تاریخچه چرك جادویی كف دست!

تاریخچه پول در ایران و جهان

ما ایرانی‌ها ضرب‌المثل معروفی داریم که می‌گوید: «پول چرک کف دست است» و شاید شما هم تا همین امروز، چند باری از آن در صحبت‌هایتان استفاده کرده باشید.

اگر از این سوژه و ضرب‌المثل بگذریم که چرا این قدر برای به دست آوردن این چرک کف دست، تلاش می‌کنیم، آیا تا حالا به این موضوع فکر کرده‌اید که پول کاغذی یا سکه‌های ته جیب مان از چه تاریخی وارد زندگی ما شده‏اند؟ اصلاً این چرک کف دست، چگونه ساخته و به حساب بانکی ما واریز می‌شود و ما آن را هزینه می‌کنیم؟ اگر واقعاً قصد رسیدن به پاسخ این سۆال را دارید، چند دقیقه‌ای وقت بگذارید و تا آخر این مطلب همراه ما باشید.

اولین گام بشر در مسیر پرداخت بهای کالاهای مورد نیازش، معاملات پایاپای بدون در نظر گرفتن ارزش کالاهای مبادله شده بود. انسان با توجه به موقعیت جغرافیایی محل زندگی خود برخی از اجناس را به عنوان کالای با ارزش برای معاملاتش انتخاب کرد. مثلاً گندم، گوسفند و صدف در چین، گاو نر در یونان، فیل در مناطق آسیای جنوبی و نمک در معاملات روزمره به جای پول مبادله می‌شد.

هر چه جوامع بشری متمدن‌تر و داد و ستدهای روزانه بیشتر می‌شد، این نوع اجناس، شاید توجیه خود را برای واسطه معاملات بودن، بیشتر از دست می‌داد و در برخی اوقات حتی کفاف هزینه‌های زندگی روزمره را نمی‌داد، تا این که به جای این کالاها، مبادله فلزات گران‌بها مثل طلا، مس و نقره شروع شد.

این تصمیم اگرچه برای مدتی بسیار کارآمد بود، اما باز هم اشکالی در این بین وجود داشت، چون اقتصاد بین جوامع بشری، گسترش یافته و مبادلات زیادی انجام می‌شد، پس باید مقدار زیادی از این فلزات بین شهرها و حتی کشورها جابه‌جا می‌شد، حمل و نقل این فلزات هم مشکلات خاص خود را از قبیل امنیت و وزن زیاد داشت.

اگر قصد یافتن تاریخ انتشار اولین اسکناس امروزی را داشته باشیم، باید سری به موزه استکهلم بزنیم. در این موزه، اولین اسکناسی که در سال 1691 میلادی منتشر شد نگهداری می‌شود.

راه حل این بود که این فلزات با ابعادی کوچک‌تر به صورت حلقه‌ای وارد مبادلات روزانه بشر شد و رنگ و بوی تازه‌ای را به اقتصاد و مبادلات جوامع بشری بخشید. سکه از زمان داریوش اول و احتمالاً از سال 516 قبل از میلاد با نام دریک در کیسه ایرانیان قرار گرفت و در نهایت تا امروز نیز در دستان ما مصرف می‌شود.

داریوش با توجه به رشد تجارت بین شهرها سکه‌های متفرقه قبلی را به طور کلی جمع آوری و سکه‌ای را به شکل واحد ضرب کرد تا در سراسر کشور، مورد قبول بوده و صرفاً جنبه محلی نداشته باشد. از آن تاریخ به بعد، هیچ یک از حکام محلی اجازه ضرب سکه طلا را نداشتند و تنها با اجازه داریوش می‌توانستند اقدام به ضرب سکه نقره‌ای کنند و ضرب سکه صرفاً در اختیار داریوش بود.

این سکه‌ها تا سال‌ها بعد در بازار تجارت حکم‌فرمایی می‌کردند و دارندگان آن‌ها می‌توانستند با توجه به دارایی خود، مال و املاک تهیه کنند و یا به تجارت بپردازند. اما هرچه بازار تجارت گسترده می‌شد، بشر به سکه‌های زیادتری نیاز داشت، تا جایی که به فکر جایگزینی سبک‌تر برای این سکه‌های سنگین، اما گران‌بها افتاد.

پول‌ها از چه تاریخی کاغذی شد

طبق اطلاعات ثبت شده در کتب تاریخی، پول‌های کاغذی ابتدا در کشور چین ساخته و در مبادلات اقتصادی چینی‌ها از آن استفاده شد. اما اگر قصد یافتن تاریخ انتشار اولین اسکناس امروزی را داشته باشیم، باید سری به موزه استکهلم بزنیم. در این موزه، اولین اسکناسی که در سال 1691 میلادی منتشر شد نگهداری می‌شود.

به هر حال استفاده متداول و مستمر از اسکناس، پس از انقلاب کبیر فرانسه شروع شد و به تدریج در جهان رواج یافت. ابتدا قرار بود دارایی‌های دولت (مثلاً در فرانسه زمین‌های حکومت و پس از آن طلا یا نقره خزانه) پشتوانه پول کاغذی باشد. هرچه زمان بیشتری گذشت، این کاغذهای بدون پشتوانه، بیشتر توسط دولت‌ها منتشر و گاهی هم باعث دردسرهای بزرگی در سیستم مالی آن‌ها می‌شد.

اسکناس از چه تاریخی و چگونه ایرانی شد؟

اما اسکناس، واژه‌ای که از زبان روسی (assigunos) وام گرفته شده است، در زمان فتحعلی شاه به زبان فارسی وارد و به اسکناس تبدیل شد. پیش از آن، در دوره ایلخانیان در ایران انتشار یافت و منشأ پیدایش آن در واقع بحران مالی و خزانه خالی حاکم وقت ایران، گیخاتوخان پنجمین ایلخان مغول بود.

آن چنان که در تاریخ ثبت شده، مشکلات مالی در این دوره باعث شد تا حاکم وقت، به دنبال تدبیری برای جمع‏آوری سکه‌های دست مردم بیفتد. از این رو، یکی از نزدیکان دربار حاکم، به نام عزالدین‏مظفر که از انتشار اسکناس در چین خبر داشت، پیشنهاد انتشار اسکناس را به گیخاتوخان داد که مورد قبول واقع شد.

گیخاتوخان (اواخر قرن سیزدهم میلادی یا قرن هفتم هجری قمری) حکم داد تا مردم سکه‌های طلا و نقره خود را به حکومت تحویل دهند و به جای آن چاوه (نوعی رسید) تحویل بگیرند. به این ترتیب، تکه چرمی که تصویر ارزش آن رویش حک (داغ) شده بود به جای سکه‌های طلا و نقره‌ای که مردم به چاوخانه می‌دادند، دریافت می‌کردند. هرچند مردم از معاوضه طلا و نقره‌هایشان با تکه چرم خودداری می‌کردند، اما به هر حال این رسیدها یا همان اسکناس‌های ابتدایی در مبادلات مردم به کار گرفته شد.

می‌توان گفت که اسکناس، در ابتدای پیدایش خود، رسید پولی بود که مردم در خزانه به امانت گذاشتند، از همین روی در سیستم بانکی نوین، قرار شد تا اسکناس با پشتوانه طلا یا نقره در خزانه دولت منتشر شود و در جیب مردم قرار گیرد.

اگرچه شکل ظاهری این اسکناس‌های چرمی یا چاو که از کلمه مغولی «چائو» گرفته شده بود، مثل اسکناس‌های امروزی نبود، اما این اسکناس یک درهمی که منقش به عبارت «لااله‌الاالله و محمدرسول‌الله» بود در تبریز منتشر شد و توانست برای جبران کسری بودجه دولت، جای سکه‌های طلا و نقره آن زمان را بگیرد و در تاریخ 693 هجری قمری، به عنوان اولین مورد استفاده از اسکناس در معاملات بازار به جای سکه در ایران ثبت شود.

بنابراین می‌توان گفت که اسکناس، در ابتدای پیدایش خود، رسید پولی بود که مردم در خزانه به امانت گذاشتند، از همین روی در سیستم بانکی نوین، قرار شد تا اسکناس با پشتوانه طلا یا نقره در خزانه دولت منتشر شود و در جیب مردم قرار گیرد.

اما در شکل نوین انتشار اسکناس، صراف‌ها بودند که در شهرهای مختلف ایران اقدام به صدور رسید یا بیجک می‌کردند. به این صورت که مردم طلا یا نقره خود را در اختیار این صراف‌ها قرار می‌دادند و آن‌ها که مورد اعتماد مردم بودند و البته در تجارت هم دستی داشتند، رسیدی (بیجک) به سپرده‌گذاران می‌دادند که این رسید در آن اقلیم و سرزمین، برای کسبه قابل قبول بود.

این برگه باید در همان صرافی صادر کننده، نقد و معادل نقره یا طلایش به آورنده تحویل داده می‌شد. این روش تا مدت‌ها مورد استفاده و البته مورد قبول ایرانیان بود تا زمانی که برای اولین بار، نظام بانکی بر جامعه حاکم شد و پول کاغذی، چیزی شبیه به همین اسکناسی که امروز ما خرج می‌کنیم، منتشر شد.

نام بانک شرق که مرکزش در شهر لندن بود، به عنوان اولین بانک ایرانی که اقدام به انتشار اسکناس کرد، در تاریخ انتشار اسکناس ایران به ثبت رسیده است و از آن پس، با واگذاری امتیازش (در سال 1889 م /‌ 1268 خورشیدی) به بانک شاهی، امتیاز نشر اسکناس نیز از این بانک به بانک شاهی داده شد و اولین سری اسکناس‌های صادره توسط بانک شاهی ایران، توسط موسسه برادبری ویلکینسون (Bradbury Wilkinson Co.) سال 1270 هجری شمسی چاپ شد، که کاملاً شبیه اسکناس امروزی بود.

این تاریخ به عنوان اولین باری بود که اسکناس کاغذی مثل اسکناس‌های امروزی در جیب ایرانیان از پنج قران به بالا قرار می‌گرفت. اما نکته جالب درباره این اسکناس‌ها، موضوع تائید اصالت آن‌ها توسط مسئولان بانکی بود به این معنی که اسکناس‌های 10 تومانی به بالا، هنگام تحویل به مشتری، توسط مأموران دولت مهر می‌شد و به قول معروف، اصالت آن تائید می‌شد؛ ولی با تاسیس بانک ملی ایران در سال 1307 هجری شمسی تصمیم گرفت امتیاز انتشار اسکناس را به این بانک واگذار کند.

انتشار اسکناس ایرانی سال 1362 با ساخته شدن ساختمان چاپ اسکناس به صورت آزمایشی در کشورمان شروع شد.

از این‌رو سال 1310 حق انتشار اسکناس به بانک ملی ایران به مدت 10 سال واگذار شد و از آن پس تعیین طرح، نوع، مبلغ و تعداد اسکناس منتشر شده در ایران، توسط این بانک باید تایید می‌شد که این امتیاز پس از تاسیس بانک مرکزی ایران به این بانک واگذار شد؛ ولی هنوز هم اسکناس‌ها در لندن منتشر می‌شد تا این که بالاخره انتشار این پول‌های کاغذی نیز در ایران میسر شد و ادامه یافت.

انتشار اسکناس ایرانی سال 1362 با ساخته شدن ساختمان چاپ اسکناس به صورت آزمایشی در کشورمان شروع شد. امروزه تمامی اسکناس‌های انتشار یافته توسط این مرکز در سیستم بانکی کشورمان مورد استفاده قرار می‌گیرد، هرچند در اوایل کار صرفاً چاپ اسکناس در ایران انجام می‌شد و کاغذ مخصوص آن از کشور انگلستان وارد کشور می‌شد، اما روند استقلال نشر اسکناس با ساخت کارخانه تولید کاغذ اسناد بهادار در سال 1376 و تولید آزمایشی آن طی سال 1381 در کشورمان تکمیل و امروزه سیستم چاپ و نشر اسکناس ایران هیچ وابستگی به خارج از کشور ندارد.

اولین جعل اسکناس

در اوایل پیدایش اسکناس در ایران، صرفاً بانک شاهی که شعباتی در مشهد، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز داشت، اقدام به انتشار این نوع پول می‌کرد. بنابراین هر بانک با توجه به منطقه فعالیت خود، اسکناس منتشر می‌کرد و این اسکناس‌ها صرفاً در منطقه تحت پوشش این بانک قابل استفاده بود.

همین ویژگی باعث شد تا اولین جعل اسکناس در ایران با شکست مواجه شود. این اقدام که در تاریخ 1292 هجری شمسی توسط میرزا آقا خان اسکناسی صورت گرفت، با یک اشتباه کوچک باعث گرفتار شدن جاعل شد!

این جاعل حرفه‌ای، هنگام جعل اسکناس دو تومانی در مشهد به جای درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده کرده بود که جابه‌جایی این یک کلمه باعث گرفتار شدنش شد!

جام جم