هنری كه با جنگ تحمیلی متولد شد
هنر ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی با رویكرد جدیدی مواجه شد. رویكردی كه باعث شد تا برخی از پدید آمدن یا بهتر بگوییم متولد شدن هنری باعنوان هنر جنگ سخن بگویند. این امر تا آنجا پیش رفت كه نسل هنرمندان انقلاب به عنوان نسلی تاثیر گذار در تاریخ هنر معاصر ایران شناخته شوند.
نقاشان، مجسمه سازان، موسیقیدانان و حتی فیلمسازان هر یك به نحوی به ادای دین خود به انقلاب پرداختند. این مهم، در سال‌های نخستین پیروزی انقلاب و با آغاز جنگ تحمیلی رنگ و بویی دیگر به خود گرفت تا هنرمندان نسل انقلاب با رویكردی كه برخاسته از مفهوم مقاومت بود به خلق آثار هنری با این مفهوم بپردازند. اما در این میان هنرمندان عكاس با توجه به كاركرد عكس و نوع استفاده از ابزار این هنر برای ثبت واقعیت با دیگران كمی متفاوت بودند.
از سویی سهولت استفاده از دوربین عكاسی باعث شد تا بسیاری از كسانی كه تا پیش از آن حتی دوربین به دست نگرفته بودند به عكاسی بپردازند. از سوی دیگر جنگ در ایران بسیاری را عكاس كرد تا شیوه‌ای نو در عكاسی مستند اجتماعی در حوزه جنگ به نام هنرمندان ایرانی به ثبت برسد.هنرمندانی كه اكنون آثارشان زینت بخش بسیاری از سایت‌های معتبر جهانی در حوزه عكاسی مستند اجتماعی است، روزگاری در خطوط اول جبهه مشق عكاسی می‌كردند و حتی برخی آثارشان به عنوان اسناد معتبر بین‌المللی مورد استناد قرار می‌گیرد.
عكاسانی كه جنگ را تجربه كردند و برای آن‌كه این تجربه را به صورت تصویری به نسلی دیگر انتقال دهند گاهی اوقات حتی جان خود را در این زمینه فدا كردند تا عنوان عكاس شهید برازنده نامشان شوند.اما این كه این عكاسان اكنون چه وضعیتی دارند و به طور كلی عكاسی جنگ در ایران امروز راه به كجا می‌برد بحثی است كه این روزها دغدغه بسیاری از این عكاسان است.
رسول اولیازاده مدیر خانه عكاسان، یكی از همان عكاسانی است كه جنگ را تجربه كرده است. او عكاسان جنگ را پیش‌قراولان ثبت تاریخ می‌داند و معتقد است آن‌طور كه باید و شاید به مقوله عكس جنگ پرداخته نشده است. او كه ریاست خانه عكاسان ایران را نیز به عهده دارد می‌گوید كه عكاسی جنگ آن هم در كشوری مانند ایران كه از آن به عنوان عكاسی دفاع مقدس یاد می‌شود با تمامی ژانر‌های دیگر هنر جنگ متفاوت است. او می‌گوید باید قبول داشته باشیم در جنگ كه به‌طور یكسویه به ما تحمیل شد شیوه‌ای جدید از به نمایش كشیدن چهره لخت جنگ پدید آمد كه آن را در هیچ جای دنیا نمی‌توان یافت. او معتقد است در عكاسی مستند جنگ كه هنرمندان عكاس ایرانی با نام عكس‌های دفاع مقدس به خلق آثاری در این زمینه پرداختند آنها تلاش می‌كردند تا علاوه بر رشادت‌های سربازان، مفهوم دفاع در جنگی ناخواسته را نیز به تصویر بكشند. وی برای این امر از تصاویر نبرد مردم با دست‌های خالی در خیابان‌های خرمشهر یاد می‌كند كه نشان دهنده اوج اقتدار مردمی است كه حتی با دست‌های خالی به دفاع پرداختند و این موضوع وظیفه عكاس را در به تصویر كشیدن مفهوم جنگ در هجوم هشت ساله عراق به ایران سخت‌تر می‌كرد.
اولیازاده در این زمینه می‌گوید:هنرمندان در سایر رشته‌های هنری مثل نقاشی و گرافیك وامدار عكاسان هستند، چون آثارشان الهام گرفته از عكس هنرمندان عكاس است.وی از آرشیو آثار هنرمندانی كه در دوران دفاع مقدس عكاسی كرده‌اند یاد كرده و می‌گوید: این‌كه هنرمندان جنگ اكنون در چه وضعیتی قرار دارند و چگونه از آنها حمایت می‌شود را در دو بخش باید بررسی كرد، یكی حمایت مسوولان و دیگری جامعه؛ برای مثال فردی مانند «حسین پرتوی» كه عكس تاریخ‌ساز بیعت همافران با امام‌خمینی(ره) را ثبت كرده و اثرگذار بوده است، باید به وضعیتش رسیدگی شود. همچنین باید بررسی شود كه هنرمندانی از این دست، چگونه با مشكلاتشان دست و پنجه نرم می‌كنند و آیا از عهده نیازهای روزمره و مسائل درمانی‌شان برمی‌آیند؟اولیازاده از هنرمند فقید «ابوطالب امام» یاد می كند و می‌افزاید: این هنرمند در دوران دفاع مقدس عكس‌های بسیاری گرفت، مدت‌ها در خانه‌اش زمینگیر بود اما چند نفر دغدغه او را داشتند؟
او ادامه می‌دهد: من نمی‌خواهم تقصیر را به گردن كسی بیندازم ولی این مشكلات برای همه پیش خواهد آمد و ما نباید نسبت به این مسائل بی‌تفاوت باشیم.
دشواری های خاص عكاسیعكاسی در هر زمانی دشواری خاص خود را دارد و در آن سال‌ها، ما دوربین دیجیتال نداشتیم و ممكن بود بسیاری از صحنه‌ها و سوژه‌های ناب را به دلیل این‌كه فیلم‌مان تمام شده است از دست بدهیم، به علاوه به لحاظ حساسیت و نور هم دچار مشكلاتی بودیم. این جملات تنها بخشی از دلتنگی‌های اولیا زاده است كه در مورد عكاسی در جبهه‌ها به زبان می‌آورد. به عقیده این هنرمند عكاس، عكاسان دوران دفاع مقدس با هر فریم، آینده نسل‌های بعدی خود را می‌سازند و به آنها نشان می‌دهند كه مردم با چه دشواری‌هایی برای اهداف خود تلاش كردند. امیدوارم دیگر هیچ زمانی روزهای جنگ برای ایران تكرار نشود و همه مردم درصلح و آرامش زندگی كنند و در سایه صلح، نه تنها ایران بلكه همه كشورهای جهان بتوانند به پیشرفت‌های مختلف برسند.این هنرمند عكاس درباره حمایت مسوولان دولتی از هنرمندان افزود: ممكن است در آینده روند بهتری وجود داشته باشد، اما در حال حاضر كه كار خاص یا ویژه‌ای از طرف دولتی‌ها برای حمایت از این هنرمندان انجام نمی‌شود.
به عقیده اولیازاده عكاسان جوان و با استعدادی نیز اكنون در كشور فعال هستند كه در بحران‌ها حتما در خط مقدم خواهند بود. به علاوه آنها ثابت كرده‌اند كه نه تنها در دوران دفاع مقدس بلكه در هر بحرانی مانند زلزله و سیل فعال هستند و حتی در زلزله بم عكس‌هایی كه همین عكاسان برای شبكه‌های برون مرزی فرستادند، باعث شد كمك‌هایی كه از كشورهای دیگر به ایران می‌رسید، منسجم‌تر شود.
ایجاد آرشیوی از عكس‌های جنگاما از دیگر سو سید عباس میرهاشمی رئیس انجمن عكاسان دفاع مقدس در این زمینه به نكته دیگری اشاره می‌كند. او سال‌ها در جبهه‌های جنگ به عكاسی پرداخته است و مجموعه وسیعی از این تصاویر را در اختیار دارد، معتقد است كه اكنون حجم وسیعی از عكس‌های متفاوت و دیده نشده جنگ در میان مجموعه‌های خصوصی مغفول مانده‌اند. میرهاشمی حرف‌هایش را اینطور ادامه می‌دهد كه باید نگاهی نو و متفاوت به مقوله عكس‌های جنگ داشته باشیم تا این مفهوم اكنون در جایگاه اصلی خود در جهان قرار گیرد. او از مهجوریت عكس و عكاس جنگ به عنوان دلیلی برای توجه دوباره به‌آن مفهوم یاد می‌كند و می‌گوید: تا وقتی كه عكس‌های جنگ در آرشیو‌های خصوصی و حتی دولتی خاك می‌خورند نمی‌توان به این شاخه مهم از عكاسی مستند اجتماعی دل بست.این عكاس باسابقه كشورمان به نكته دیگری در این زمینه اشاره می‌كند كه شنیدن آن خالی از لطف نیست. او می‌گوید در چند سال گذشته تعدادی از هنرمندان عكاس باسابقه كشورمان به نام عكاسان جنگ شناخته شدند در گمنامی كامل به سر بردند و حتی در همین گمنامی در گذشتند. او ادامه می‌دهد كه باید راهكاری برای معرفی عكاسان جنگ پیدا شود تا عكس جنگ در كنار عكاس جنگ كاركرد خویش را پیدا كند. او حتی پا را فراتر از این نیز می‌گذارد و می‌گوید: هر عكس جنگ به‌واسطه این‌كه در قالب تصاویر مستند اجتماعی خلق شده است در دل خویش روایتی را مستور دارد كه باید عكاس به تببین آن بپردازد. این استاد دانشگاه می‌گوید كه باید ساز و كاری تعریف شود تا عكس‌خوانی جنگ در كنار عكس‌های جنگ از زبان هنرمندان گمنام این رشته فصل جدیدی را از توجه دوباره به عكس‌های جنگ پدید آورد.او حرف‌هایش را اینگونه پایان می‌دهد: سال‌های سال است كه نیاز به ایجاد بانك اطلاعات قوی و محكمی حس می‌شود اما هیچ وقت ایجاد این بانك عملی نشد تا بسیاری از هنرمندان و عكس‌های دفاع مقدس در این زمینه حرف‌هایشان ناگفته بماند.
عكاسی جنگ با پایان جنگ شروع می‌شودمهدی منعم عكاس جنگ است. اما بیشتر او را با عكس‌هایش پس از جنگ می‌شناسند. هنرمندی كه با عكس‌هایش از اثرات گازهای شیمیایی بر روی مردم بی دفاع حلبچه نامی جهانی برای خود پیدا كرده است. او اما در مورد عكس جنگ نظر دیگری دارد.منعم كه در آثارش به دنبال ثبت چهره عریان و بی‌واسطه اثرات پس از پایان جنگ است، می‌گوید: تنها راه معرفی جنگ به نسل آینده معرفی تصویری كسانی است كه به نحوی از آن لطمه خورده‌اند. او كه سال‌هاست چهره مجروح قربانیان جنگ را در قالب تصاویر سیاه و سفید به تصویر می‌كشد حرف‌هایی در این زمینه می‌زند كه تلخ است. او عكس جنگ را واسطه‌ای دوباره برای آشتی مخاطبان با عكس می‌داند. او می‌گوید مگر ممكن است كسی اثرات بر جای مانده از جنگ را روی تن و جان یك جانباز ببیند و واكنشی نسبت به این موضوع از خود ابراز نكند.به عقیده او كاركرد اصلی عكس‌های جنگ همین نشان دادن تبعات جنگ است، تبعاتی كه باعث می‌شود تا سال‌های سال پس از پایان یك جنگ نیز در خانه‌ای درد حاصل از جنگ بازتاب داشته باشد؛ خواه از طریق گازهای شیمیایی و گاه از طریق قطع عضو و تبعات ناشی از انفجار مین. این یك واقعیت تلخ از جنگ است كه با پایانش تازه آغاز می‌شود. او كه در آثارش به دنبال این نكته رفته است بیشتر غیر نظامیانی را به تصویر كشیده است كه قربانیان جنگ هستند.
این نیز وجه پر رنگی از عكاسی مستند اجتماعی جنگ است كه به عقیده این هنرمند باید به آن پرداخته شود تا روی دیگر جنگ نیز به نمایش در آید.این عكاس، عكس‌های جنگ را مهم و اسناد معتبر تاریخ معاصر ایران می‌داند كه باید از آنها حفاظت كرد. به عقیده او عكس‌های جنگ اسنادی هستند كه سال‌ها بعد به كمك آن می‌توان حقایق را بررسی كرد . به گفته او در تمامی دنیا عكاسان جنگ از جایگاه خاص و ویژه‌ای برخوردارند كه نشان از اهمیت بالای این تصاویر در نگاه مستند نگاران دارد.منعم اما از بی‌مهری به عكاسان جنگ بسیار دل آزرده و معتقد است كه معدود عكاسان به جای مانده از دوران جنگ هر روز بیشتر از گذشته فراموش می شوند.
پژوهش نیاز زنده ماندن هنر جنگمسعود زنده‌روح كرمانی نیز از كسانی است كه جنگ را تجربه كرده است، هنرمندی كه سال‌های جنگ مسوول واحد آرشیو عكس صدا وسیما بوده و اكنون به تدریس این هنر می‌پردازد. او معتقد است كه باید به مفهوم عكاسی جنگ با نگاهی جدید نگاه كرد. او می‌گوید: درست است كه سال‌ها از پایان جنگ می‌گذرد اما باید نگاه عكاس ایرانی برای تصویر كشیدن جنگ را به عنوان دستورالعملی برای هنرمندان امروز به كار گرفت كه می‌خواهند در زمینه مستند اجتماعی فعالیت كنند .او می افزاید : باید زمینه پژوهش در عكس جنگ ایجاد شود تا تمامی لایه‌های هنر جنگ آشكار شود. او می‌گوید ما نباید شرمنده آیندگانی باشیم كه می‌خواهند از دیروز با خبر باشند. او معتقد است كارهای بسیاری در زمینه پژوهش و تحقیق هنر جنگ وجود دارد كه باید آن را به نسل آینده منتقل كنیم.او جملاتش را اینگونه به پایان می‌رساند كه عكس جنگ برای ماندگاری نیازمند توجه است. او به قول خودش می‌ترسد كه در گیر و دار زندگی مدرن امروز عكس جنگ با هنرمندش برای همیشه به فراموشی سپرده شوند.
منبع جام جم
