تبیان، دستیار زندگی

نهم ربیع‌الثانی سال اول هجری مصادف است با سالروز وجوب نماز از سوی پروردگار متعال. به همین مناسبت آن دسته از آیات قرآن کریم که به مسئله نماز می‌پردازد را همراه با تفسیر این آیات از تفسیر «نور» حجت‌لاسلام قرائتی برای عموم علاقه‌مندان ذکر می‌کنیم: 

* وَأَقِیمُواْ الْصَّلوةَ وَءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنْفُسِکُمْ مِّنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ. (بقره/110)   

و نماز را برپا دارید و زکات را پرداخت کنید و هر خیرى که براى خود از پیش مى‏فرستید، آنرا نزد خدا (در سراى دیگر) خواهید یافت، همانا خداوند به اعمال شما بیناست.  

نکته‌ها: 

بعد از اولین خطاب در آیه 104؛ «یا ایها الذین آمنوا»، این آیه حامل سومین دستور براى مسلمانان است.

در دستور اول؛ خداوند رعایت ادب در گفت‌وگو با رسول خدا(ص) را یادآور شد تا در سخن گفتن مواظب باشند بهانه و دستاویزى براى تمسخر به دست دشمنان و مخالفان ندهند. «لاتقولوا راعنا و قولوا اُنظرنا»

دستور دوم؛ عفو و اغماض از کینه و حسادت اهل کتاب تا زمان صدور دستور جدید بود. «فاعفوا و اصفحوا»

دستور سوم؛ اقامه نماز و پرداخت زکات است. در زمانى که مسلمانان در تیررس انواع کینه و حسادت‏ها بودند و مأمور به عفو و اغماض شده‏اند، لازم است رابطه‏ خودشان را با خداوند از طریق اقامه نماز، و پیوند با محرومان

پیام‌ها  

1- معمولاً دستور به نماز همراه با زکات در قرآن آمده است. یعنى یاد خدا باید همراه با توجه به خلق خدا باشد. «اقیموا الصلوة واتوا الزکوة»

2- اعمال انسان، قبل از خود انسان وارد عرصه قیامت مى‏شود. «تقدّموا لانفسکم»

3- مقدار کار خیر مهم نیست، هرکس به هر مقدار مى‏تواند باید انجام دهد. «من خیر» 

*حَفِظُواْ عَلَى الْصَّلَوَ تِ وَالْصَّلَوةِ الْوُسْطَى‏ وَقُومُواْ لِلَّهِ قَنِتِینَ. (بقره/ 238‏) 

بر انجام همه‏ نمازها و (خصوصاً) نماز وسطى (ظهر)، مواظبت کنید و براى خدا خاضعانه بپا خیزید. 

نکته‌ها  

درباره مراد از نماز وسطى، چند نظریه است، ولى با توجه به شأن نزول آیه که گروهى به خاطر گرمى هوا در نماز ظهر شرکت نمى‏کردند و با توجه به روایات و تفاسیر، مراد همان نماز ظهر است.

توجه به نماز در لابلاى آیات مربوط به مسائل خانوادگى، اشاره به آن است که غرایز و کشش‏هاى مالى و حقوقى همسر، شما را از نماز غافل نکند.

حفظ هر چیزى باید مناسب با خودش باشد؛ حفظ مال از دست برد دزد است، حفظ بدن از میکرب است، حفظ روح از آفات اخلاقى نظیر حرص، حسد و تکبر است، و حفظ فرزند از دوست بد مى‏باشد. اما حفظ نماز به چیست؟ حفظ نماز، آشنایى با اسرار آن، انجام به موقع آن، صحیح بجا آوردن، فراگرفتن احکام و آداب آن و حفظ مراکز عبادت و تمرکز فکر به هنگام آن است.

در حدیثى مى‏خوانیم: نماز به گروهى مى‏گوید: مرا ضایع کردى خدا تو را ضایع کند و به گروهى مى‏گوید: مرا حفظ کردى خداوند تو را حفظ کند.

پیام‌ها  

1- اقامه نماز باید مداوم باشد. «حافظوا»

2- همه‏ مردم مسئول حفظ نمازند. «حافظوا»

3- نماز را به جماعت برپا کنید. «حافظوا، قوموا»

4- هرکجا زمینه‏ سهل انگارى یا غفلت احساس مى‏شود، هشدار بیشترى لازم است. «والصلوة الوسطى»

5 - اقامه‏ نماز، به توجّه، نشاط، معرفت و اخلاص نیاز دارد. «قوموا لِلّه قانتین»

6- انسان نباید وصله‏ ناهمرنگ هستى باشد. قرآن درباره هستى مى‏فرماید: «کل له قانتون» پس اگر ما قانت نباشیم، وصله ناهمرنگ هستى خواهیم بود. «قوموا للّه قانتین»

7- ارزش نماز به خضوع آن است. «قانتین»

*فَإِذَا قَضَیْتُمُ الصَّلَوةَ فَاذْکُرُواْ اللَّهَ قِیَماً وَقُعُوداً وَعَلَى جُنُوبِکُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنتُمْ فَأَقِیمُواْ الصَّلَوةَ إِنَّ الصَّلَوةَ کَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ کِتَباً مَّوْقُوتاً. (نساء/ 103)

پس چون نماز را به پایان بردید، خداوند را در (همه) حال ایستاده و نشسته و به پهلو خوابیده یاد کنید، پس هرگاه آرامش یافتید (و حالت خوف تمام شد) نماز را (به صورت کامل) برپا دارید. همانا، نماز بر مؤمنان در وقت‏هاى معین واجب شده است. 

نکته‌ها  

کلمه‏ «قِیاماً» جمع «قائم» به معناى ایستاده و کلمه‏ «قُعوداً» جمع «قاعد» به معناى نشسته و کلمه‏ «جُنوب» جمع «جَنب» به معناى پهلو و کنایه از دراز کشیدن است. همچنین کلمه‏ «کتاباً» به معناى امرى نوشته شده و واجب و کلمه‏ «مَوقوت» به معناى کارى با وقت معیّن است.

حضرت على(‏ع) درباره‏ آیه «اذکروا اللّه قیاماً و قعودا و على جنوبکم» فرمودند: یعنى شخص سالم ایستاده، مریض نشسته و کسى که نشسته نمى‏تواند، خوابیده نماز بخواند. امام باقر(ع) درباره‏ «کتاباً موقوتاً» فرمودند: یعنى مفروض و واجب.

پیام‌ها  

1- نماز و یاد خدا در هر حال لازم است، در جبهه‏ جنگ یا بستر بیمارى. «قیاماً و قعوداً و على جنوبکم»

2- سلاح رزمنده مسلمان، نماز و یاد خداست. «فاذا قضیتم الصلوة فاذکروا اللّه»

3- نماز خوف، یک استثناست. پس از برطرف شدن حالت اضطرار، نماز باید به صورت عادى خوانده شود. «فاذا اطمأننتم فاقیموا الصلوة»

4 - نماز، از واجبات قطعى الهى در همه‏ عصرها و براى همه‏ نسل‏ها است. «کانت على المؤمنین کتابا» 

5- تعیین وقت براى نماز، رمز تداوم، نظم و عامل مواظبت بر آن است که خود درس نظم و عامل نظم بخشیدن به امور مسلمانان است. «کتاباً موقوتاً»

*وَ أَوْحَیْنَآ إِلَى‏ مُوسَى‏ وَ أَخِیهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ‏. (یونس،87) 

و به موسى و برادرش وحى کردیم که در مصر، براى قوم خودتان خانه‏هایى آماده کنید و خانه‏هایتان را مقابل هم (یا رو به قبله) بسازید و نماز به پا دارید و به مؤمنان بشارت بده (که سرانجام ‏پیروزى با آنهاست). 

نکته‌ها  

«قبله» هم به معناى مقابل و رو بروى هم است و هم به معناى جهت کعبه، یعنى خانه‏سازى رو به قبله. شاید معناى این آیه چنین باشد که تا قدرت فرعون باقى است و تصمیم بر نابودى شما دارد، شما مراسم عبادى را در خانه‏هایتان برقرار سازید.

پیام‌ها  

1- تاریخ شهرسازى تا زمان حضرت موسى(ع) قطعى است. «تبؤّا... بیوتاً»

2- معمارى و شهرسازى اسلامى باید با اهداف مکتبى سازگار باشد و جهت قبله فراموش نشود. «واجعلوا بیوتکم قبلة»

3- به گونه‏اى خانه بسازیم که انجام مراسم مذهبى و اقامه‏ نماز در آن عملى باشد. «واجعلوا بیوتکم قبلة»

4 - خانه‏ افراد مکتبى باید نمازخانه باشد. «بیوتکم قبلة» 

5- نماز در رأس برنامه همه‏ پیامبران و زمینه رهایى بوده است. «اقیمواالصلوة»

*أَقِمِ الصَّلَوةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى‏ غَسَقِ الَّیْلِ وَقُرْءَانَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْءَانَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُوداً. (اِسراء، 78 )

نماز را به هنگام بازگشت خورشید (به سمت مغرب) تا تاریکى شب، بپادار، و همچنین قرآنِ سپیده‏دمان را. همانا (قرائت) قرآن (به هنگام) فجر (در نماز صبح) مورد مشاهده (فرشتگان) است. 

نکته‌ها 

«دلوک»، هنگامى است که خورشید از وسط آسمان روبه مغرب میل مى‏کند که زوال نامیده مى‏شود، ووقت نماز ظهر و عصر است. و «غَسق اللیل» وقت نماز مغرب و عشاست که تاریکى، فراگیر مى‏شود و «فجر»، وقت نماز صبح است. امام صادق(‏ع) مى‏فرماید: اولین نمازى که واجب شد نماز ظهر بود و آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند. در روایت دیگرى آمده است: اگر نماز صبح در اوّل فجر اقامه شود، فرشتگان شب و روز هر دو آن را ثبت مى‏کنند و «مشهود» بودن نماز صبح نیز ممکن است به همین معنا باشد یعنى هر دو گروه فرشتگان آن را مشاهده کرده و بر آن گواهى مى‏دهند.

پیام‌ها  

1- نماز تنها عبادتى است که به نام «قرآن» توصیف شده است. «قرآن الفجر»

2- قرآن و تلاوت آن در نماز، محور اصلى است. «قرآن الفجر»

3- در میان نمازها، نماز صبح جایگاه ویژه‏اى دارد. «اِنّ قرآن الفجر کان مشهوداً»

*وَجَعَلْنَهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَیْنَآ إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْرَتِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَإِیتَآءَ الزَّکَوةِ وَکَانُواْ لَنَا عَبِدِینَ. (انبیا، 73)

و آنان را پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما (مردم را) هدایت مى‏کردند و به آنان، انجام کارهاى نیک و برپایى نماز و پرداخت زکاة را وحى کردیم و آنان فقط عبادت کنندگان ما بودند. 

پیام‌ها  

1 - توجّه به انجام کارهاى خیر، از الطاف ویژه الهى‏است. «اوحیناالیهم‏فعل‏الخیرات»

2- نماز و زکات در میان کارهاى خیر، جایگاه ویژه‏اى دارند. «فعل الخیرات و اقام الصلاة و ایتاء الزکاة»

3- نماز وزکات، دورکن اساسى در همه ادیان بوده است. «اقام‏الصلاة وایتاءالزکاة»

4- بدون نماز و زکات، انسان به درجه بندگى خدا نمى‏رسد. «اقام الصلاة و ایتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین»

* وَأَقِیمُواْ الصَّلَوةَوَءَاتُواْ الزَّکَوةَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ‏لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ.‌(نور، 56)‏

و نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و از پیامبر اطاعت کنید. باشد تا مورد رحمت قرار گیرید.

پیام‌ها  

1- نماز و زکات و اطاعت از رهبر الهى، نمونه بارز ایمان و عمل صالحى است که در آیه قبل وعده‏ حاکمیت به آنان داده شد. «وعد اللّه الّذین آمنوا... اقیموا الصلوة و...»

2- در اسلام، مسائل عبادى «اقیموا الصلوة» و مسائل مالى «آتوا الزکوة» و مسائل سیاسى و حکومتى «اطعیوا الرسول» از یکدیگر جدا نیستند.

3- وعده‏هاى الهى (که در آیه قبل بود)، سبب تن‏پرورى نشود! «اقیموا... آتوا الزکوة...»

* مُنِیبِینَ إِلَیْهِ وَاتَّقُوهُ وَأَقِیمُواْ الصَّلاةَ وَلَا تَکُونُواْ مِنَ الْمُشْرِکِینَ. (روم، 31)

(شما نیز بر اساس همان فطرت)، به سوى او روى آورید و از او پروا کنید و نماز را بر پا کنید و از مشرکان نباشید.

نکته‌ها  

کلمه‏ «منیبین» از «انابه»، به معناى رجوع مکرر و مداوم است.

در آیه‏ قبل، به شخص پیامبر فرمود: «فأقم وجهک»، در این آیه به همه‏ مردم دستور انابه و بازگشت به سوى خدا مى‏دهد. «منیبین الیه»

پیام‌ها 

1- گرایش فطرى و درونى به دین را با مناجات و انابه و تقوا و نماز شکوفا کنید. «منیبین الیه ...»

2- تقوا و نماز، همسوى فطرت است. «فطرت اللّه... واتّقوه و اقیموا الصلاة»

3- توبه و انابه، باید با کناره‏گیرى از گناه و انجام واجبات همراه باشد. «منیبین... و اتّقوه و اقیموا الصلاة»

4- در سایه‏ توبه و تقوا و نماز، قدرت فاصله گرفتن از شرک و تفرقه را پیدا مى‏کنید. «منیبین الیه... و لا تکونوا من المشرکین»

5 - اگر عبادت فردى، با کناره‏گیرى از تفرقه‏هاى مذهبى همراه نباشد، کارساز نیست. «لا تکونوا ... من الّذین فرّقوا»

6- اقامه‏ نماز، تجلّى روح تقوا در انسان است. «واتّقوه و اقیموا الصّلاة»

7- شرک، تنها پرستیدن خورشید و ماه و بت نیست؛ هر کس که عامل تفرقه در دین خدا شود، مشرک است. «من المشرکین من الّذین فرّقوا دینهم»

8- جنجال‏ها و تفرقه‏هاى دینى، مانع شکوفایى فطرت و روح توبه و تقوا و نماز است. «فرّقوا دینهم»