چرا امام زمان(ع) دو غیبت داشته‌اند؛ یكی غیبت صغرا و دیگری غیبت كبرا؛ چرا از همان ابتدا، غیبت كبرا آغاز نشد و آن حضرت پس از یك دورة غیبت هفتاد ساله، غیبت كبرای خود را شروع كردند؟
_________________________________________________________________________________________
1. تقسیم‌بندی دوران غیبت
پیش از آنكه وارد بحث مفهوم غیبت امام عصر(ع) شویم، بهتر است به این پرسش پاسخ دهیم كه دلیل تقسیم‌بندی غیبت آن حضرت به غیبت صغرا و غیبت كبرا چه بوده و تفاوت این دو در چیست؟ اصولاً مرز زمانی مشخصكننده این دو غیبت از یكدیگر چگونه تعیین می‌شود؟
در روایات ما به طور مكرر از دو غیبت آن حضرت سخن به میان آمده و از سال‌ها پیش از تولد امام مهدی(ع) بر این موضوع تصریح شده است كه حضرتش دو غیبت خواهند داشت كه هر یك با دیگری متفاوت است. در اینجا به چند روایت كه در این زمینه وارد شده است، اشاره میكنیم:
شیخ طوسی (385 ـ 460ق.) در «كتاب الغیبه»، حدیثی از امام صادق(ع) نقل میكند كه در آن، امام خطاب به یكی از اصحاب خود می‌فرماید: «ای حازم! بدان كه برای صاحب این امر دو غیبت است كه پس از دومین غیبت، ظهور خواهد كرد».1
همچنین امینالاسلام طبرسی (م 548 ه . ق) در كتاب «إعلام الوری»، حدیثی را نقل میكند كه در آن، ابوبصیر خطاب به امام صادق(ع) عرض میكند: «ابوجعفر [حضرت باقر](ع) میفرمود كه برای قائم آل محمد(ص)، دو غیبت است كه یكی از دیگری كوتاهتر است. [نظر شما در این مورد چیست؟]» امام در پاسخ ابوبصیر می‌فرماید: «آری ای ابوبصیر! [چنانكه گفتی، ]یكی از این دو غیبت از دیگری طولانیتر خواهد بود».2 محمد بن ابراهیم نعمانی (م 360 ق.) در كتاب الغیبه، روایت دیگری را از امام صادق(ع) نقل میكند كه در آنجا امام می‌فرماید:
برای صاحب این امر دو غیبت است كه یكی از آنها چنان به درازا میكشد كه بعضی میگویند: [آن حضرت] دیگر مرده است و بعضی دیگر میگویند: او به قتل رسیده است و بعضی هم میگویند: او دیگر رفته است... .3
نعمانی پس از بیان نه حدیث كه همین مضمون حدیث بالا را دارند، می‌نویسد:
احادیثی كه در آنها وارد شده است امام قائم(ع) دو غیبت دارد، همه از جمله احادیثی هستند كه نزد ما صحیح به حساب میآیند و خداوند نیز صدق گفتار امامان ما را آشكار ساخته است.4
ایشان در ادامه كلامش به تعریف غیبت صغرا و غیبت كبرا پرداخته است:
نخستین غیبت آن حضرت، غیبتی است كه در آن، نمایندگانی از طرف امام به عنوان واسطه میان مردم و آن حضرت منصوب شدهاند كه در میان مردم آشكارا به سر میبرند و به واسطه آنها مشكلات علمی مردم حل و پاسخ پرسشها و معضلهای آنها داده می‌شود.
این غیبت، غیبت كوتاهی است كه مدت آن به سر آمده و زمان آن گذشته است. غیبت دوم، غیبتی است كه در آن، واسطهها و نمایندگانی [كه میان مردم و امام عصر وجود داشتند]، به دلیل مصلحتی كه خداوند اراده كرده است، برداشته شدهاند.5
حال كه با نمونههایی از سخنان ائمه اطهار(ع) در مورد غیبت صغرا و غیبت كبرا آشنا شدید، بهتر است به پاسخ این پرسش بپردازیم كه از نظر زمانی، دو غیبت چگونه از یكدیگر تفكیك میشوند؟
علمای شیعه در مورد زمان پایان غیبت صغرا با یكدیگر اختلاف نظر ندارند، ولی در مورد اینكه غیبت صغرا از چه زمانی آغاز شده است، میان آنان اختلاف وجود دارد. برخی معتقدند این غیبت با تولد امام عصر(ع) آغاز شده است و برخی دیگر بر این عقیدهاند كه آغاز آن با وفات پدر ارجمند آن حضرت، امام حسن عسكری(ع) بوده است.
شیخ مفید (م 413 ه . ق) در كتاب «الإرشاد»، قول اول را پذیرفته است:
«غیبت كوتاهتر آن حضرت از زمان تولد ایشان شروع شده و تا زمانی كه رابطه شیعیان با آن جناب از طریق نمایندگان و واسطهها نیز قطع می‌شود، ادامه مییابد. غیبت طولانیتر نیز از زمان پایان غیبت اول تا روزی كه حضرتش قیام خود را با شمشیر آغاز كند، به درازا خواهد كشید».6
طبرسی (م 548 ق.) نیز در كتاب «إعلام الوری» همین قول را پذیرفته و مدت غیبت صغرا را هفتاد و چهار سال ذكر كرده است؛7 یعنی از سال 255 ق. (زمان تولد امام زمان(ع) ) تا سال 329 ق. (سال وفات آخرین نایب از نواب چهارگانه امامعصر(ع)).
برخی از فقیهان و محدثان بزرگ شیعه و همچنین بسیاری از تاریخنگاران، آغاز غیبت صغرا را از زمان تولد حضرت مهدی(ع) محاسبه كرده، ولی گروهی دیگر، ابتدای غیبت صغرا را سال 260 ه . ق؛ یعنی سال وفات حضرت امام حسن عسكری(ع) گرفتهاند كه بدین ترتیب، مدت غیبت صغرا نزدیك به 69 سال خواهد بود.
نویسنده كتاب «تاریخ الغیبه الصغری»، در كتاب خود تلاش كرده است با بیان دلایلی، قولی را كه مبدأ غیبت صغرا را تولد امام عصر(ع) میداند، رد و ثابت كند كه ابتدای غیبت صغرا در حقیقت، از زمان امام حسن عسكری(ع) بوده است. در اینجا استدلال ایشان را برای این موضوع، به اختصار میآوریم و تحقیق بیشتر در این زمینه را به فرصتی دیگر وا میگذاریم:
«تعیین نواب اربعه به عنوان واسطه میان امام عصر(ع) و شیعیان حضرتش پس از وفات امام حسن عسكری(ع) صورت میگیرد و از طرف دیگر، وجه تمایز اصلی زمان غیبت كبرا و غیبت صغرا، وجود همین نواب و واسطههای ارتباطی است كه تنها در زمان غیبت صغرا عهدهدار ابلاغ پیامهای حضرت صاحب الزمان(ع) هستند و پس از آن، ارتباط حضرتش به كلی با مردم قطع می‌شود. ازاینرو، باید بگوییم كه غیبت صغرا در اصل از زمان وفات امام حسن عسكری(ع) و تعیین اولین نایب خاص آغاز می‌شود».8
از آنچه تاكنون گفته شد، دریافتیم كه غیبت كبرا از نظر زمانی به آن محدوده زمانی گفته می‌شود كه آغازش سال 329 ق.؛ سال وفات آخرین سفیر و نماینده خاص آن حضرت؛ یعنی ابوالحسن علی بن محمد سمری است و پایانش روزی است كه به امر حق تعالی، مهدی موعود(ع) قیام خود را آغاز كند.
____________________________________________________________________________________________
2. فلسفة غیبت صغرا
اگرچه غیبت آخرین امام معصوم(ع) در روایات پیش‌بینی شده بود، ولی زمانی كه امام حسن عسكری(ع) به شهادت رسید، شیعیان به دلیل پیشینه‌ای 250 ساله كه از حضور یازده امام معصوم(ع) در جامعه داشتند، به راحتی نمی‌توانستند غیبت كامل امام از جامعه را بپذیرند و به همین دلیل هم بود كه برخی شیعیان پس از شهادت آن حضرت تا مدتی دچار حیرت و سرگردانی شدند.
بنابراین، لازم بود كه قبل از آغاز غیبت كبرا و قطع كامل ارتباط امام با جامعه، برای مدتی رابطة امام با مردم با واسطة نایبان خاص ادامه داشته باشد، تا مردم به تدریج آمادة پذیرش غیبت كامل امام و مراجعه به فقها ـ به عنوان نایبان عامّ امام زمان(ع) ـ شوند.
به بیان دیگر، دوران غیبت صغرا، دوران تمرین و آماده‌سازی شیعیان برای ورود به دوران غیبت كبرا بود. در همین دوره بود كه به تدریج، همة فرقه‌های پراكنده‌ای كه پس از شهادت امام یازدهم در موضوع جانشینی آن حضرت به وجود آمده بودند، از میان رفتند و همة شیعیان بر پیروی از فرزند امام حسن عسكری(ع) به عنوان امام دوازدهم به وحدت و اتّفاق‌نظر رسیدند.
شیخ مفید(ره) پس از نقل خبری از «حسن نوبختی»، نویسندة كتاب «فرق الشیعه»، در زمینة چهارده‌گانه‌ای كه پس از شهادت امام حسن عسكری(ع) به وجود آمدند، می‌گوید:
«از این فرقه‌هایی كه از آنها یاد كردیم، در زمان ما؛ یعنی در سال 373 ق. هیچ فرقه‌ای مگر امامیه دوازده امامی باقی نمانده است؛ یعنی كسانی كه امامت فرزند حسن [عسكری] را كه به نام رسول خدا(ص) نامیده می‌شود، پذیرفته و به حیات و بقای او تا روزی كه با شمشیر قیام كند، یقین دارند».9
گفتنی است، آماده كردن مردم برای ورود به دوران غیبت از سال‌ها پیش از غیبت امام مهدی(ع) و از زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسكری(ع) آغاز شده بود و آن امامان بزرگوار رابطة خود را با مردم كم كرده بودند و آنها را در امور مختلف اعتقادی و فقهی به فقها و محدثان شیعه كه در مراكز شیعه‌نشینی چون قم حضور داشتند، ارجاع می‌دادند، تا به تدریج مردم با این رویه خو بگیرند».10
علی بن حسین مسعودی، یكی از مورخان بزرگ تاریخ اسلام، در این زمینه می‌نویسد:
«روایت شده كه ابوالحسن عسكری [امام هادی(ع)] خود را از بسیاری از شیعیان پوشیده می‌داشت و جز تعداد اندكی از یاران خاصّ آن حضرت، ایشان را نمی‌دیدند و هنگامی كه امر [امامت] به ابومحمد [امام حسن عسكری(ع)] منتقل شد، ایشان چه با یاران خاص خود و چه با مردم عادی از پشت پرده سخن می‌گفت مگر هنگامی كه آن حضرت برای رفتن به دارالخلافه از خانه خارج می‌شد. این شیوه تنها از سوی آن امام و پیش از ایشان از سوی پدرشان
در پیش گرفته شد تا مقدمه‌ای برای غیبت صاحب‌الزمان باشد و مردم با این شیوه خو بگیرند و غیبت را انكار نكنند».11
این سخن امام مهدی(ع) كه می‌فرماید: «... وامّادررویدادهاییكه برای شما پیش می‌آید، به راویان حدیث ما مراجعه كنید؛ زیرا آنها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر ایشان هستم».12
نیز شاهدی بر این مدعاست كه آن حضرت در دوران غیبت صغرا، مردم را برای ورود به دورة غیبت كبرا آماده نموده و با تعیین فقها به عنوان مرجع مردم در همة رویدادهای پیش روی جامعه اسلامی، از سرگردانی و بلاتكلیفی آنها در این دوران پرابتلا جلوگیری كردند.
_______________________________________________________________________________________
پی نوشت ها :
1.شیخ طوسی، كتاب الغیبـة، ص 261.
2.فضل بن حسن طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 2، ص259.
3.محمد بن ابراهیم، الغیبـة، صص 171 و 172.
4.همان، صص 173 و 174.
5.همان.
6.شیخ مفید، الإرشاد، ج 2، ص 340.
7.إعلام الوری بأعلام الهدی، ج 2، ص 259.
8.سید محمد صدر، الغیبـة الصغری، ص 341 به بعد.
9.سید مرتضی، الفصول المختاره، مندرج در مصفات الشیخ المفید، ج 2، ص 221.
10.برای مطالعة بیشتر در این زمینه ر.ك: مسعود پورسید آقایی، تاریخ عصر غیبت، ص 164ـ171.
11.علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیـة للامام علی بن ابی طالب(ع)، ص 272.
12.شیخ صدوق، كمال‌الدین و تمام النعمه، ج 2، ص 483، ح 4.
