تبیان، دستیار زندگی

استان همدان از جمله استان‌های كوهستانی، مرتفع، سرد و بادخیز غرب كشور و با ۲۱۷۲ كیلومتر مربع وسعت حدوداً ۲/۱ درصد كل مساحت ایران را تشكیل می‌دهد.
رشته كوه‌های زاگرس و ارتفاعات الوند كه از شمال غربی همدان به جنوب شرقی این استان امتداد و ارتفاعات و كوه‌های گرمه و سرده، لشگردر، آلمابولاق، سیاه‌دره، چل تابالغان، بهارلو، بوقاطی، آلماباغ، گری، گرمی و خان گرمز موجب شده‌اند كه اغلب شهرهای این استان در ارتفاعات واقع شوند و به علت شرایط اقلیمی و طبیعی، تقریباً در تمام ایام سال وزش باد در سطح استان ادامه دارد.
آب و هوا در مناطق مرتفع كوهستانی سرد و در مناطق جنوبی تقریباً معتدل و كوهستانی می‌باشد. زمستان‌های همدان سرد و طولانی و اكثراً بیش از ۴ ماه در سال یخبندان است.
همدان در تمام ایام زمستان دارای شرایط طبیعی مناسبی برای علاقمندان به ورزش‌های زمستانی مثل اسكی است. پیست اسكی تقریباً وسیع و مجهز آن تا ماه‌های اولیه‌ی بهار مورد استفاده علاقمندان قرار می‌گیرد و همه ساله جمع كثیری از علاقمندان به منظور استفاده از امكانات این ورزش مفرح به همدان مسافرت می‌نمایند، اما بهترین زمان برای كسانی كه قصد سفر تحقیقی یا تفریحی و بازدید از جاذبه‌های تاریخی و باستانی همدان را دارند با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه از اواخر اردیبهشت تا اواخر مهرماه است.
در این ایام علاوه بر سرسبزی و زیبایی و طبیعت پرگل و گیاه این استان، تابش خورشید و گرمای هوا بسیار مطلوب و دلچسب است.
استان همدان با آن كه فاقد منابع آبی، هم چون دریا و دریاچه است، به علت وجود رشته كوه‌هایی چون زاگرس و الوند و دیگر قلل سر به فلك كشیده و برف‌گیری آنها كه در بیشتر ایام قلل آنها، پوشیده از برف می‌باشند. ذوب تدریجی برف‌های زمستانی در فصل گرما و تابستان رودها و تالاب‌ها و سراب‌ها و چشمه‌های متعددی را بوجود می‌آورند. بعضی از سراب‌ها و تالاب‌های همدان عمری به درازای ده‌برابر آثار باستانی چند هزار ساله این استان دارند، مثل تالاب زیبای «گردخورده» یا «آق گل» كه زمین‌شناسان طول عمرش را ۴۰ هزار سال تخمین زده‌اند و حدوداً ۵/۱۷ كیلومتر مربع وسعت دارد یا تالاب پیر سلیمان كه هر دو تالاب با پوشش گیاهی فراوان در بهار و تابستان مأمن انواع اردك، فلامینگو، مرغ باران، آب چلیك، كاكانی، حواصیل، غاز و دیگر پرندگان مهاجری هستند كه از روسیه، قفقاز، كشورهای اسكاندیناوی و دیگر نقاط اروپایی و آسیایی به این منطقه می‌آیند.

كشاورزی و باغداری در این استان رونق دارد. كشت آبی و دیم معمول است گندم و جو، سیب‌زمینی، چغندر قند از عمده محصولات كشاورزی همدان هستند.
محصول گردوی همدان، مخصوصاً گردوی تویسركان بی‌نظیر است.


● کشاورزی و دامداری
كشت در سطح استان همدان به دو شكل دیم و آبی صورت می گیرد، اما بیش تر زمین های كشت شده به صورت دیم است. مهم ترین محصولات كشاورزی استان گردو، گندم، جو، سیب زمینی و چغندر قند است كه كشت گندم و جو حدود سه چهارم زمین های زیر كشت را به خود اختصاص داده است. محصول گردو به ویژه در شهرستان تویسركان به دست می آید. محصولات مهم دیگر استان در قسمت های كوهستانی، انواع میوه ( به ویژه گلابی و سیب ) و در دامنه انگور غلات، حبوبات و صیفی جات است.
استان همدان منطقه ای است كوهستانی كه در دامنه های رشته كوه الوند قرار گرفته و سرچشمه رود ها و جویبار های فراوانی است. مراتع بین دره ای آن از دیر باز سبب جذب بخشی از دام داران و عشایر به این منطقه بوده و با توجه به زمستان های نسبتا سرد و تابستان های معتدل، مراتع چرای بهاره و تابستانه را برای عشایر فراهم می كند. تا حدی كه عشایر استان های هم جوار نیز به این استان كوچ ییلاقی می كنند.
تابستان كوتاه خاصه در مناطق مرتفع شمال تویسركان و جنوب همدان سبب شده است كه ایلات و عشایر صرفا به دام داری بپردازند. شیوه دام داری در این استان بیش ترسنتی است. در حال حاضر وجود مجتمع های دام داری صنعتی و نیمه صنعتی كه زیر نظر مركز گسترش خدمات تولیدی و عمرانی فعالیت دارند، تولید فرآورده مشغول هستند .

وجود رشته كوه‌های كهنسال، بارندگی فراوان، ساختار طبیعی و عوامل دیگر در طول هزاران سال موجب ایجاد غارهای متعددی گردیده كه بعضی از آنها به علت اقامت انسان در دوران‌های مختلف جنبه‌ی تاریخی دارد و بعضی دیگر به جهت برخورداری از بلوره‌ها و قندیل‌ها و اشكال مختلفی كه بوسیله استالاكتیت و استالاگمیت بوجود آمده، زیبایی و شكوهی دیدنی دارد.

استان همدان شامل ۱۶ شهر و شهرستان به اسامی همدان، نهاوند، تویسركان، ملایر، كبودرآهنگ، اسدآباد، بهار و رزن و ۱۸ بخش و مركز آن شهر همدان است.

شهر همدان دارای تاریخ و پیشینه‌ای كهن است. احداث و بنای اولیه‌ی آن را بیش از ۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد.این شهر به دستور دیاكو پادشاه مقتدر ماد بنا شد و او پس از پایان كار احداث و ساختمان كاخی عظیم كه دارای قلاع و دژهای متعدد بود، آن‌را پایتخت و محل خزانه‌ی خود قرار داد و نام هگمتانه را بر آن نهاد.
درباره‌ی چگونگی ایجاد هگمتانه مورخین یونانی نوشته‌اند: دیاآكو پس از انتخاب محلی در كنار كوه الوند (اورتت یا اورنتس) جهت مركز حكومت خود شهر و كاخی عظیم كه شامل هفت قلعه‌ی تو در تو بود احداث كرد. مهمترین و مستحكم‌ترین قسمت این كاخ، قلعه‌ی هفتم بود كه داخل آن كاخ پادشاه و خزانه قرار داشت و آنرا اگباتابا نامید. یونانی‌ها واژه‌ی «هگمتانه» یا «هنگمتانه» را كه به زبان پارسی قدیم به معنی محل تجمع است اكتابانا می‌نامند.
این واژه در آثار به جای مانده به زبان ارمنی «اهمتان» و در زبان سریانی و پهلوی «اهمدان» آمده و در گویش نویسندگان عرب «اهمدان» به همدان تبدیل گردیده است.
می‌گویند در تورات نیز نامی از «احتمانا» آمده كه به احتمال زیاد همان هگمتانه می‌باشد.
تپه‌ی باستانی هگمتانه كه در مركز شهر همدان قرار دارد، بقایای شهر باستانی هگمتانه پایتخت عهد كاسی‌ها، مادها و هخامنشیان است. در كاوش‌های باستانی كه در این تپه انجام گرفته آثار بسیار با ارزش و گرانبهایی از دوران باستانی این شهر به دست آمده است.
هگمتانه یا همدان در طول عمر چند هزار ساله‌ی خود با فراز و نشیب و حوادث و وقایع زیادی روبرو شده، و دوران‌های سخت یا آرامی را پشت سر گذاشته و بارها ویران و آباد شده است.
هگمتانه برای اولین بار در دوران حكومت بخت‌النصر و به دستور او به كلی ویران شد ولی هنگامی كه داریوش بزرگ زمام امور را به دست گرفت، بر بازسازی و ترمیم ویرانی‌ها و آبادانی آن همت گماشت و بعدها در دوران حكمرانی اشكانیان و ساسانیان، با احداث كاخ‌ها و قصرهای باشكوه برای اقامت پادشاهان اشكانی و ساسانی این شهر به اوج عظمت و آبادانی و زیبایی خود رسید، اما:
با پیروزی اعراب نه تنها كاخ‌های سلطنتی تخریب بلكه تمام شهر به طور كامل ویران شد. این تسلسل آبادانی و ویرانی، حمله و تاراج و ترمیم خرابی و بازسازی، قرن‌های متمادی تا سال ۱۱۳۵ هجری ادامه یافت و از آن سال به مرور ثبات و ایمنی نسبی یافت و چون در مسیر جاده‌ی ابریشم و راه‌های اصلی منطقه‌ی غرب كشور قرار داشت به زودی به صورت یكی از مراكز بازرگانی درآمد.
در شهر همدان و دیگر شهرهای این استان بقایای آثار باستانی و تاریخی فراوانی مثل كتیبه‌ها، برج‌ها، كاخ‌ها و… وجود دارد كه یادآور دوران عظمت و شكوه ایران باستان می‌باشد. تپه‌ی باستانی هگمتانه در سال ۱۹۱۳ میلادی توسط یك هیأت فرانسوی كه از سوی موزه لوور پاریس ماموریت یافته بود، مورد كاوش و حفاری باستان شناسی قرار گرفت. در حفاری‌های انجام شده علاوه بركشف اشیاء با ارزش عهد باستان، آثاری به دست آمد كه نمودار وجود شبكه‌ی منظم آبرسانی در شهر باستانی هگمتانه بود و در كاوش‌هایی كه در سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۷۰ انجام گرفت، یكی دیگر از كهن‌ترین آثار تمدن بشر یعنی حصار طولانی و دو برج عظیم این شهر كشف شد.

● دیدنیهای همدان

●كتیبه‌های گنج‌نامه
در ۵ كیلومتری همدان و در دامنه‌های الوند دره‌ی باصفای عباس‌آباد قرار دارد كه كتیبه‌ها و آبشار گنج‌نامه نیز در امتداد همین دره واقع شده است.
در این دره سنگ نبشته‌هایی از زمان داریوش اول هخامنشی برجای مانده كه گفته می‌شود پس از اتمام كار سنگ نبشته‌های بیستون به دستور داریوش برسر راه هگمتانه كه پایتخت تابستانی هخامنشیان و در مسیر جاده‌ی شاهی قرار داشت كار نقر و حتك آن انجام گرفته است.
هر یك از این كتیبه‌ها به سه زبان فارسی باستانی، اعیلامی یا شوشی، بابلی و به خط میخی مادی یا هخامنشی می‌باشد.
در گذشته با توجه به این كه گفته می‌شد خزانه‌ی هخامنشیان در هگمتانه قرار داشته تصور عمومی بر این بود كه سنگ نبشته‌ها، راهنمای محل خزانه و گنج‌های داریوش است ولی پس از آن كه باستان شناسان فرانسوی و انگلیسی موفق به ترجمه‌ی آنها شدند، محرز شد كه سنگ نبشته‌ها راز مكتوب گنج نیست بلكه ورقی از تاریخ باستانی ایران است.
یكی از این دو كتیبه مربوط به داریوش هخامنشی و دیگری مربوط به خشایار شاه می‌باشد. ترجمه‌ی كتیبه داریوش چنین است.
«خدای بزرگ است اهورمزدا، كه این سرزمین را آفرید، كه مردم را آفرید، كه شادی برای مردم آفرید كه داریوش را شاه كرد، شاهی از بسیاری، فرمانروایی از بسیاری..
منم داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه سرزمین‌هایی كه نژادهای گوناگون دارند، شاه سرزمین دور و دراز، پسر ویشتاسب هخامنشی»
و كتیبه‌ی دیگر كه مربوط به خشایار شاه و در قسمتی پایین‌تر از كتیبه‌ی داریوش قرار دارد، قسمت اول متن آن همان متن كتیبه‌ی داریوش است ولی در جملات آخر پس از شاه شاهان نوشته شده «شاه كشورهای دارای ملت‌های بسیار، شاه این سرزمین بزرگ، دور دست پهناور، پسر داریوش شاه هخامنشی»

●مقبره استرومردخای
مقبره‌ی ملكه خشایار شاه و عمویش «استرومردخای» در مركز شهر همدان قرار دارد.
ساختمان اولیه‌ی آرامگاه حدود ۱۲ قرن پیش توسط كلیمیان به پاس خدمات استرومردخای احداث شد و بعدها، بارها تجدید بنا گردید و ساختمان فعلی، احتمالاً در قرن هفتم هجری به جای بنای قبلی كه متعلق به قرن سوم هجری بوده، احداث گردیده است.
در داخل بنای آرامگاه، دو صندوق منبت‌كاری گران قیمت وجود دارد كه هریك بر روی قبری قرار گرفته است. این دو قبر را به استرومردخای نسبت می‌دهند و براساس روایات موجود استر با نفوذ خود مانع كشتار كلیمیان در زمان خشایار شاه شده است.
طشیر سنگی
شیر سنگی كه بیش از ۲ متر طول و یك متر و ۲۰ سانتیمتر عرض و اندازه ارتفاع سینه‌اش می‌باشد یكی دیگر از آثار باقی‌مانده‌ی عهد باستان است.
این شیر كه پاهایش شكسته و مفقود شده و گذشت ایام خسارت‌هایی به بدنه‌اش وارد ساخته، كاملاً زیبایی و صلابت خود را حفظ كرده است.
در مورد زمان ساخت شیر سنگی، روایات متفاوتی وجود دارد كه از دوره‌ی پارت‌ها و مادها شروع و به دوران اسكندر ختم می‌شود، اما قوی‌ترین نظریه اینست كه این مجسمه و قرینه‌اش در زمان اشكانیان در دو طرف دروازه نصب بوده‌اند.●آرامگاه شیخ‌الرییس
آرامگاه دانشمند، فیلسوف، طبیب مشهور ایران شیخ‌الرییس ابوعلی سینا در میدان بوعلی واقع شده و یكی از زیباترین بناهایی است كه از سنگ گرانیت ساخته شده است.
ساختمان آرامگاه ابوعلی سینا با الهام از گنبد كاووس در سال ۱۳۲۵ آغاز شد و ساخت آن ۵ سال به طول انجامید و همزمان با هزارمین سال تولد شیخ‌الرییس افتتاح گردید.

●دریاچه و سد اكباتان
دریاچه و سد اكباتان كه به منظور تامین بخشی از آب شرب و كشاورزی احداث گردیده حدود ۱۱ كیلومتر با همدان فاصله دارد و به دلیل نزدیكی به شهر و فضای سبز اطراف دریاچه، یكی از تفرجگاه‌های زیبا و مورد توجه اهالی و مسافران است.

●تپه‌ی عباس‌آباد
تپه‌ی عباس‌آباد یا نقارخانه درگذشته از موقعیت خاصی برخوردار بوده و هرحاكمی كه تغییر سمت می‌یافته است بر بالای آن جهت اطلاع مردم طبل و نقاره می‌نواخته‌اند.
در سال‌های اخیر با احداث استخر، آبشار، بالابر (قله سی‌پر) و تأسیسات تفریحی و پذیرایی و اسكان بر روی تپه، آن را به صورت یك مجتمع تفریحی، اقامتی، سیاحتی جذاب درآورده‌اند.

●نهاوند و تپه‌كیان
نهاوند نیز از شهرهایی می‌باشد كه دارای پیشینه‌ای كهن و باستانی است.
در ۱۷ كیلومتری نهاوند، تپه‌ی باستانی كیان در حوالی روستایی به همین نام قرار دارد كه قدمت آن به بیش از ۵۷۰۰ سال می‌رسد.
براساس اظهار نظر مورخان و به استناد تحقیقات پروفسور رمان كریشمن در ۵۵۰۰ تا ۵۷۰۰ سال پیش در این محل قومی می‌زیسته كه تمدنی نظیر تمدن بین‌النهرین داشته است و بعدها اقوام اروپایی جای آنها را گرفته و تمدن جدید و شكوهمندی بوجود آورده‌اند.
نهاوند همزمان با انقراض هخامنشیان مورد حمله‌ی اسكندر قرار گرفت ولی دژ محكم و مقاومت مردانه مردم نهاوند مانع از آن شد كه اسكندر بتواند شهر را تسخیر كند، ولی سلوكیان موفق به فتح آن شدند و بعدها با توجه به موقعیت سوق‌الجیشی نهاوند، یزدگرد سوم دژ محكمی در آن بنا كرد كه تابستان و مدتی از سال را در آن به سر می‌برد.
با حمله‌ی سپاه اسلام به ایران و موفقیت‌هایی كه به دست آوردند، در سال ۱۸ یا ۲۱ هجری به نهاوند رسیدند. بر سر تسخیر قلعه معروف دماوند جنگ سختی بین سپاهیان اسلام به فرماندهی نعمان بن مقرن و سپاهیان ساسانی به فرماندهی فیروزان درگرفت و در این پیكار نعمان كشته شد و سپاه اسلام از پیشروی باز ماند ولی در نهایت، جنگ به شكست مدافعین قلعه‌ی دماوند و پیروزی سپاهیان اسلام انجامید و به جهت اهمیت این فتح اعراب آن را فتح الفتوح نامیدند.
نعمان بن مقرن فرمانده‌ی سپاه اسلام را پس از كشته شدن، در نزدیكی محل كارزار به خاك سپردند. بعدها بر روی آن مقبره‌ای بنا كردند كه اینك به مقبره‌ی بابا پیره معروف است و در ۸ كیلومتری نهاوند قرار دارد.
در سال ۱۹۳۶ به دنبال كشف سفال‌های با ارزشی در تپه‌های كیان از سوی موزه لوور پرفسور كریشمن با هیأتی ماموریت یافت تا كاوش‌ها و تحقیقاتی را در منطقه به عمل آورد.
این هیأت در سال ۱۳۱۰ در سطح وسیعی تا عمق ۱۹ متر حفاری‌هایی را به عمل آورد و پس از اتمام كار نتیجه‌ی كاوش‌ها و تحقیقات خود را كه نشانگر وجود ۵ دوره تمدن در این منطقه بود، منتشر ساخت.
براساس این تحقیقات طبقه‌ی اول مربوط به ۳۱۰۰ تا ۳۴۰۰ سال پیش می‌باشد.
طبقه‌ی دوم مربوط به ۳۴۰۰ تا ۳۸۰۰ سال قبل و دوره‌ی آثار بنایی است.
طبقه‌ی سوم مربوط به ۴۰۰۰ تا ۴۵۰۰ سال پیش یعنی دوره‌ی هم عصر با جزایر اژه و بالكان می‌باشد.
طبقه‌ی چهارم مربوط به ۵۵۰۰ سال قبل، هم عصر با تمدن شوش می‌باشد.
طبقه‌ی پنجم مربوط به ۵۷۰۰ سال پیش، دوره‌ی هم عصر با تمدن عیلام كه در عمق ۵/۷ تا ۱۹ متری قرار دارد.
در این حفاری‌ها، مقادیری انواع ظروف، مجسمه، وسایل گلی، سفال، فلزی و وسایل زمینی مثل دستبند و گردن‌بند و وسایل نبرد همچون سرنیزه، تبر، پیكان، خنجر و … به دست آمد.
نقوش، طرح، رنگ و اشكال زیبای سفالینه‌های مكشوفه، معرف فرهنگ، تمدن، عهد و دوران تاریخی آن بود.
قسمت عمده‌ی این آثار با ارزش و گرانبها به عناوین مختلف به خارج از كشور و موزه‌ی لوور پاریس انتقال یافت و تعدادی نیز در اختیار ایران قرار گرفت.

●تپه‌ی باستانی بابا قاسم
از دیگر آثار برجای مانده از دوران باستان، تپه‌ای است كه چون قسمتی از روستای بابا قاسم بر روی آن بنا شده، به بابا قاسم معروف است.
در بالای این تپه، بقایای قلعه‌ای از دوران اشكانی وجود دارد كه نام اولیه‌ی آن به درستی معلوم نیست، ولی از قرون گذشته به قلعه‌ی سرسام گبری معروف است.