق کرده اند.

اما به هر حال, اوائل قرن دوم هجری است که تدوین و تنظیم حدیث و فقه رایج می شود و در میان شیعه بیش ترین آثار مکتوب را در بین شاگردان مستقیم یا غیر مستقیم امامان سجاد, باقر و صادق(ع) داریم.

این بزرگواران, شاگردان موفق خود را به تدوین مطالب تشویق می کرده اند. کتاب ارزش مند (الذریعه الی تصانیف الشیعه) اثر ارزش مند شیخ آقابزرگ تهرانی, بسیاری از این کتب و نویسندگان آنها را به تفصیل آورده است.

حسن بن علی بن زیاد وشّاء می گوید که در مسجد کوفه نهصد شیخ را دیده که همه می گفتند: (حدّ ثنی جعفربن محمد) و حافظ ابوالعباس بن عقده همدانی کتابی در معرفی کسانی نوشته که از حضرت صادق(ع) حدیث روایت کرده اند که در آن کتاب چهارهزار نفر را معرفی کرده است.

از میان صدها کتابی که شاگردان ائمه نوشته اند, چهارصد اثر مهم تر به نام (اصول اربع ماة) بیش تر مورد استناد برای احکام و معارف بوده که بسیاری از آنها تا قرون اخیر مورد استفاده محدثان و فقها بوده و صاحب الذریعه در جلد دوم یکصد و هفده اصل از این اصول را با ترجمه مولفان آنها آورده و بسیاری از آنها در دسترس علامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی بوده است.

***

در دوران حضور ائمه(علیهم السلام) با امکان دسترسی به خود آنها و یا دسترسی به آثار مکتوب شاگردان آنها, عملاً و عمدتاً متون روایات مورد عمل مردم بوده و در مواردی که نصی و متنی به دست نمی آمد, فقهای بزرگی بوده اند که با استنباط و اجتهاد حکم مورد احتیاج را به دست می آوردند و عملاً محدثان و فقها در آن دوره از هم جدا نبوده اند.

تعدادی از بزرگان و معاریف آنها از این قرارند:

1 . ابان بن تغلب2. ابن ابی عمیر3. ابوحمزه ثمالی4. بزنطی 5 . جابربن یزید جعفی6. حسن بن علی بن فضّال7. زرارة بن اعین 8. ابوبصیر 9. فضل ابن شاذان10 . محمدبن مسلم11. هشام ابن حکم12. یونس بن عبدالرحمن 13. ربیعه بن سمیع 14. عبدالعظیم حسنی و بسیاری از محدثان و فقهای دیگر که دسترسی به اسامی آنها برای خوانندگان گرامی مشکل نیست.

بخصوص عده ای که به عنوان اصحاب اجماع شناخته شده اند که نام بسیاری از آنها در اسامی ذکر شده وجود دارد.

پس از غیبت

پس از غیبت امام عصر(عج) دسترسی به امام معصوم بدون واسطه, جز برای چهارنفر مشخصدر دورانی کوتاه وجود نداشت و پس از شروع غیبت کبری دسترسی با واسطه هم قطع شد و طبعاً در آن شرایط مرجع علمای شیعه, همان اسناد باقیمانده از روات است و تا مدتی فتاوای علما, عمدتا, بهً صورت متنی بود که در روایات آمده بود و در مواردی هم با اجتهاد محدود و قواعدی که قبلاً به تأیید ائمه معصوم رسیده بود, یا در زمان حضور معصوم مرسوم بوده, فتوی صادر می شد. قواعدی از قبیل ملازمه حکم عقل و شرع, ملازمه وجوب چیزی با وجوب مقدمات آن واجب, تمسک به اصل براءت یا استفاده از استصحاب یا بهره گیری از قواعد مستفاد از قرآن و سنت, مثل اصاله الصحه و قاعده لاضرر و وجوب وفای به عهد و عقد, مورد استفاده فقهای آن عصر بوده و سعی می شد از تکیه بر قیاس و مصالح مرسله و نظایر اینها که مورد استفاده اهل سنت بود, خودداری شود.

البته اهل سنت به خاطر محروم کردن خود از استفاده از روایات ائمه معصوم به صورتی که شیعه عمل می کرد, به ناچار به ادله ای مثل قیاس و استحسان و مصالح مرسله پناه می برده اند.

نیازها

در این میان تفاوت عمده ای میان نیازهای عملی شیعیان و سنیها وجود داشته است. شیعه به خاطر منزوی بودن و یا تحت فشار حکومتهای بنی امیه و بنی عباس بودن و عدم مسؤولیت اظهارنظر در مسائل حکومتی که بیش ترین مسائل اجتماعی, سیاسی, قضایی و نظامی را دربر داشته و محدودیت نیازهای اقلیت شیعه به موارد احوال شخصیه و مسائل عبادی, اخلاقی, فرهنگی و نظایر آنها, اجباری در ورود به بخش عمده احکام, وظایف جامعه, حکومت و… نداشته اند.

در مورد مسائل جدید در قلمرو وسیع حکومت و سیاست خارجی و بیش تر مسائل اقتصادی, قضایی, امنیتی و نظامی و ابواب معاملات و امور خاص حاکمیتی که علمای سنی بایستی جواب گوی سئوالات و نیازها باشند, معمولاً به علمای شیعه مراجعه نمی شد و اگر نظری می دادند, چه بسا برعکس آن عمل می شد.

طبیعی است که اگر علمای اهل سنت در آن زمان به منابعی مثل نظرات ائمه معصوم توجه می کردند, می توانستند فقه پیشرو, جامع و افتخارآمیزی برای اسلام به ارث بگذارند. حتی اگر بعد از دوران حضور هم به این فرصتها و منابع توجه می کردند, به خاطر نزدیکی به زمان حضور و وجود اسناد معتبر و بیش تر, وضع غیر از آن می شد که امروز هست.

عصر حدیث

به هر حال, محدثان عالی مقام شیعه در سده اول بعد از غیبت در حفظ, جمع آوری, تنظیم و نقادی احادیث شیعه خدمت بسیار بزرگی انجام دادند تا آن جا که فقهای نامدار شیعه و بسیاری از فقهای اهل سنت, مدیون تلاشهای بسیار ارزش مند آنها بوده و هستند و اگر در آن زمان که هنوز اسناد تولید شده زمان حضور در دسترس بود, این خدمت بزرگ و جاویدان انجام نمی شد, مطمئناً این فرصت از دست می رفت و در دورانهای بعد امکان دسترسی کامل به وجود نمی آمد. زیرا در آن زمان که طبع, چاپ و چاپخانه نبوده, تهیه اسناد, متکی به دست نوشته های محدود بود و معمولاً در جریان ناامنی ها و جنگ ها و حوادث, بسیاری از آنها از دست می رفت و یا در اثر تکرار استنساخها به خاطر غفلتها, یا مسامحه ها, یا به خاطر نبودن نقطه گذاری و اعراب گذاری و تشابه حروف و کلمات, تغییرات زیادی رخ می داد که از اعتبار اسناد می کاهید.

مراکز علوم حدیث

شهرهای مبارک قم و ری بیش ترین سهم را در پایه گذاری این نهضت مقدس داشته اند. ضمن این که بعضی از بزرگان و پیشتازان این علوم برای جمع آوری اسناد و شنیدن از بزرگان دیگری که احتمالاً حامل اطلاعات اضافی بوده اند, به مراکز دیگر هم سفر کرده اند.

نیشابور, استرآباد, مشهد مقدس, مرو, سرخس, سمرقند, بلخ, ایلاق, فرغانه, همدان, بغداد, کوفه, مکه, مدینه و… از مراکزی هستند که در آن زمان مدرسه و مکتب داشتند و محدث و عالم شیعی یا سنی در آنها وجود داشتند و محدثان بزرگ سعی داشتند از ذخایر آنها بهره بگیرند. مرحوم شیخ صدوق از کسانی است که با تحمّل مشکلات سفرهای آن زمان, به همه مراکز حدیث فوق الذکر سفر کرده و بهره گرفته است.

البته افراد و شخصیتهای فراوانی در آن خدمت بزرگ سهم داشته اند, ولی چند نفر از آنها گوی سبقت را ربوده اند و با ایفای نقش بی بدیل تاریخی, شایسته نام بردن بیش تر هستند. در این مقاله امکان ذکر نام همه افراد, میسر نیست و به ذکر نام و خدمات چند نفر از این بزرگان اکتفا می شود.