تبیان، دستیار زندگی

از میان فلاسفه، تجربه گرایان و از میان روان شناسان، رفتارگرایان معتقدند كه زبان، مخلوق اجتماع است و ناچار، مانند سایر ارزشها و رفتارهای اجتماعی، جنبه اكتسابی دارد. از نظر رفتارگرایان، زبان مجموعه ایست ازعادتهای صوتی كه درنتیجه پیوندهای شرطی، ایجاد شده است. خلاصه اینكه، در چهارچوب نظریه رفتارگرایی، یادگیری زبان، از نظر كمی پیچیده تر از اعمال ساده ایست كه موشها در آزمایشگاه انجام می دهند، ولی در نهایت از نظر كیفی با آنها فرق چندانی ندارد. این نظریه، بر فطری بودن شالوده های زبان، خط بطلان می كشد و زبان را چیزی بیشتر از یك پدیده یادگیری نمی داند . براساس دیدگاههای جدید پیرامون ترجمه نیز، فرایند عقلانی استخراج معنا و تنظیم و ارائه مجدد آن به زبان دیگر، در همه زبانها مشابه است، زیرا فرایند مورد بحث تفاوتی با عملكرد خود زبان ندارد، بنابراین در یك فرایند خلاق، امكان انتقال علایم بدون تجزیه وتحلیل اولیه اطلاعاتی كه حاوی آنها هستند وهمچنین استفاده از اطلاعات تكمیلی موردنیاز برای تفسیر درست آنها امكان پذیر نیست. چنین دیدگاهی به نظریه نشانه شناختی منجر می گردد و این نظریه افق نوینی در مورد برخی از جنبه های ترجمه ، فراروی می گشاید.
چامسكی می گوید: «اگر زبانی به طور مصنوعی ساخته می شد كه برخی از این اصول كلی را نقض می نمود، آن وقت آن زبان یا هرگز آموخته نمی شد یا اینكه با سهولت و كارایی كه یك كودك طبیعی هر زبانی را یاد می گیرد، فراگرفته نمی شد.»
زبان در چارچوب دانشی قابل بررسی است كه به مطالعه نشانه ها در حیات اجتماعی بشر می پردازد. هدف نشانه شناسی نیز، شناخت كاركرد ذهن انسان در فهم و درك و همچنین ارسال و دریافت پیام است. در واقع از این رشته علمی برای دریافت معنی و یافتن انسجام مفهومی بین نشانه ها و منطق نهفته در پشت هر نشانه استفاده می گردد. یك نشانه زبانی، ارتباط بین یك شیء و یك اسم نیست، بلكه ارتباطی است بین یك مفهوم و یك الگوی صوتی. این ارتباط چنان برقرار می شود كه انسجام بین مفاهیم را سبب می شود.
روان شناسان و زبان شناسان، شناختی رویكردی نسبت به معنی دارند و تأكیدشان براین است كه چنین نیست كه گفتمان در خود واجد معنی باشد، بلكه معنی چیزی است كه توسط كاربران زبان به گفتمان نسبت داده می شود. فرایند نسبت دادن معنا را ما تحت عنوان اصطلاحاتی چون فهم، درك مطلب، یا تفسیر می شناسیم. دراین صورت، معنا عمدتاً به ذهن كاربران زبان مربوط می شود. همچنین در چنین رویكرد روان شناختی ای نسبت به معنا، مفهوم اطلاع مورد استفاده قرار می گیرد. عوامل بسیاری در تبلور معنایی یك متن دخالت دارند و در درك مطلب یك متن، یعنی شناسایی دقیق این عوامل از جانب مخاطب، گاه ممكن است معنای متكلم و معنای مخاطب با هم تفاوت داشته باشد. یعنی آنچه مورد نظر متكلم است با آنچه مخاطب برداشت می كند، فرق داشته باشد و یا مخاطبان معانی متفاوتی را از یك متن برداشت كنند، این امر بیان كننده این مطلب است كه عوامل بسیاری در داد و ستدهای زبانی حاكم اند كه متون و ابزارهای نظام زبان (اصوات، دستور و واژگان) تنها یكی از آنهاست.
زبان شناسی می كوشد تا به پرسشهایی بنیادین همچون «زبان چیست؟» و «زبان چگونه عمل می كند؟» پاسخ گوید. زبان شناس اگرچه باید آزمودگی گسترده ای در چندین گونه زبان داشته باشد، ولی بایستگی و لزومی ندارد كه به روانی به چندین زبان سخن بگوید. برای او مهمتر این است كه بتواند پدیده های زبان شناختی را مانند سامانه واژه های یك زبان یا كارواژه ای آن را كندوكاو نماید و باز بشكافد. او بیشتر یك مشاهده گر برون گرا و ورزیده است تا یك طرف گفتگو. كاربران زبان با استفاده از دانسته های قبلی خود، حقایق ناگفته را از متن استخراج می كنند. این توانایی را زمینه قبلی می نامند. تعبیراتی را كه ما از متن می سازیم به مراتب بیش از آنچه در واژه های یك صفحه می خوانیم است. بدین معنا كه در واقع ما براساس انتظارات خود از آنچه معمولاً پیش می آید مفهومی را از متن خلق می كنیم. شماری از محققان سعی كرده اند كه با استفاده از مفهوم تصورات یا طرح واره، این پدیده را توصیف نمایند. طرح واره ها به عنوان ساختهای دانش سنتی در نظر گرفته شده است كه در حافظه قرار دارند و تحت شرایط مختلف در تعبیر ما از آنچه تجربه می كنیم تقویت می شوند. چگونگی برقراری ارتباط ما، از طریق زبان مبتنی بر دانش قبلی وسیعی ، نه تنها از زبان بلكه از موقعیت است.
از سوی دیگر توجه به این نكته نیز جالب توجه است كه تولید كننده هر گفته یا نوشته ای ، در جریان رساندن پیام به مخاطب، حقایقی را مسلم فرض می كند و در نتیجه اشاره ای به آن نمی نماید. هر دستگاه اطلاع رسانی، بخصوص زبان، دارای چنین ماهیتی است. اگر چنین نبود و از این پدیده در جریان ارتباط استفاده نمی شد، زبان دچار چنان اطنابی می گردید كه ارتباط را مختل می ساخت. به عبارت كلی تر، سخنگویان بطور مداوم پیامهای زبانی خود را براساس پیش فرضهایی كه شنوندگانشان در مورد آنها مسبوق به سابقه هستند، طرح ریزی می نمایند. این مطلب بدان معناست كه توافقی ضمنی بین كاربران زبان وجود دارد و در حقیقت اطلاعات داده نشده از طریق استنتاجی طبیعی از اطلاعات داده شده به دست می آید. از این رو متون تخصصی در بین كاربران آن متون به دلیل پیش فرضهای ذهنی آنان قابل درك است و برگردان آن از زبانی به زبان دیگر منوط به فهم و درك صحیح مترجم از متن موردنظر است، نه فقط برگردان واژگان درون متن.
كاربران زبان درجریان فهم متن، بتدریج نه تنها بازنمودهایی از متن و سپس زمینه می سازند بلكه همچنین بازنمودهایی در چارچوب آنچه گفتمان درباره آنهاست، ایجاد می نمایند. در نتیجه آنچه ما به طور معمول از یك متن به خاطر می آوریم، دقیقاً همان لغات یا معناها یا كنشهای آنها نیست، بلكه یك مدل و بازنمود طرح گونه باورهای ذهنی ما، یعنی برقراری انسجام مفهومی و معنایی درباره یك رخداد یا یك موقعیت است. از آنچه تاكنون به اختصار بیان شد، چنین می توان نتیجه گرفت كه ترجمه فرایندی ذهنی - زبانی است كه طی این فرایند ، آنچه مترجم از اثر مبدأ دریافت می كند، در ذهن تجزیه و تحلیل می گردد و سپس تعبیر و تفسیر و درك می شود. دراین روند، عوامل متعدد زبانی و غیرزبانی از جمله حداقل چهار فراعامل مؤثر در تفسیر یعنی متن، پیش فهم یا همان ذهنیت تفسیرگر، بافت موقعیتی زمانی و مكانی و رابطه متقابل بین مؤلف كه همان تولید كننده است و تفسیرگر كه مترجم و دریافت كننده است ، موجب فهم مطلب می شود تشخیص انسجام معنایی و مفهومی و درك متن است كه مترجم را قادر می سازد اطلاعات را از متن استنباط و استخراج كند و معنا و مفهوم موردنظر را برای انتقال، مشخص و معین نماید. مترجم باید این توانایی را داشته باشد كه هم زبان و هم حقایق را بفهمد و درك كند. هر متنی، مظهر تفكر و تصور است و بنابراین پیش از آن كه بتوان آن را به زبان دیگری مجدداً بازگو نمود، باید تعبیر وتفسیرش كرد، یعنی باید متن فهمیده شود.
متن كه اصلی ترین عامل در ترجمه است، ممكن است در یك كنش ارتباطی برای مخاطبان خود، بافتهای متفاوتی ایجاد كند و بنابراین دارای تفاسیر متفاوت گردد. حتی ممكن است برای مخاطبی قابل تعبیر و برای دیگری عجیب جلوه كند. به این تعبیر، هرلایه متنی می تواند برای لایه های متنی مجاور خود، متن همنشین و یا بافت شمرده شود. بافت نیز رابطه ای است كه بین لایه های متنی در درون و بیرون از زبان برقرار است. از این رو انسجام درون متن، از روابط تنگاتنگ و درهم تنیده متن و بافت و یا متنهای هم جوار حاصل می شود. بنابراین لازم است به دنبال الگویی باشیم كه بتواند تبیین جامعی از تمامی ابعاد ساختاری و معنایی و كاربردی متن را به دست دهد. توجه به ترجمه از این رویكرد، ما رابه لایه های زیرین و تا حدودی پیچیده این فرایند و چگونگی دستیابی به روندی یكسان برای منسجم نمودن اجزای متنی ، رهنمون می سازد و می تواند در رسیدن به یك نظریه جامع در ترجمه بینجامد. یك نظریه ترجمه باید آن چنان جامع باشد كه بتواند هم فرایند ترجمه را و هم فراورده و حاصل ترجمه را شرح دهد. در حال حاضر نظریات ترجمه اگر چه متحول شده اند، اما اغلب به سطح روساختی و عوامل بیرون از ذهن گرایش دارند. شناخت عملكرد ذهن در فرایند ترجمه می تواند به روشهای مدون و كارآمدتری در آموزش ترجمه و تربیت مترجمان منجر گردد .