تبیان، دستیار زندگی

کدام موضوع یا موضوعات از نهج البلاغه نیاز به بحث و بررسی بیشتر از سوی عالمان دارد؟
آیت الله سبحانی: مجموع خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار آن حضرت بر دو بخش تقسیم می شود: بخشی مربوط به برون گرایی است که به احکام اسلامی و نظام های آن، مکاتبه با شخصیت ها و دستورها و سفارش های رزمی و سیاسی پرداخته می شود. ما همه آن ها را نوعی برون گرایی می دانیم. بخشی دیگر مربوط به درون گرایی است که به مسائل مربوط به معرفت خدا و پیامبران و شناخت عوالم عینی و کمالاتی که انسان می تواند در این راه به دست آورد، می پردازد. این بخش از کلمات امام کاملا دست نخورده مانده و تفسیر لازم درباره آن، انجام نگرفته است، یعنی جملاتی از قبیل خطبه 220، بیشتر باید مورد توجه قرار گیرد: «فداحیی عقله و امات نفسه، حتی دق جلیله، و لطف غلیظه، برق له لامع، کثیر البرق، فابان له الطریق، و سلک به السبیل و تدافعته الابواب الی باب السلامه و تبتت رجلاه بطمانینه، فی قرار الامن و الراحه؛ همانا خرد خود را زنده گرداند، و نفس خویش را میراند چندان که - اندام - درشت او نزار شد و ستبری اش زار. نوری سخت رخشان برای او بدرخشید و راه را برای وی روشن گردانید، و او را در راه راست راند، و از دری به دری برد تا به در سلامت کشاند، و خانه اقامت و دو پای او در قرار گاه ایمنی و آسایش استوار گردید به آرامشی که در بدنش پدیدار گردید.»

آیت الله سبحانی: این جانب، درباره زندگانی امیرمومنان کتابی به نام «فروغ ولایت» نوشته ام. این کتاب در عین حال که در 700 صفحه چاپ شده اما در آخر کتاب یادآور شده ام که بخش هایی از زندگانی آن حضرت در این کتاب نیامده است و باید درباره آن بحث و گفت وگو شود، نظیر: علم و دانش، زهد و پارسایی، فضایل و مناقب، خطبه ها و خطابه ها، رسائل و نامه ها، پندها و کلمات قصار، احتجاجات و مناظرات، اصحاب و یاران ایشان و سرگذشت آنان معجزات و کرامات، قضاوت ها و داوری های محیرالعقول و ... در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است که این موضوعات هر یک به تنهایی، مجالی دیگر و کتابی جداگانه می طلبد.

متوفاى ۱۳۱۲ ق.
تولد
سید محمد حسن حسینى مشهور به «میرزاى شیرازی» در پانزدهم جمادى الاول سال ۱۲۳۰ هجرى قمرى در خاندان مشهور و برجسته‌اى که همگى از دانشمندان دینى بودند چشم به جهان گشود.
پدر بزرگوار او میرزا محمود در زمره عالمان دینى بود و در دستگاه حکومت شیراز به کار نویسندگى اشتغال داشت. میرزا محمد حسن تازه چشم به جهان گشوده بود که سایه پرمهر پدر را از دست داد و پس از مرگ پدر تحت تربیت دائى بزرگوارش سید حسین موسوى مشهور به مجدالاشراف که از عالمان دینى بود قرار گرفت.

تحصیل
میرزا محمد حسن در چهار سالگى پاى به مکتب نهاد و پس از فراغت از درسهاى اولیه در شش سالگى وارد حوزه علمیه شد و به فراگیرى علم و دانش پرداخت . تلاشى که تا آخرین لحظات زندگى سراسر افتخارش آنرا ادامه داد. هوش سرشار و حافظه قوى این کودک اساتید او را به شگفتى واداشت. هنوز کودکى هشت ساله بود که بر فراز منبر مسجد وکیل شیراز قرار گرفته همانند واعظان با تجربه با خواندن متن کتاب اخلاقى «ابواب الجنان» مردم را به حقیقت طلبى و سعادت جویى و خداخواهى و خودسازى دعوت نمود.
هنوز موى بر رخسارش نروییده بود که کتاب مهم و فقهى «شرح لمعه» را در حوزه علمیه شیراز براى شاگردانى که گاه از استاد بزرگسال‌تر بودند تدریس می‌کرد. حاکم شیراز به پاس خدمات پدرش (میرزا محمود) مسئولیت مهمى در حکومت شیراز به وى پیشنهاد کرد. از طرفى نیز استاد گرامى اش شیخ محمد تقى او را براى ادامه تحصیل، تشویق به ترک وطن و هجرت به اصفهان نمود. بالاخره میرزا محمد حسن دانش پژوهى را برامور دیوانى و حکومتى ترجیح داده، در سال ۱۲۴۸ ق. به سوى اصفهان بار سفر بست.

قیام پیروزمند تنباکو
ایران در دوران حکومت سلسله قاجاریه یکى از اسفبارترین دورانهاى خود رامی‌گذراند. هر روز به یکى از دشمنان این مرز و بوم امتیاز تازه‌اى واگذار می‌شد و دست آنها براى سلطه بر این کشور گشوده‌تر می‌گشت. گاه این امتیازها آنقدر ظالمانه و نابخردانه بود که از سوى دشمنان نیز «بخشیدن ایران توسط شاه» نام می‌گرفت.
واگذارى امتیاز خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج کشور به کمپانى ساختگى رژى یکى از این امتیاز بخشی‌ها بود. طرف اصلى این قرارداد دولت انگلیس بود که در پشت ماسک کمپانى رژى و شخصى بنام «ماژور تالبوت» مخفى شده بود. در آنزمان یک پنجم مردم ایران به کار کشت و زرع و خرید و فروش تنباکو مشغول بودند و واگذارى این امتیاز به منزله واگذارى حق حیات یک پنجم مردم ایران به انگلیس بود و با توجه به اینکه انگلیسی‌ها اجازه داده شده بود که با استخدام و وارد کردن افراد مسلح تمامى راه‌ها را تحت نظر بگیرند و تمامى کالاها را بازرسى کنند، می‌توان اهمیت این قرار داد و ذلت آ‏فرینى آن را تصور نمود. بخصوص که در هنگام اجراى آن انگلیسی‌ها با وارد کردن دختران و زنان فاسد و جلسات و برپایى مراسم سراسر هرزه‌ گى سعى در متزلزل کردن پایه‌هاى اعتقادى مردم نیز داشتند. توجه به همه این جوانب بخوبى اهمیت این مسئله و حقیقت توطئه استعمار بر ضد ایران روشن می‌شود. از این رو بود که امام امت خمینى کبیر (ره) از این اقدام مهم میرزاى شیرازى اینگونه تعبیر کرد: «همان نصف سطر میرزاى شیرازى رضوان الله تعالى علیه مملکت ما را از توى حلقوم خارجی‌ها بیرون کشید.»[۱]
از اولین اقدامات سیاسى علیه این امتیاز، قیام مردم شیراز به رهبرى روحانى بزرگوار فال اسیرى بود که به تبعید ایشان و شهادت برخى از مردم منجر شد.
در تبریز مردم به رهبرى آیه الله مجتهد تبریزى بپا خواسته و با تلگراف تندى به ناصر الدین شاه اعتراض و مخالفت خود را اعلام نمودند.
مرد خراسان به رهبرى آیه الله حاج شیخ محمد تقى بجنوردى و آیه الله سید حبیب مجتهد شهیدى و دیگر عالمان آن دیار علیه امتیاز قیام نمودند و از ورود افراد کمپانى رژى به مشهد جلوگیرى نمودند.
در اصفهان آیه الله آقا نجفى و آیه الله محمد باقر فشارکى و آقا منیر الدین مردم را علیه امتیاز بسیج می نمودند.
در تهران آیه الله میرزا حسن آشتیانى و آیه الله شیخ فضل الله نورى که هر دو از شاگردان میرزاى شیرازى بودند رهبرى قیام را در دست داشتند و البته سلسله جنبان همه این حرکت‌ها میرزاى شیرازى بود.
امام مجدد در دو نوبت با تلگراف به ناصر الدین شاه اعتراض خود را نسبت به واگذارى امتیاز نشان داد و با شمردن مفاسد این گونه امتیازها، از او خواست به جاى تکیه بر خارجیان به ملت خود تکیه کند و مملکت را به خارجیان نفروشد. وى مطالب و موضوعات دیگرى را گوشزد کرد ولى چون گوش شنوایى نیافت و چاره دیگر نماند این دو سطر جاودانه را نگاشت:‌«الیوم استعمال توتون و تنباکو باى نحو کان در حکم محاربه با امام زمان صلوات الله علیه است.»
(حرره الاقل محمد حسن الحسینی)
این فتواى بظاهر ساده و کوتاه دریاى آشفته ایران را به طوفان وا داشت و در همه جا غوغا بپا نمود تا آنجا که ناصرالدین شاه در حرمسراى خود دستور آوردن قلیان داد ولى کسى اعتنا نکرد و چون از اطاق خود بیرون آمد زنان را مشغول شکستن قلیانهاى سلطنتى دید.
جلسات متعدد و تهدیدهاى بسیار و پیشنهاد رشوه و هدیه از طرف دربار به علماى تهران سودى نبخشید و آنان را به شکستن فتوى وادار ننمود.
بالاخره جمیعت مردم مؤمن با اجتماع در مسجد امام (مسجد شاه آن روز) به طرف دربار حرکت و عده‌از از آنان با شلیک مزدوران دربار به شهادت رسیدند. فشار بیش از حد دربار را وادار به لغو امتیاز نمود. میرزاى شیرازى هشدار داد که مواظب باشید در هنگام لغو قرار داد توطئه دیگرى نچینند و بند دیگرى بر پاى مردم ننهند.
ولى گویا باید به این هشدار بسیار مهم میرزاى شیرازى توجه نشد و دربار بصورت مخفیانه براى جبران خسارت کمپانى رژى نیم میلیون لیره (با بهره شش درصد) از بانک شاهى که در دست انگلیسیان بود وام گرفت ودر عوض گمرکات بندرعباس و شیراز و بندر لنگه را به عنوان ضمانت در گروه آنان گذاشت و این همان توطئه‌اى بود که میرزاى شیرازى بدان هشدار داده بود.
به هر حال نقشه بسیار گسترده انگلستان براى تسلط بر ایران و تبدیل آن به هند دیگرى که زیر سلطه کمپانى شرقى قرار بگیرد نقش بر آب شد و با فتواى مجتهد آگاه و شجاع مملکت ایران از حلقوم خارجی‌ها نجات یافت.