تبیان، دستیار زندگی

بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم

یا ارحم الراحمین

سلام

سوره مباركه اِسراء آیه 26 

وَءَاتِ ذَا الْقُرْبَى‏ حَقَّهُ وَالْمِسْكِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِیراً   

حقّ خویشاوند و بیچاره و در راه مانده را ادا كن و هیچ گونه ریخت و پاش و اسرافى نكن.

پس از نزول این آیه، پیامبر اكرم‏صلى الله علیه وآله بدنبال مراد خداوند از «ذى‏القربى» بود. خداوند به او وحى كرد كه «فدك» را به فاطمه‏علیها السلام بدهد و آن حضرت «فَدك»  را به فاطمه بخشید. امّا پس از آن حضرت، فدك را از اهل‏بیت به ناحقّ گرفتند واهل‏بیت براى گرفتن حقّ خود همواره به این آیه استناد مى‏كردند.

 ***************************

فدك دهكده‏اى در شمال مدینه بود كه تا آن شهر دو یا سه روز راه فاصله داشت. این دهكده در شرق خیبر و در حدود هشت فرسنگى‏ آن واقع بود و ساكنانش همگى یهودى شمرده مى‏شدند. امروزه فاصله خیبر تا مدینه را حدود 120 یا 160 كیلومتر ذكر مى‏كنند.

در سال هفتم هجرت، پیامبر خدا(ص) براى سركوبى یهودیان خیبر كه علاوه بر پناه دادن به یهودیان توطئه‏گر رانده شده، از مدینه به توطئه و تحریك قبایل مختلف علیه اسلام مشغول بودند، سپاهى به آن سمت گسیل داشت و پس از چند روز محاصره دژهاى آن راتصرف كرد.

پس از پیروزى كامل سپاه اسلام - با آن كه اختیار اموال و جان‏هاى شكست خوردگان همگى در دست پیامبر(ص) قرار داشت - رسول خدا(ص) با بزرگوارى تمام، پیشنهاد آنان را پذیرفت و به آن‏ها اجازه داد نصف خیبر را در اختیار داشته باشند و نصف دیگر از آن مسلمانان باشد. بدین ترتیب، یهودیان در سرزمین خود باقى ماندند تا هر ساله نصف درآمد خیبر را به مدینه ارسال دارند.

با شنیدن خبر پیروزى سپاه اسلام، فدكیان كه خود را همدست خیبریان مى‏دیدند، به هراس افتادند؛ اما وقتى خبر برخورد بزرگوارانه پیامبر(ص) با خیبریان را شنیدند، شادمان شدند و از رسول خدا(ص) خواستند که با آنان همانند خیبریان رفتار كند. پیامبر خدا(ص) این درخواست را پذیرفت.

رفتار رسول خدا درباره فدك و خیبر یكسان مى‏نماید؛ ولى این دو سرزمین حكم همسان ندارند. مناطقى كه به دست مسلمانان تسخیر مى‏شود، دو گونه است:

1. مكان‏هایى كه با جنگ و نیروى نظامى گشوده مى‏شود. این سرزمین‏ها كه در اصطلاح «مفتوح العنوة» (گشوده شده با قهر و سلطه) خوانده مى‏شود، به منظور تقدیر از تلاش جنگجویانِ مسلمان در اختیار مسلمانان قرار مى‏گیرد و رهبر جامعه اسلامى چگونگى تقسیم یا بهره‏بردارى از آن را مشخص مى‏سازد. منطقه خیبر، جز دو دژ آن به نام‏هاى «وطیح» و «سلالم»، این گونه بود.

2. مكان هایى كه با صلح گشوده مى‏شود؛ یعنى مردم منطقه‏اى با پیمان صلح خود را تسلیم مى‏كنند و دروازه‏هاى خود را به روى مسلمانان مى‏گشایند. قرآن كریم اختیار این نوع سرزمین‏ها را تنها به رسول خدا(ص) سپرده است و مسلمانان در آن هیچ حقى ندارند.

فدك و دو دژ پیش گفته خیبر این گونه فتح شد؛ بنابراین، ملك رسول خدا(ص) گشت. طبرى مورخ بزرگ مى‏گوید: «و كانت فدك خالصة لرسول الله(ص) لانهم لم یجلبوا علیها بِخِیْلٍ و لا ركاب؛فدك ملك خالص پیامبر خدا(ص) بود. زیرا مسلمانان آن را با سواره نظام و پیاده نظام نگشودند.»

درباره ارزش اقتصادى فدك بسیار سخن گفته‏اند. برخى از منابع شیعى درآمد سالیانه آن را بین بیست و چهار هزار تا هفتاد هزار دینار نوشته‏اند و برخى دیگر، نصف درآمد سالیانه آن را 24هزار دینار نگاشته‏اند. ابن ابى الحدید معتزلى‏ از یكى از متكلمان امامى مذهب چنان نقل مى‏كند كه ارزش درختان خرماى این ناحیه با ارزش درختان خرماى شهر كوفه در قرن هفتم برابر بود.

به نظر مى‏رسد مى‏توان تا حدودى ارزش واقعى اقتصادى آن را از یك گزارش تاریخى زمان خلافت عمربن خطاب دریافت. وقتى خلیفه دوم تصمیم گرفت فدكیان یهودى را از شبه جزیره عربستان اخراج كند، دستور داد نصف فدك را كه سهم آنان بود، از نظر زمین و درختان و میوه‏ها قیمت گذارى كنند. كارشناسان ارزش آن را پنجاه هزار درهم تعیین كردند و عمر با پرداخت این مبلغ به یهودیان فدك، آن‏ها را از عربستان بیرون راند.

بنابراین، مى‏توان ارزش اقتصادى فدك در زمان رسول خدا(ص) و ابوبكر را چیزى نزدیك به این مقدار دانست. 

*************************** 

اعتراض حضرت فاطمه(س) در مورد غصب فدك

هنگامی كه در سال هشتم قلعه‌های خیبر یكی پس از دیگری فتح شد یهود بهترین منطقه خود را كه فدك بود تا نیمی از آنرا به پیامبر صلح نمودند و پیامبر(ص) صلح آنها را پذیرفت و نظر به اینكه هر گاه ملكی بدون جنگ در اختیار مسلمین قرار گیرد جزء غنایم جنگی نیست بلكه ملك شخصی پیامبر(ص) خواهد بود بنابراین نیمی از فدك در اختیار آن حضرت قرار گرفت و سپس آیه 26 سوره اسراء نازل شد و «آتِ ذَا القربی حقه»: حق خویشاوندان نزدیك خود را بده.

پیامبر(ص) بر اساس این آیه فدك را به حضرت زهرا(س) بخشید و اینكه پیامبر(ص) این سرزمین حاصل‌خیز را در اختیار فاطمه و بعد از او در اختیار ذریه او گذاشت، بر اساس مصالحی بود. ولی بعد از رحلت پیامبر به دستور ابوبكر فدك را مصادره كردند و حضرت زهرا(س) را از آن محروم كردند.

حضرت زهرا(س) شخصاً در مورد پس گرفتن فدك نزد ابوبكر رفت و با او گفتگو كرد. حضرت زهرا(س) ضمن اینكه به دستور صریح قرآن اشاره كرد با آوردن دو شاهد كه یكی از آنها ام‌یمن و دیگری علی(ع) بود و ابوبكر را محكوم نمود و برهمین اساس‌ نامه رد فدك را برای صاحبش حضرت زهرا(س) نوشت و به آن حضرت داد ولی وقتی كه عمر از ماجرا اطلاع یافت آن كاغذ را گرفت و پاره كرد به طوری كه حضرت زهرا(س) در حالیكه سخت اندوهگین بود از نزد ابوبكر و عمر دور شد. بدین ترتیب حضرت زهرا(س) در آن شرایط سخت، سكوت نكرد و تا آخرین توان از حق خود دفاع كرد.

***************************

منابع: 

تفسیر نور

تبیان

http://www.hamedanpayam.ir/archives/6663.php

اللهم عجل لولیك‌الفرج

خدایا!چیزی که جان مرا آلوده کند از من بستان تا پاک شوم وآنچه را موجب صلاح حال من است برای من بگذار زیرا جان من در هلاکت افتد مگر تو نگهشداری.

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم