تبیان، دستیار زندگی

بر گرفته از http://www.daneshsara.net/adabi/hekmate-doa2.html
ظریف – دبیر پیش دانشگاهی رضویه

متن حاضر سخنرانی دکتر غلامرضا اعوانی رییس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در همایش" نیایش؛ ضرورت زندگی" است که با عنوان: نیایش از نگاه مولانا روز یکشنبه 28 مرداد86 در موزه ملی قران کریم برگذار شد.

در بیان حکمت دعا از زبان مولانا


چون این همایش، جلسه ای قرآنی است سخن را با چند آیه و حكمت قرآنی آنها آغاز می كنم. مولانا حقیقت حكمت را به زبان ساده و شعر بیان كرده است. از این رو باید سخنان بزرگانی چون مولانا را بخوانیم تا به راز قرآن پی ببریم. وقت برای بررسی آیات قرآنی ضیق است.
اعتقاد من این است كه هر جا علمی وجود داشته، قرآن آن حكمت و دانش را به زیباترین و موجزترین وجه بیان كرده است.
من به حكمت دعا در قرآن می پردازم.

سپس به رویكرد مولانا درباره حكمت دعا اشاره ای می کنم.
قرآن می گوید: ای پیامبر به امتت بگو اگر دعای شما نبود خدا به شما توجهی نداشت.
یعنی دعا واسطه ارتباط خدا با بنده است. انسانی كه دعا نكند، خدا به او توجهی ندارد. دعا شكل های مختلفی مثل نماز دارد. دعوت قرآن به اسماء الحسنی است. انسان خواه ناخواه با این اسماء ارتباط دارد.
قرآن بین اجابت و استجابت فرق گذاشته است. خدا در جایی كه اضطرار وجود دارد از اجابت استفاده می كند، ولی در جایی كه اضطرار نیست، از استجابت استفاده می كند. هر دعایی اجابت می شود ولی در وقت خودش. شاید دعایی باشد كه قابل اجابت نباشد. حال اجابت دیگر با خود خدا است.
در قرآن آیاتی داریم كه به ما می گوید چگونه دعا كنیم. احكام دعا در این آیات آمده است. مثل: با تضرع و اضطرار دعا كنید و اینکه دعای فرد ظالم برآورده نمی شود. در آیات قرآن شرایط دعا دقیقاً آمده است.

از اسماء خداوند سمیع الدعا است.
در بحث سؤال ما انواع سؤال داریم. مثل سؤال حال و سوال استعدادی.
سؤال استعدادی سؤال ایام ثابته و حقایق ما پیش از وجود است. این سؤال، اصل همه سؤال هاست، آن چیزی كه مقتضی استعداد شما بود.
یكی انسان شد و دیگری سگ شد. او در علم ازلی و مشیت الهی استعداد داشته و اقتضای وجود داشته است. هر كس اقتضای سؤالش بوده است، خداوند به او وجود داده است. شما نمی پرسید كه چرا موجودات هستی پیدا كرده اند؟ این اقتضای اعیان ما بوده است و سؤال ما از حضرت حق پیش از وجود بوده است.
دعا هم بدون سؤال و خواستن امكان ندارد. ما هم از خداوند این سؤال را كردیم و خداوند هم به ما جواب داده است.
همانطور كه گفته شد سؤال انواع مختلفی دارد: سؤال غایی، حالی، استعدادی و ماهیات.
در قرآن و از زبان رسولان انواع دعا ذكر شده است.
در سوره انبیاء سه پیامبر از خداوند سه سؤال مطرح كردند و خداوند اجابت كرد.
سؤال حضرت ایوب، شفاء از بیماری لاعلاج و دعای حضرت ذكریا هم در مورد بچه دار شدن و بسیاری دعاهای دیگر پیامبران در این خصوص قابل بررسی است. از این حیث كه تمام دعاها در قرآن آمده است. نحوه دعا و استجابت آن هم ذكر شده است.
می توانیم با بررسی آیات قرآن در مورد نحوه دعای پیامبران و نحوه استجابت به شرایط دعا دست یابیم.

دعا؛ تایید الهی

اما چند كلمه از مولانا بگویم. مولانا اسرار دعا را به زبان شعر بیان كرده است. دعا فقط آیات قرآن نیست، بلكه روایات زیادی درباره دعا و نحوه آن داریم كه متأسفانه مورد غفلت قرار گرفته اند. علمای ما هم متأسفانه آنان را بیان نمی كنند. این علمِ دعا است. علم را ظاهر نمی کنند. علمای قدیم ما این مسئله را مسئله روز می دانستند. مسائل مهمی چون توحید از مسائل اصلی اسلام است. زیرا دین بر اساس توحید است. رسیدن به حقیقت توحید قرآنی بسیار دشوار است. ولی امروزه بحث های توحیدی بسیار كم است. در صورتی كه توحید از اصول دین است. قدما و عرفای ما، به اصول دین توجه خاصی داشتند.

مولانا هنگامی که درباره توحید، عدل، معاد و جبر و اختیار بحث می كند، آنها را به صورت لطیف و ظریف بیان می کند. در صورتی كه امروز از آن غفلت می شود. ما از اساس نسبت به مسئله غفلت داریم. در این خصوص سؤالی برایمان مطرح نیست. در صورتی كه قدما از حكمت قرآنی به بهترین وجه استفاده می كردند. من از مولانا برای مسئله دعا مثال می آورم.
اولاً خود كسی كه دعا می كند باید مؤید باشد. تا تأیید الهی نباشد دعا امكان پذیر نیست. دعا اجابت بشود یا نه. زمان و مكان و شرایط دارد.

ولی اینكه خود انسان به دعا بپردازد، خود یك تأیید الهی است:

                         در میان خون و روده، فهم و عقل    جز ز اكرام تو نتوان كرد نقل

یعنی همین كه انسان به دعا می پردازد هم سؤال كننده و هم اجابت كننده از اوست. اول و آخر اوست. این از اسرار دعاست.

اگر نماز واقعی باشد گوینده سمع الله لمن حمده هم خداست. هم شاهد و مجری اوست.
اول اوست،                                                                                                                      
جز تو پیش كه برآرد بنده دست
هم دعا و هم اجابت از تو هست
هم از اول می دهی میل دعا
تو دهی آخر دعاها را جزا
اول و آخر تویی، ما در میان
هیچ هیچی كه نیاید در بیان

اگرانسان در دعا دم خوش ندارد باید به اولیاء و اهل دعا متوسل شود.
بهترین دعا در حال فنا و اضطرار است. بنده تا وقتی كه خودی خود دارد دعا دارد، ولی دعای حقیقی آن است كه خود بنده در میان نباشد، بلكه در حال اضطرار و فنا قرار گرفته باشد.
آن دعای بی خودان، خود دیگر است. (یعنی آنی كه از خودی خودش فانی شده، دعایش چیز دیگری است)
                                       آن دعا حق می كند چون او فناست
                                        آن دعا و آن اجابت از خداست
واسطه مخلوق نی اندر میان
اما مسائلی است كه قدما مانند ابن عربی در باب دعا مطرح كرده اند. آنها بحث های لطیف و ظریف و دقیقی درباره دعا دارند كه امروز فراموش شده است.

عده ای از اولیاء و عرفا دعا را جایز نمی دانند. زیرا آن را بی ادبی می دانند. اینكه به خدا بگویند این را بكن. این خود مراتب خاصی از ولایت است. آن چنان به مراتب قضا و قدر الهی دل بسته بودند و مقام آنها مقام رضا است كه جز به قضای الهی دل نهادن حاضر نبودند.

ابن عربی در كتاب فصوص و هجویری در کتاب كشف المحجوب این مباحث را مطرح کرده اند، كه آیا اولیایی اند كه از خدا چیزی نخواهند؟ این قضیه را از زبان مولانا بشنوید:

قومی دیگر می شناسم ز اولیا
كه دهانشان بسته باشد از دعا

یعنی دعا نمی كنند. البته انسان باید دعا كند. زیرا خداوند می گوید: ادعونی استجب لكم. ولی اینان مقاماتی و طبقاتی دارند. این امر مختص عده ای از اولیاست. انسان باید به مرتبه ای برسد كه قضای الهی را بشناسد و به مقام سر قدر برسد. عالی ترین علمی كه در عرفان وجود دارد، سر قدر است. مولانا ادامه می دهد:‌                                                               

در قضا ذوقی همی بینند خاص
كفرشان آید طلب كردن خلاص
هر چه آید پیش ایشان خوش بود
قاب حیوان گردد از آتش بود

اما دعا كرن خوب است. اعم از اینكه اجابت بشود یا نشود. خداوند بنده ای را كه دوست دارد، دعای او را زود اجابت نمی كند. او می خواهد بنده را به خود نزدیك كند. خداوند برای خود منطقی متعالی دارد. گاهی بنده ای را كه دوست دارد قدری قلقلك می دهد و بعدا دعای او را اجابت می كند. این امر در آیات و روایات ما نقل شده است.

مولانا در این باره می گوید:

ای بسا مخلص كه نالد در دعا
تا شود دود خلوصش بر سما

یعنی آن قدر دعا می خواند كه دود اخلاصش به آسمان می رسد. اما دعایش اجابت نمی شود. پس ملائك واسطه می شوند:                                                                                                

پس ملائك با خدا نالند زار
كی مجیب هر دعای مستجاب
بنده مؤمن تضرع می كند
او نمی داند كه جز تو مضطرند
حق بفرماید كه نیست خواری اوست
عین تأثیر عطا یاری اوست
یعنی اگر او را اجابت نمی كنم، خواری او نیست. او پیش من عزیز است. او محب من است. او را یاری می كنم. اولیاء به من نزدیك اند.                                                                                                         

ناله مومن همی داریم دوست
گو تضرع كن كه این اعزاز اوست
حاجت آوردش ز غفلت سوی من
آن كشیدش لوكشان در كوی من
در برآرم حاجتش او آورد
هم در آن بازیچه مستغرق شود

یعنی ما از یاد خدا غافلیم و خداوند كاری می كند كه به او متوسل شویم و به سوی او برگردیم. اگر حاجت او را برآورم، می رود و دیگر به سوی من باز نمی گردد. دنیا جای لهو و لعب است و از من دور می شود. بنابراین كمی حاجت او را دیر برمی آورم كه او بیشتر پیش من بماند و به من نزدیك شود. دوباره می گوید:                                                                                       

گرچه می ماند ز جان او سوگوار
دل شكسته، سینه خسته، گو هزار


خوش همی آید، مرا ناله او  یعنی خداوند می گوید ناله دعا كننده و آن خدایا گفتن و آن راز او را دوست دارم. بنابراین، دعا یكی از اسرار قرآنی است. تفسیر مولانا، تفسیر معنوی و فهم قرآن است. بیش از دو هزار آیه در ابیات مولانا تكرار شده و در مثنوی بیانی دیگر یافته است. مولانا را باید بخوانیم تا به حكمت قرآنی دست یابیم. مولانا بخشی از حكمت دعا را برایمان مشخص
می كند.