تبیان، دستیار زندگی

به درستی اطلاع دقیقی موجود نیست كه از چه زمانی سربازگیری برای جنگهای منظم موضوعیت یافتـــه و آغاز گردیده است . می توان گفت تفكر سربازگیری در حدود 400 سال پیش از میلاد مسیح شروع شده اما به خاطر موقعیت سیاسی و اجتماعی‌آن زمان این تفكر به مرحله عمل در نیامد و همان اصول ابتدایی یعنی استخدام افراد مزدور وداوطلب، شیوه های اولیه‌سربازگیری بوده است .
«سربازگیری در ایران» كه در طول تاریخ خود نامهای گوناگون (محافظ ، یــــاران فناناپذیر ، قزلباش ، قوای محلی ، تفنگچی لر ، قوللر ، نسقچی لر ، سپاهیان ایلات ، قوای ولایتی و غیره) خوانده شده تاریخچه ای بالنســبه طولانی دارد   اما شرح مختصری از سربازگیری برمبنای «بنیچه» كه چندان قدمتی هم ندارد ضروری است .

لغت « بنیچه» از كلمه « بن»به معنی اصل و ریشه مشتق شده اما بهتر آن است كه آن را ماخوذ از كلمه بنه به معنی جفـت بدانیـم كه واحد تقسیم مالیات در دهات می باشد ، زیرا بنه یا جفت اصطلاحی است كشاورزی ، و به مقدار زمینی اطلاق می‌شود كه با یك جفت گاو می توان آن را شخم زد و چون تقسیم بندی در دهات بر مبنای جفت گاو و زمین ( بنه ) بوده است میزان این نوع مالیات را بر آن استوار نموده و به سبب اینكه مبنای سربازگیری قاعده ثابت و مشخصی داشته باشد از این رویه استفاده شد.          

بدین ترتیب مقـرر شـد هـر دو بـه تناسب و تعدادبنه و جفت دایر خود كه بر همام اساس مالیات می پرداخت تعدادی هم سرباز بدهد ، و در این مورد تعیین گردید كه كه ازهر 10 نفر اهل ده یكی به خدمت سربازی برود . علت هم این بوده است كه در آن هنگام جمعیت ایران در حدود 10 میلیون نفر بـوده كــه از این عده پنج میلیون را زن و ازپنج میلیون نفر بقیه را بچه ها و یك و نیم میلیون را اعیان و اشراف و طبقه علمــا و روحانیــون تشكیل داده بودند و و سرانجام یك میلیون نفر مرد قابل خدمت سربازی باقی می ماند و چون احتیاجات در حدود یكصد هزار نفر بود مقرر گردید كه ازهر ده نفر مرد واجد شرایط خدمت فقط یك نفر كه جوان تر ، علاقمند تر و لا قواره تر بود به نام سربــاز انتــخاب گردد .

 البته تلاش می شد كه سرباز خود دارای ملك و حشم باشد در غیر اینصورت آن چند نفر دیگر كه به سربازی نمی رفتند می بایــست مـبلغ صـد تومان بطور سرشكن جمع آوری نموده و برای خرید ملك و باغ و حشم ویا در واقع برای ایجاد علاقه به سرباز تعیین شده میدادند. جالب است بدانیم كه ملك و دارایی خریداری شده تا خاتمه خدمت در رهن دولت باقی می ماند تا بدین وسیله از فرار او جلوگیری كرده باشـند و در صورت وارد آوردن ضرر و زیان به اسلحه و دیگر اموال دولتی وثیقه ای در دست دولت باقی باشد .

خدمت سربازی را نـمی توانسـتند با پول معاوضه نمایند و اگر سربازی حاضر و مایل به خدمت نبود    می توانست شخص دیگری را با پرداخت مبلغی به او ، برگـزیـند و ایـن مبلغ بستگی به رضایت طرفین و طمع شخصی داشت كه به خدمت می رفت

 این روش تا سال1300 هجری شمسی كه ارتش شكل منظم تری یافت برقرار بود. ازابتدای تشكیل ارتش، مسئله سربازگیری و نحوه احضار سربازان تغییر یافت و ضوابط جایگزین شد  

 در نخستین سازمان ارتش ، شعبه ای بنام « جدیــد گــیری » یــا «سربـازگیری» تاسیس شد و در سال 1301 شمسی موقتاً مقرراتی هم بر اساس ضوابط قبلی برای سربازگیری وضع و به تصویب مجلس شـورای ملـی رسید تا قانون كامل تری موافق مقتضیات اوضاع و احوا ل زمان تهیه گردد .

  در سال 1304 شمسی اداره ای به نام « اداره كل احصائیه و سجل احوال » تشكیل شد .

قانونی هم برای تعیین جمعیت حقیقی كشور و ثبت احوال آنها وضع و قانـــون خدمت اجباری نیـــز از تصویب مجلس گذشت و شعبه «سربازگیری » نیز از 28 بـهمن 1304 شمســـی به «دایره نـظام اجباری» تبـدیل و از ســال 1305تشكیلات دایره مذكور به « اداره نظام اجباری» ارتقا یافت كه از عناصر متشكل اركان حرب بوداداره نظام اجباری در 15 خرداد 1307 به «اداره نظام وظیفه عمومی » تغییر نام یافت و از این پس هر چند زمان گاهی ، تغییراتی در سازمان اداره و افزایش نواحی و حوزه ها روی می داد به نحوی كه در سال 1313 تعداد نواحی و حوزه های مستقل آن مطابق سازمان  لشگرهای 17 گانه به 17 منطقه سربازگیری تبدیل شد 

  مناطق و نواحی نظام‌وظیفه تا سال 1314 از نظر تشكیلات و امور فنی تابع اداره مركزی (اداره نظام وظیفه عمومی) بودند ولی از آن تاریخ به بعد از نظر كادر سازمان جزء پادگانها و از لحاظ كارهای فنی تابع اداره مركزی باقی ماندند.

در سال 1335 امور سربازگیری از ارتش منتزع و به وزارت كشور واگذار شد اما اجرای این قانون به علت عدم آمادگی وزارت كشور تامهرماه 1341 به تعویق افتاد و سرانجام از تاریخ 29 اسفند 1343 امور نظام‌وظیفه به ژاندارمری كل كشور محول گردید و در سال بعد هم لایحه قانونی انتقال افسران و درجه‌داران و اموال نظام‌وظیفه به وزارت كشور (ژاندارمری كشور) به تصویب مجلسین شورا و سنا رسید (30/10/1344) و از این تاریخ به بعد اداره كل مركزی به نام (اداره وظیفه عمومی) خوانده شد.
مطابق تغییرات سازمانی و تشكیلاتی و متناسب با اوضاع و احوال، تغییراتی در قوانین و مقررات وظیفه عمومی نیز به وقوع پیوست پس از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی (ره)، با برخورداری از تجربیات گذشته و ملاحظه شرایط روز (بسر بردن مملكت اسلامی درایام دفاع مقدس)، آخرین قانون خدمت وظیفه عمومی مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در جلسه روز یكشنبه بیست و نهم مهرماه 1363 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ 8/8/1363 به تایید شورای نگهبان رسید.