تبیان، دستیار زندگی

زبان وسیلة تفهیم و تفاهم بین افراد و در عین حال در روابط علمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی میان کشورها و ملتهای مختلف ایفاگر نقش اساسی است. در همین راستا رابطة محکم و دیرینة زبان فارسی و زبان ترکی، در طول تاریخ نقش تعیین کنندهای در روابط ایران و ترکیه داشته است. ایران و ترکیه، ایرانیان و ترکان، زبانفارسی و زبان ترکی مثل رشته هایی است که جبر تاریخ و موقعیت جغرافیایی، آنها را به طور ناگسستنی و قطع نشدنی به هم پیوند زده است

وضعیت کلی زبان فارسی در دورة قبل از جمهوری در ترکیه

در دورههای سلجوقی و عثمانی، فرهنگ، زبان و ادبیات ایران تأثیر بسزایی بر فرهنگ، زبان و ادب ترکی گذاشته است که علیرغم تمام دگرگونیهایی که از دورههای تنظیمات و مشروطیت به بعد، در زبان و ادب و فرهنگ و دستگاه آموزشی ترک انجام شده، آثار آن با وجود کم رنگ و بیرونق شدن، کما بیش باقی مانده است. در این مختصر به چند نکتة کلی دربارة علل اصلی توجه و علاقة ترکان به زبان فارسی و نتایج این توجه اشاره می کنیم.

اولین و مهمترین علت توجه ترکان به زبان فارسی شاید این بود که آنها هنگام کوچهای دستهجمعی و بزرگ از خاک آسیای میانه به سوی آناتولی، همیشه با ایرانیان روبرو شده و سالیان دراز کنار آنها زندگی کرده بودند. این امر باعث ورود کلمات و اصطلاحات زیادی از زبان فارسی به زبان ترکی شد. دوم اینکه ترکان از طریق ایرانیان با عقاید دین اسلام آشنا شده و تعداد زیادی از مفاهیم و اصطلاحات دینی را از آنها آموخته بودند. بدین ترتیب زندگی مشترک دوشادوش ایرانیان راه را برای تأثیر گذاری زبان فارسی بر زبان ترکی به سرعت هموار کرد و کلمات فارسی همراه با سیل کلمات عربی در متن زبان ترکی جای خود را باز کرد. وقتی ترکان در آسیای صغیر کاملاً مستقر شدند و استانبول را در سال 1453 گشودند، زبان فارسی به همراه زبان عربی وترکی از زبانهای متداول امپراتوری عثمانی گشت و تعداد زیادی از ادیبان و شاعران ایرانی به دربار عثمانی راه یافتند

همزمان با روند پیدایی و رشد زبان و ادب ترک، آموزش زبان فارسی هم به عنوان واحدهای درسی، وارد مدرسههای آن زمان شد. آثار ادیبانی چون عطار، مولانا، سعدی، حافظ، جامی و غیره جزوی از فرهنگ و ادب ترکی شد و مورد استقبال و توجه و قبول قرار گرفت و دانشمندان بسیاری بر این متون ادبی شروح و حواشی و تعلیقات نوشتند. ظاهراً علت اصلی این پذیرش صمیمانه این بود که نیاکان ما بدون هیچ شایبهای بزرگان ادب فارسی را در دایرة بزرگ فرهنگ اسلامی خود و جزوی از خود میدانستند . آثار بزرگان ادب فارسی چون مثنوی مولوی، گلستان سعدی، دیوان حافظ، پندنامة عطار و . قبل از اینکه مربوط به یک زبان خارجی باشد، به عنوان آثار مشترک اسلامی در مدارس عثمانی تدریس میشد. بدین وجه سالهای طولانی زبانهای عربی و فارسی پا به پای زبان ترکی، در حوزههای علمی و فرهنگی سرزمینهای بس وسیع امپراطوری عثمانی، گسترش عظیمی پیدا کرد و مورد توجه قرار گرفت.

بیشک در پرتو این برخورد و بینش بود که ترکان در دورهای از تاریخ خود، نه تنها از کلمات عربی و فارسی استفاده کردند، بلکه مستقیماً از این دو زبان بهرة لازم را برده و آثار قابل اعتنایی به این دو زبان از خود بر جای گذاشتند. با اینکه زبان ترکی به نحوی تحت تأثیر عربی و فارسی قرار گرفته است، نباید از این نکته غفلت کرد که خصوصاً حمایت ترکان عثمانی از زبان فارسی باعث شده است که در طول تاریخ، زبان و ادب فارسی به واسطة علما و فضلای امپراطوری عثمانی، تا دل کشورهای اروپا گسترش پیدا کند و قلمرو نفوذ خود را وسعت بخشد.

در این میان شاعران و نویسندگان عثمانی، حتی عدهای از فرمانروایان عثمانی با استفاده از مصالح زبان عربی و فارسی، بناهای بس عظیمی ساختند و آثار زیادی (اعم از منظوم و منثور) از خود بر جای گذاشتند. یاد آوری این نکته هم ضروری مینماید که اگرچه شاعران ترک از مضامین و ترکیبات شعر کلاسیک فارسی استفاده کردند، درونمایههای این دو ادبیات، با وجود شباهت ظاهری متمایز از هم است و هریک قیمت و ارزش منحصر به فرد خود را دارد. این بدان معنی است که هرچند مصالح ساختمانی شعر کلاسیک دیوانی ترک، اغلب از عناصر ایرانی گرفته شده، طرز معماری ساختمان آن، خاص ادب ترک است.

با ورود جریانهای ادبی و سیاسی سرزمین غرب به قلمرو عثمانی از قرن هجدهم به بعد و در نتیجة دایرشدن نهادهای تعلیم و تربیتی به روشهای جدید، زبانهای فارسی و عربی اندک اندک رونق و اعتبار گذشتة خود را از دست دادند و جای خود را به زبان های فرانسوی و آلمانی واگذار کردند. هر چند زبان فارسی به عنوان یک زبان خارجی در مدارس عثمانی تدریس میشد، ادبیات ترک به مرور از مضامین مشترک دور میگشت و به ادب غرب میگروید. از قرن نوزدهم به بعد، گروهی از ادیبان و زبانشناسان برای تصفیة کلمات عربی و فارسی از ترکی، حرکت جدیدی را آغاز کردند. آنها معتقد بودند که باید زبان ترکی را از تأثیر بیشتر عربی و فارسی نجات داد. بدین گونه این حرکت جدید، نقطة عطفی در سیر بعدی زبان ترکی بود و راه را برای پاکسازی کلمات عربی و فارسی، به ویژه در دورة جمهوری هموار کرد.

وضع زبان و ادب فارسی بعد از دوره جمهوری

با تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923م.، در ساخت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیربنایی کشور دگرگونیهایی عظیم و انقلابی صورت گرفت. یکی از این تحولات بزرگ و انقلابی، تلاش برای ساده و سره کردن زبان ترکی بود

آتاترک، بانی بزرگ جمهوری ترکیه، معقتد بود که ترکها فقط با تدریس علوم دینی و عربی و فارسی نمیتوانند در میان ملل پیشرفته جایگاهی کسب کنند. از این رو وی میخواست زبان ترکی را از تأثیر بیش از حد معمول و معقول زبانهای خارجی، به خصوص عربی و فارسی رها کند؛ چون زبانی که در زمان عثمانیان به طور مخلوطی ناهماهنگ از سه زبان ترکی، عربی و فارسی به نام ترکی عثمانی به وجود آمده بود، میدان را برای گسترش و تحول و پیشرفت زبان ترکی کاملاً تنگ کرده بود، به حدی که فهم آن نه تنها برای مردم عادی، بلکه برای روشنفکران و محصّلان هم مشکل شده بود. آنها مجبور بودند دستور سه زبان متفاوت از هم را یاد بگیرند و این کار چندان آسانی نبود.

آتاترک گذشته از فراهم آوردن زمینۀ بسیار مناسب برای گسترش زبان ترکی، حروف لاتین را نیز جایگزین الفبای عربی کرد. با این که در ترکیه و دیگر نقاط جهان اسلام عدهای با این فکر او مخالفت کردند، وی از این اقدام منصرف نشد و در سال 1928م. در مدت کوتاهی به تغییر الفبا توفیق یافت. پس از آن برای مدت کوتاهی زبانهای عربی و فارسی از میان درس های مدرسه حذف شد، ولی بلافاصله بعد از دهه 30 میلادی، در دانشگاههای نوپای ترکیه، در کنار زبانهای مختلف جهان (مانند: چینی، هندی، اردو و زبانهای اروپایی) کرسیهایی برای آموزش زبانهای عربی و فارسی احداث شد. از آن زمان به بعد، این زبانها تنها در سطح دانشگاهی تدریس میشوند.

امروزه در چهار دانشگاه استانبول، آنکارا، ارزروم و قونیه کرسیهای زبان و ادب فارسی در سطوح لیسانس، فوق لیسانس و دکترا مشغول آموزش زبان و ادبیات فارسی است. گذشته از آن، زبان فارسی در کرسیهایی مانند زبان و ادب ترک، تاریخ، فلسفه و در دانشکدههای الهیات به عنوان یک درس اختیاری تدریس میشود. تاکنون هزاران دانشجو از این کرسیها فارغالتحصیل شدهاند و بسیاری از آنها به نحوی با زبان و فرهنگ ایران سروکار دارند.