تبیان، دستیار زندگی

 اسناد تاریخی حاکی از قدمت سه هزار ساله "چوگان" می دهد که زادگاه آن ایران باستان است. اولین ورزشی توپی و تیمی جهان که بعد از گذشت چند هزار سال از عمرش به تازگی در ایران رو به احیا» است. در حالی که سرزمین های دیگر مدعی این ورزش باستانی ایران هستند. به گزارش ایرنا، مقام معظم رهبری در دیدار با رئیس و معاونین سازمان تربیت بدنی به تاریخ هشتم دی ماه 75 در مورد بازی چوگان فرمودند:" چوگان مال ماست، ما رها کردیم، دیگران گرفتند". ایشان همچنین در این دیدار تصریح کردند:" دنبال ورزش هایی بگردید که بومی ماست و مردم از آنها خبر ندارند. مثلا ورزش چوگان که یک ورزش ایرانی است، الان هم در دنیا معمول است و چوگان بازی می کنند، ولی ما اصلا بازی چوگان بلد نیستیم، اصلا نمی دانیم چوگان چیست، بیائید اینها را احیا و زنده کنید چون جز» فرهنگ شما و اصلا جز» ملیت شماست". چوگان ورزشی باستانی است که بر اساس اسناد تاریخی و اعلام فرهنگستان اسب انگلستان قدمت آن به سال 525 قبل میلاد مسیح می رسد. همچنین مطالعات این فرهنگستان نشان می دهد که زادگاه این ورزش، ایران باستان است.

یکی از موارد نقل مسابقه چوگان بین تورانیان و طرفداران سیاوش، پادشاه افسانه ای ایران است که در آن فردوسی با فصاحت و بلاغت بی نظیرش به ستایش مهارت های سیاوش در بازی چوگان پرداخته است. این بازی را فدراسیون جهانی چوگان در تحقیقی تایید کرده است. در شاهنامه همچنان نقل شده که شاپور دوم، از پاشاهان ایران در سلسله ساسانی در قرن چهارم میلادی، از سنین کودکی به فراگیری مهارت های بازی چوگان پرداخته و زمانی که هفت سال بیشتر نداشته با تسلط کامل این بازی را انجام می داده است. در گذشته به این ورزش "پادشاه ورزش ها" می گفتند. چوگان را ورزشی شاهی می دانستند چون در میان شاهان و بزرگان برگزار می شد. اما برای بازی چوگان نیاز نیست که حتما پادشاه باشی. رئیس فدراسیون چوگان در این مورد می گوید: "نام چوگان از چوبی که در آن استفاده می شد، گرفته شده است". چوگان ورزشی نظامی بوده که در آن سوارکاران ایرانی استعداد اسب های جنگی خود را به نمایش می گذاشتد. این بازی در زمان کشورگشایی داریوش اول به هند رسید. توسط انگلستان از هند به سراسر اروپا پخش شد. در سال 1871 نخستین بازی چوگان در انگلستان برگزار شد. در پی این رویداد، چوگان به آمریکای شمالی و جنوبی گسترش یافت اما هندوستان همچنان کانون اصلی این بازی جهانی بود. حمزه ایلخانی زاده می گوید: "در سال 1880 بازی های جهانی به نام جام وست چستر آغاز که 9 دوره از آن برگزار شد و در همین اوان در چهار دوره از بازی های المپیک تابستانی نیز بازی چوگان برگزار شد و درحال حاضر انجام آن در بازی های آینده المپیک پیشنهاد شده و در دست بررسی است". کارشناسان ورزش گفته اند که دسته های بازی هایی چون گلف و هاکی به چوب چوگان باز می گردد. این ورزش پس از صفویان کم کم رو به فراموشی رفت. امروزه سعی بر این است که توجه بیشتری به چوگان شود. حمزه ایلخانی زاده از دوباره احیا» کردن چوگان می گوید و می افزاید:"از سال 82 فدراسیون چواگان پای گذاری شد اما در آن زمان بازی چوگان به صورت امروزیش مطرح نبود، تنها در نوروزآباد یک زمین خاکی وجود داشت که قدیمی ترها به بازی در آنجا می پرداختند".

چوگان ورزشی تیمی است که بازیکنان آن سوار بر اسب، توپ را توسط چوب چوگان به طرف دروازه تیم مقابل هدایت می کنند. چوب چوگان 129 سانتیمتر طول با انتهایی استوانه ای دارد و جنس آن چوب بامبو یا چوب های سبکی چون درخت خرمالو است. قطر توپ نیز 8 سانتیمتر است و وزن آن از 140 گرم بیشتر نمی شود. توپ نیز از چوب بید یا بامبو ساخته می شود اما در تمرین ها بیشتر توپ پلاستیکی مورد استفاده قرار می گیرد. ابعاد زمین چوگان 274 متر در 146 متر (البته در کشور آمریکا و آرژانتین این ابعاد کمی از استاندارد رایج بزرگتر است 270 متر در 180 متر) و طول دروازه هفت متر است. یک دوره بازی چوگان به 6 قسمت زمانی (چوکه) که هر کدام هفت دقیقه است، تقسیم می شود. این قانون بازی استاندارد کشور انگلستان است. ایلخانی زاده در مورد نحوه این بازی در ایران می گوید: "بر اساس توافق این بازی بین چهار تا شش چوکه برگزار می شود. هر چوکه هفت دقیقه و استراحت بین هر چوکه سه دقیقه است. اما میان چوکه وسط پنج دقیقه استراحت داده می شود". وی ادامه می دهد: "تعداد چوکه ها از عدد چهار تا شش توافقی است". در بازی چوگان از اسبهای کوتاه قد (پونی ها) استفاده می شود. در یک بازی معمولا از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده می شود. البته بین آنها یک چوکه استراحت به اسب داده می شود. ایلخانی زاده معتقداست که اسب در بازی های چوگان نقش بسیار مهمی دارد. وی در این باره بیان می کند:"معمولا از هر پنج اسب، یک اسب چوگان باز می شود. در حال حاضر در فدراسیون تعداد اسب های ما به مرز 20 راس رسیده و تعداد چوگان بازها نیز بیش از 100 نفر است". در هر تیم چهار نفر بازی می کند، دو مهاجم که نفر اول به مدافع نیز کمک می کند و مهاجم دوم که وظیفه او در دفاع مهم تر است. البته این ترکیب فضای باز این ورزش است. در سالن های سر بسته تعداد بازیکنان هر تیم، سه نفر است. نفر سوم که بهترین بازیکن است حرکات دفاعی را به ضد حمله تبدیل می کند و نفر چهارم از دروازه دفاع می نماید. ایلخانی زاده این تعداد بازیکن را در زمین های باز می داند و می گوید: "در زمین های سرپوشیده هر تیم با سه چوگان باز به میدان می رود". در بازی چوگان پس از هر گل، دو تیم زمین خود را عوض می کنند. قدیمی ترین زمین چوگان که تا امروز باقی مانده، میدان نقش جهان اصفهان است. صفویان به همراه بزرگان و مهمانان خارجی از ایوان عالی قاپو پر سرعت ترین ورزش ایران باستان را نظاره می کردند. رئیس فدراسیون چوگان تصریح می کند: "بعد از گذشت چند سال از تاسیس فدراسیون، درحال حاضر هفت زمین چوگان ساخته شده است". چوگان لقب اولین ورزش تیمی جهان و نیز اولین بازی توپی جهان است. ایلخانی زاده در تایید این مطلب می گوید: "گوی چوگان اولین توپی بود که بشر انتخاب کرد و همچنین چوگان به عنوان اولین بازی تیمی بوده که تا کنون شناخته شده است".

این بازی از حدود ۶۰۰ قبل از میلاد در ایران شکل گرفت و در دوره هخامنشیان بازی می‌شده است. چوگان به هنگام کشور گشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت. همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ بازی‌های این دوره بوده است.

رودکی اولین شاعری است که پس از اسلام از چوگان صحبت می‌کند و فردوسی نیز به کرات از آن نام می‌برد. فردوسی قصهٔ چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم درمی‌آورد و در جای دیگری می‌گوید:

سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کرده‌اند.

مغولان پس از حمله به ایران و در زمانی که با فرهنگ و هنر ایران آشنا می‌شوند چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراطوری وسیع خود رواج می‌دهند. می‌توان گفت که گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان به همین دلیل است. از این دوره به‌عنوان جدّی‌ترین برهه خروج چوگان از ایران یاد می‌شود.

چوگان در دوره صفویه به شکوفایی رسید.

اسناد تاریخی نشان داده اند که شاه عباس چوگان باز بوده است و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می‌کرده است. همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود. اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند، با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به طور حرفه‌ای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود با انگلیس بردند. بعدها نیز ورزش‌هایی از قبیل گلف و هاکی پدید آوردند که دسته‌های استفاده شده در این بازی‌ها به همان چوب چوگان برمی‌گردد. در سال ۱۸۶۰ (میلادی) چوگان در انگلیس متداول می‌شود. سپس از این کشور بازی به آمریکای جنوبی می‌رود و به شدت رواج می‌یابد چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه جای دنیا بیشتر بازی می‌شود و طرفداران بسیاری نیز دارد

این ورزش در ایران پس از صفویان کم کم رو به فراموشی رفت. البته در زمان پهلوی، در ارتباط با اروپاییان، چوگان دوباره مورد توجه قرار گرفت، ولی مانند گذشته رواج نیافت. امروزه سعی می‌شود توجه بیشتری به این ورزش نشان داده شود. همچنین اقداماتی برای تاُسیس زمین‌هایی سرپوشیده برای زنان انجام شده‌است.

چوگان بازی بی‌انگیزه‌ای نبوده است و کاملا یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم میکرده اند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار می‌گیرد، فرار می‌کند اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار می‌دهد که سوار، چوگان بزند. اسبی که خود با شرایط چوگان باز در میدان تطبیق می‌دهد براحتی در میدان جنگ نیز حضور می‌یابد.

مشخصه های زمین چوگان

ابعاد زمین چوگان به شرح زیر است :

- طول : ۲۷۴ متر.

- عرض : ۱۴۶ متر .

(البته در كشور آمریكا و آرژانتین این ابعاد كمی از استاندارد رایج بزرگتر می باشد .)

- طول دروازه : ۷ متر .

مدت زمان مسابقه: یك دوره بازی چوگان به ۶ قسمت زمانی ( چوکه ) كه هر كدام ۷ دقیقه می باشد نقسیم می شود .البته این استاندارد مربوط به كشور انگلستان می باشد ولی در آرژانتین و آمریكا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوكه استراحتی معادل۳ دقیقه و بین دو نیمه ۵ دقیقه در نظر گرفته می شود.

اسبهای چوگان:
 در ورزش چوگان معمولا از اسبهای كوتاه قد استفاده می شود ، بدین منظور پونی ها از جایگاه ویژه ای برخوردارند و در یك بازی معمولا از یك اسب حداكثر در دو چوكه استفاده می شود ، البته باید بین آنها یك چوكه استراحت به اسب داده شود و سپس چوكه دوم خود را آغاز کند. خلاصه ای از قوانین ورزش چوگان: پایه گذار این قوانین در سه كشور انگلستان ، آمریكا و آرژانتین به ترتیب Harlingham club ، انجمن چوگان آمریكا و انجمن چوگان آرژانتین می باشند كه همگی آنها در مبنا و اصول اولیه مشترك می باشند و فرق چندانی با هم ندارند.

 خطاهای ورزش چوگان:

1- قطع مسیر سواركاری كه در طول مسیر خود در حال گوی زدن است و با این حركت حریف را به مخاطره بیاندازد.

2- ضربه زدن از جهت مخالف.

3- سواركاری و یا زدن ضربه به شكلی خطرناك كه برای سایر سواركارها ایجاد خطر نماید