تبیان، دستیار زندگی

تبیین عوامل تأثیرگذار در موفقیت و بالندگى افراد در زندگى، از جمله موضوعاتى است كه جاى تحقیق دارد. هدف این پژوهش تعیین عوامل موفقیت در زندگى از منظر آموزه‏هاى دینى با نگاهى روان‏شناختى است كه با روش تحلیلى ـ توصیفى انجام مى‏گیرد.

5. یاد خدا

یاد خدا و نیایش با او، پرجاذبه‏ترین و زیباترین حالت روانى، آزادى روح در حرم یار و متصل شدن به مافوق طبیعت و پرواز در ماوراى انسانیت است. علاقه درونى اكثر جوانان ـ اگر نگوییم همه آنان ـ این است كه به نحوى با خالق متعال و پروردگار بلندمرتبه، ارتباط داشته باشند و راز دل خود را به تنهاترین مَحرَمِ راز بازگو كنند و از طریق اتصال قطره وجودى خود به آن اقیانوس بى‏كران، به عظمت و بزرگى دست یابند و در پرتو الطاف الهى روحى بلند و شخصیتى جامع بیابند. یاد خدا و ارتباط با او و دوستى با آن بخشنده مهربان و نوازنده بندگان، باعث جوشش اقیانوس جان آدمى و ذوب شدن ناخالصى‏هاى خُلقى و اخلاقى و زمینه‏ساز اوج‏گیرى روح و بسترساز نوازش روان با نسیم رحمت حق مى‏گردد.

ظاهرترین تجلّى یاد خدا، نیایش و دعاست كه از پایدارترین و دیرینه‏ترین تجلّیات روح آدمى و یكى از اصیل‏ترین ابعاد آن است. دعا و نیایش، از بین‏برنده فاصله میان انسان و خالق بى‏همتاست. دعا و نیایش، وسیله و ابزارى براى اتصال به معدن كرامت، بزرگى، عزت و اقتدار است. اقبال لاهورى مى‏گوید: «به وسیله نیایش و ارتباط با خدا جزیره كوچك شخصیت ما، وضع خود را در كل بزرگ‏ترى از حیات، اكتشاف مى‏كند.»⁴³

جوان در صورتى مى‏تواند به موفقیت و كمال نایل شود كه از سرچشمه فیض و رحمت الهى سیراب گردد. به نظر شما آیا ممكن است بدون اتصال به معدن كمال، عزت، بزرگى و رحمانیت، به موفقیت و عزت واقعى رسید؟! هرچه ما و شما داریم و هر آنچه دیگران دارند، در سایه كبریایى و لطف بى‏پایان الهى حاصل شده است و هرچه هست، از ناحیه خداست.

یكى از شاگردان آیت‏اللّه جوادى آملى نقل مى‏كند: در یكى از روزها خدمت استاد رسیدم و از ایشان سؤال كردم: رمز پیروزى و موفقیت شما به طور كلى چه بوده است؟ استاد پس از اینكه قریب دو تا سه دقیقه سر به زیر انداختند و هیچ سخنى در جواب نگفتند، لب به سخن گشودند و با نرمى و لطافت ویژه‏اى فرمودند: ما كه متأسفانه به جایى نرسیدیم، ولى آنها كه در این راه به جایى رسیدند، از محبت خدا رسیدند، از محبت اولیاى الهى رسیدند. ایشان در ادامه فرمودند: به هر اندازه كه علم نصیب ما مى‏شود، باید شاكرتر گردیم. انسان اگر درس و بحث داشت و به خاطر این علم، خود را برتر از دیگران دید، در حقیقت جهل انباشته است، اما اگر به مقدار ازدیاد علمش، تواضعش بیشتر شد، این خود ظهورِ علم است. باید دانست كه آن عدوّ مبین ـ كه شیطان است ـ همواره در كمین است تا انسان را بفریبد. هرچیزى كه پیش انسان زیبا جلوه كند، محبوب انسان است. انسان اگر محب خدا شد، محب حبیب‏اللّه هم كه رسول خداست، مى‏شود. تكبر و خودبینى، خلق خدا را تحقیر كردن، مقام بالا نشستن و... با محبت خدا نمى‏سازد. اگر قلب انسان از محبت خدا و اولیاى خدا خالى شد، شیطان آن را پر مى‏كند. شیطان كارش همین است كه جاى خالى پیدا كند. هرگاه قلب و دلى را خالى از محبت خدا بیابد، آن را پر مى‏كند و در امور دیگر نیز انسان باید مواظب خود باشد. چشم و دهان خود را كنترل كند. در زندگى نیز روش ساده‏زیستى را برگزیند. باید از خدا خواست كه چنین روحیه و شیوه‏اى به انسان عطا فرماید. ... البته از بهترین اعمال حسنه انسان این است كه بر عائله خود سخت نگیرد. انسان هرچه سبك‏بارتر باشد، بالاتر مى‏رود. نكته مهم دیگر اینكه: انسان، خلق خدا و دیگران را تحقیر نكند، آبروى مردم را نبرد، به فكر پرده‏بردارى از اسرار مردم نباشد و رازهاى مردم را فاش نكند.

در اینجا عرض كردم: آقا بار دیگر سؤالم را تكرار مى‏كنم: خلاصه رمز موفقیت خودتان را در چه چیزى مى‏دانید؟ استاد با لحن خاصى فرمودند: چیزى نصیب ما نشد. آنها كه رفتند، این‏جور رفته‏اند و اینچنین گفته‏اند: «ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء»؛ این فضلى است الهى؛ به دست ما نیست، به هركس بخواهد، مى‏دهد.

از ایشان سؤال كردم: معمولاً همه بزرگان ما كه به جایى رسیده‏اند، تنها از راه تحصیل علم و درس و مباحثه نبوده است، بلكه مشمول لطف‏ها و عنایت‏هاى خاصى از جانب خداوند و یا اولیاى الهى بوده‏اند و گاه توجهات خاصى به آنها شده است و در كنار تحصیل، از این فیوضات و توجهات معنوى نیز بهره‏مند بوده‏اند. آیا شما خود نمونه‏اى از این دست داشته‏اید؟

در اینجا نیز بار دیگر استاد از اینكه مطلبى درباره خود بگویند، پرهیز كردند و فرمودند: بله همین‏طور است كه مى‏فرمایید. صرفِ درس و بحث ظاهرى، چیزى نیست؛ اینكه به ظاهرش، وسیله معاش است. این علم ظاهرى را چه بسا در اواخر عمر از آدم بگیرند و انسان، جاهل و عامى بمیرد. چه بسا فقیهِ دنیا، در آخرت، بى‏سواد و عامى محشور شود. علم و فقه حقیقى آن است كه انسان را در آخرت نیز فقیه محشور كند. چه بسیار علما كه در اواخر حیات در اثر كهولت و بالا رفتن سن، آنچه را فرا گرفته‏اند، دیگر در خاطر ندارند و فراموش مى‏كنند. پس علم حقیقى، این نیست.⁴⁴

آیا شما پناهگاهى مطمئن‏تر، محكم‏تر، مهربان‏تر، دلسوزتر، بخشنده‏تر و تواناتر از پناهگاه الهى سراغ دارید؟ ارتباط با خدا و دل‏بستگى به او، علاوه بر اطمینان قلبى و صفاى درونى، یكى از عوامل مؤثر در رشد روحى، معنوى و سایر جنبه‏هاى شخصیتى انسان است. عبادت و ارتباط با خدا، مایه رسیدن به تقوا و پرهیزگارى⁴⁵ و تقوا نیز عامل رستگارى⁴⁶ انسان است.

الف) كلید رستگارى: عالى‏ترین و ارزشمندترین كمالى كه در زندگى معنوى انسان مطرح است، قرب به خدا و رسیدن به جوار ملكوتى اوست. انسان‏هاى وارسته، هدفى والاتر از تقرّب به خدا را جست‏وجو نمى‏كنند؛ زیرا تقرّب به خداوند سعادت و خوشبختى واقعى انسان را دربر دارد. نماز، این گوهر ارزشمند، یكى از راه‏هاى نایل شدن به جوار رحمت حق و رسیدن به اقیانوس بى‏كران عظمت و كرامت است. پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آلهدر روایتى نورانى، خطاب به ابوذر، اینچنین مى‏فرمایند: «اى ابوذر! مادام كه در نمازى، به كوبیدن درِ خانه پادشاه جبار (خداوند) پرداخته‏اى و هر كسى زیاد در خانه پادشاه را بكوبد، در به روى او باز مى‏شود.»⁴⁷

بى‏تردید، درهاى رحمت الهى همواره به روى انسان‏ها باز است؛ زیرا ممكن نیست خداوند از یك طرف، مردم را به سوى خود دعوت كند و از طرف دیگر، درهاى رحمت خویش را به روى آنان ببندد؛ مگر به روى تكذیب‏كنندگان آیات الهى و مستكبران كه آنان با دستان خود درهاى رحمت الهى را به روى خویش بسته‏اند: «كسانى كه آیات خداوند را تكذیب كنند و از روى تكبر سر بر آن فرود نیاورند، هرگز درهاى آسمان به رویشان باز نشود و وارد بهشت نمى‏شوند.»⁴⁸

در ادامه حدیث، پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در توصیف موهبت و سعادتى كه نمازگزار از آن بهره‏مند مى‏شود، مى‏فرمایند: «اى ابوذر! انسان باایمان هرگاه به نماز مى‏ایستد، رحمت پروردگار عالم تا عرش او را احاطه مى‏كند و فرشته‏اى بر او گماشته مى‏شود كه ندا مى‏كند: "فرزند آدم! اگر مى‏دانستى در نماز چه نصیب تو مى‏شود و با چه كسى سخن مى‏گویى، هرگز از آن باز نمى‏ایستادى".»⁴⁹

طبیعى است كسى كه به این مقام و موقعیت علاقه دارد، نمازش را با حالتى معنوى ادا مى‏كند و با خداوند خود بیشتر نجوا دارد. او مى‏داند كه نماز، رمز سعادت و خوشبختى است و چه سعادتى از این بالاتر كه با نماز به جوار كبریایى حق راه یافته، رحمت الهى او را احاطه كند و از رضوان پروردگار بهره‏مند شود. خداوند به چنین كسى علاقه‏مند است و وى را مورد لطف بى‏كران خود قرار مى‏دهد. امام صادق علیه‏السلام در روایتى فرمودند: «هر كس خدا را بسیار یاد كند، خداى ‏متعال ‏او را دوست‏ خواهد داشت.»⁵⁰

آیا نعمت و سعادتى بالاتر از دوستى خداوند و جان جانان وجود دارد؟ آیا مى‏دانیم كه دوستى خداوند، عزت و سعادت دنیا و آخرت را در پى دارد؟ و آیا توجه داریم كه قرآن مى‏فرماید: «خداى متعال را بسیار یاد كنید تا رستگار شوید.»⁵¹

آلكسیس كارل مى‏گوید: اگر صمیمانه به دعا و نماز (یاد خدا) بپردازید، خواهید دید كه زندگى شما به صورت عمیق و مشهودى تغییر مى‏كند. باید بگویم دعا فعالیتى است كه براى تكامل صحیح شخصیت و تمامیت عالى‏ترین ملكات انسانى ضرورت دارد. تنها در دعا و نماز، اجتماع كامل و هماهنگ بدن و فكر و روح حاصل مى‏شود و به آدمى كه همچون نى شكننده‏اى است، نیرومندى و استقامت بیرون از حد تصور عنایت مى‏شود. دعا و نیایش عملى است كه آدمى را در حضور خدا قرار مى‏دهد.⁵²

كسى كه خود را در حضور خداوند احساس كند و دلش در گرو رضایت الهى باشد، به رستگارى رسیده است؛ چون نتیجه این كمالات و مقامات، بهشت و رضوان الهى است.

ب) عامل‏آرامش و روشنى دل: آرامش و اطمینان، گم‏شده انسان امروزى است كه وى در آرزوى به دست آوردن آن است. كسى كه آرامش ندارد، در اداره امور زندگى و در تحصیل و انتخاب رشته و شغل، دچار سرگردانى و حیرت مى‏شود و نمى‏تواند اهداف خود را به صورت صحیح دنبال كند. انسان مضطرب و ناآرام، گرفتار ركود و ضعف اعتماد به نفس و سستى اراده است.

زندگى دنیایى اگر رنگ و بوى معنوى نداشته باشد و از خدا و ارزش‏هاى الهى تهى باشد، ناایمن بوده، از امنیت و آرامش برخوردار نخواهد بود. حضرت على علیه‏السلام در ضمن خطبه‏اى ارزشمند و گهربار در این‏باره چنین مى‏فرمایند: «دنیا سرایى است كه بلاها آن را احاطه كرده، به بى‏وفایى و مكر معروف است؛ حالاتش یكنواخت باقى نمى‏ماند و ساكنانش ایمن نیستند.»⁵³

قرآن كریم داروى شفابخش این زندگى ناایمن را «یاد و ذكر حق تعالى»، بیان كرده است: «أَلاَ بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد: 28)؛ بدانید و آگاه باشید كه یاد و ذكر خدا باعث آرامش دل‏هاست.

یكى از مصداق‏هاى كامل‏ذكرویادخدا،نمازاست و قرآن كریم فلسفه‏نماز را ظهوریادخدادردل‏هابیان كرده است.

ج) رافع غفلت: غفلت، مفهوم گسترده‏اى دارد: بى‏خبرى از شرایط زمان و مكان زندگى، از واقعیت‏هاى فعلى و آینده و گذشته خویش، از صفات و اعمال خود، از پیام‏ها و آیات حق و همچنین هشدارهایى كه حوادث تلخ و شیرین زندگى به انسان‏ها مى‏دهد. مراد ما در این بحث، غفلت از یاد خداست.

خطرى كه با «غفلت» از «یاد خدا»، متوجه سعادت انسان مى‏شود، بیش از آن است كه غالبا تصور مى‏كنیم. غفلت، اركان سعادت ما را ویران مى‏كند و مانند آتش، خرمن زندگى را مى‏سوزاند و تمام امكانات و استعدادهاى خداداد را بر باد مى‏دهد.⁵⁵

هنگامى كه پیامبر اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله به معراج رفت، خطاب‏هایى از سوى خداوند دریافت كرد؛ از جمله اینكه: «اى احمد! هرگز غافل مشو. هر كس از من غافل شود، نسبت به اینكه او در كدام راه نابود مى‏شود، اعتنا نمى‏كنم.»⁵⁶

این بیان به خوبى نشان مى‏دهد عاقبت غفلت از خداوند، هلاكت و نابودى است؛ زیرا غفلت سرچشمه بسیارى از گناهان بوده، حتى باعث مى‏شود انسان از حیوان هم پست‏تر گردد. به سبب دقت نكردن در آفرینش، بى‏توجهى به عظمت الهى و ماندن در جهل و نادانى است كه انسان به عذاب الهى گرفتار مى‏شود. قرآن كریم در این‏باره مى‏فرماید: «به یقین، گروه زیادى از جن و انس را براى دوزخ آماده كردیم؛ آنها عقل‏هایى دارند كه با آن اندیشه نمى‏كنند و چشم‏هایى دارند كه با آن حقایق را نمى‏بینند و گوش‏هایى كه با آن نمى‏شنوند. آنها همچون چهارپایانند، بلكه گمراه‏تر! اینان همان غافلانند [زیرا با داشتن همه‏گونه امكانات هدایت، باز هم گمراهند.⁵⁷]

آیت‏اللّه مكارم شیرازى مى‏نویسد: «اداى نماز در وقت مقرّر و با حضور قلب و توجه به محتواى راز و نیاز و مناجات با خدا، قلب را صیقل داده، زنگار غفلت را از آینه روح مى‏زداید.»⁵⁸

طبیعت زندگى دنیا، غفلت‏زاست و گاهى انسان را چنان به خود مشغول مى‏سازد كه همه چیز را فراموش مى‏كند، حتى خویشتن خویش را. نماز فرصت بسیار خوبى براى بازنگرى اعمال و بازیافتن خویش و نجات از چنگال اهریمن غفلت است. این ذكر عظیم الهى، انسان را هر روز متوجه معاد و روز جزا مى‏كند و از بى‏توجهى بیرون مى‏كشد. وقتى انسان هر روز چندین بار «مالك یوم‏الدین» مى‏گوید، به یاد قیامت، عظمت آن و خالقش مى‏افتد و مى‏كوشد با اعمال خود به مقام قرب الهى برسد تا سعادت آخرت نصیبش شود. از این‏رو، هوشیار است و بى‏راهه نمى‏رود و اعمال خود را در مسیر سعادت ابدى قرار مى‏دهد. امام باقر علیه‏السلام در این‏باره مى‏فرمایند: «[اگر ]هر فرد باایمانى نمازهاى واجب را به موقع و به طور صحیح انجام دهد، از غافلان نخواهد بود.»

د) موجب امید و نشاط: اگر انسان بخواهد در زندگى روزمره با روانى شاداب و روحیه‏اى بالا با مشكلات زندگى مواجه شود و با امید و اطمینان آن را ادامه دهد، باید به نماز و دعا پناه ببرد و از آثار روانى و معنوى آن برخوردار شود. از این‏رو، پیروان تمام ادیان الهى تا زمانى كه زنده هستند، باید نماز را بر پا دارند و آن را ادامه دهند؛ زیرا نماز در سعادت و سلامت روان آنها نقش عمده‏اى ایفا مى‏كند.⁶⁰

حضرت على علیه‏السلام مى‏فرمایند: «پروردگارا! تو از هر مونسى براى دوستانت مونس‏ترى و از همه آنها براى كسانى كه به تو اعتماد كنند، براى كارگزارى آماده‏ترى. پروردگارا! آنان را در باطن دلشان مشاهده مى‏كنى و در اعماق ضمیرشان بر حال آنان آگاهى، و میزان معرفت و بصیرتشان را مى‏دانى. رازهاى آنان نزد تو آشكار است و دل‏هاى آنان در فراق تو بى‏تاب. اگر تنهایى سبب وحشت آنان گردد، یاد تو مونس آنهاست و اگر سختى‏ها بر آنان فروریزد، به تو پناه مى‏برند.»⁶¹

ایمان به خدا و راز و نیاز با او، به انسان امید و توان مى‏دهد و انسان احساس مى‏كند به پناهگاهى مطمئن و قدرتمند متكى است. از این‏رو، احساس نشاط و توانمندى مى‏كند. اگر ارتباط انسان با منبع عظمت و رحمت قطع گردد، احساس دل‏تنگى و نگرانى در او ایجاد مى‏شود و به بیمارى‏هاى روانى گرفتار مى‏آید. به این حقیقت، روان‏شناسان و روان‏كاوان بزرگى همچون یونگ، اریك فروم، ویلیام جیمز و دیگران اشاره كرده‏اند و ایمان به خدا را اساس پیش‏گیرى و معالجه بیمارى روانى مى‏دانند.⁶² دیل كارنگى مى‏نویسد: «هنگامى كه كارهاى سنگین، قواى ما را از بین مى‏برد و اندوه‏ها هر نوع اراده‏اى را از ما سلب مى‏كند و بیشتر اوقات كه درهاى امید به روى ما بسته مى‏شود، به سوى خدا روى مى‏آوریم، ولى اصلاً چرا بگذاریم روح یأس و ناامیدى بر ما چیره شود؟ چرا همه روزه به وسیله نیایش و دعا و به جاى آوردن حمد و ثناى خداوند، قواى خود را تجدید نكنیم؟»

6. دورى از گناه

در اصطلاح دینى و نزد مسلمانان، گناه عبارت است از اینكه مكلف (كسى كه‏به بلوغ رسیده و عاقل است) مرتكب كارى شود كه با دستورات خداوند و پیامبران و امامان معصوم علیهم‏السلام سازگار نباشد و مخالف قوانین الهى باشد.

منظور و مراد ما از واژه «گناه» همین مفهوم است؛ یعنى نافرمانى از خدا و رسول خدا و امامان معصوم علیهم‏السلام؛ به عبارت دیگر، رعایت نكردن حلال و حرام الهى و پایبند نبودن به دستورات شرعى و اخلاقى اسلام.

شاید سؤال شود: گناه چه ضررى دارد و چه آسیبى به انسان وارد مى‏كند؟ در پاسخ باید گفت: هدف نهایى از خلقت انسان، رسیدن به كمال و سعادت ابدى است. خداوند متعال، ابزار و وسایل سعادت و خوشبختى بندگان را مهیا و فراهم ساخته و به آنان راه كمال و سعادت و راه مستقیم را توصیه كرده است.

یكى از موانع و مشكلات جدى در مسیر تكامل انسان، گناه و نافرمانى است. گناه و نافرمانى، انسان را در جاده‏هاى هلاكت و وحشت وارد مى‏سازد و سرانجامى اندوه‏بار براى او رقم مى‏زند. گناه، زهر كشنده‏اى است كه درمان ندارد و تنها درمانش، توبه و بازگشت واقعى به سوى انسانیت و بندگى خداوند است.

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمایند: «قلب، حرم خداست و نباید در حرم خدا، كسى غیر از خدا ساكن شود.»⁶⁴ گناه، نقطه‏هاى سفید و نورانى قلب را ـ كه مى‏تواند منشأ تكامل و موفقیت باشد ـ از بین مى‏برد. قلب انسان‏ها پیش از آلوده شدن به گناه، نورانى و سفید و همچون آینه‏اى صاف و صیقل‏شده است؛ از این‏رو، انوار الهى را جذب مى‏كند، اما وقتى بر اثر گناه بر روى آن تیرگى ایجاد شود، هرچه نور بر آن بتابد، جذب نخواهد شد. امام باقر علیه‏السلاممى‏فرمایند: «هیچ بنده مؤمنى نیست، مگر اینكه در قلبش نقطه سفید و روزنه‏هاى امید وجود دارد. پس هرگاه گناهى مرتكب مى‏شود نقطه سیاهى در قلبش نمودار مى‏گردد. اگر به دنبال گناه، توبه كند [طلب عفو و گذشت نماید و گذشته را جبران كند ]آن سیاهى از بین مى‏رود، ولى اگر در گناهان مداومت داشته باشد، آن سیاهى گسترده و زیاد مى‏شود، تا جایى كه سفیدى قلب را دربر مى‏گیرد. هرگاه سفیدى قلب تحت پوشش سیاهى گناهان قرار گیرد، صاحب چنین قلبى، خیرى نصیبش نخواهد شد.»⁶⁵ البته مراد از دل، همان قلب فیزیكى و عضوى كه خون را به رگ‏ها مى‏فرستد نیست، بلكه مراد از دل، در منطق اسلامى، روح و نفس انسان است.⁶⁶

آثار گناه، منحصر به جهان آخرت نیست و بسیارى از آثار آن در همین دنیا گریبانگیر انسان‏ها مى‏شود. گناه حافظه انسان را دچار ضعف مى‏كند و باعث فراموشى علوم آموخته‏شده مى‏گردد. گناه، باعث محروم شدن انسان از رزق و روزى فراوان و حلال مى‏شود.⁶⁷

امام صادق علیه‏السلام مى‏فرمایند: «گناه، انسان را از عبادت و تهجد محروم مى‏كند و لذت مناجات با خدا را از او مى‏گیرد، و تأثیر گناه از كارد برنده سریع‏تر است.»⁶⁸ گناهانى وجود دارد كه آثارشان بسیار سریع ظاهر مى‏گردد و گرفتارى دنیایى آن، دامنگیر انسان‏ها مى‏گردد. طبق فرمایش رسول گرامى صلى‏الله‏علیه‏و‏آله سه گناه است كه نتیجه‏اش در دنیا ظاهر مى‏گردد و به آخرت نمى‏رسد: عاق والدین (نارضایتى والدین)، ظلم به مردم و بدى در مقابل خوبى.

7. پشتكار

زندگى همانند میدان كارزار است. در صحنه زندگى، یكى پیروز مى‏شود و جلو مى‏رود و دیگرى زمین مى‏خورد و دچار شكست مى‏شود. اولى غرق در سرور و شادى و دومى دردمند و غمگین است.

بدون تردید، در فراز و نشیب زندگى، عده‏اى فاتح و پیروز مى‏شوند و به هدف‏هایى كه دارند، دست مى‏یابند. این عدّه كسانى هستند كه اگر زمین بخورند و گرفتار مشكلات شوند، به جاى یأس و ناامیدى دوباره به پا خاسته، به راه خود ادامه مى‏دهند. شكست و مشكلات نه تنها به اراده آنان صدمه‏اى وارد نمى‏كند، بلكه عزم و اراده آنان را استوارتر مى‏كند. اینان بر اثر همین روحیه شكست‏ناپذیرى و خالى نكردن میدان، هر مانعى را از سر راه برمى‏دارند و سرانجام به اهداف عالى خود مى‏رسند.

در نقطه مقابل این‏گونه افراد، گروه دیگرى وجود دارند كه دایم دچار تردید و یأس هستند و با یك سختى و شكست، همه موجودیت خود را از دست مى‏دهند و خود را به امواج گرفتارى مى‏سپارند تا به هر كجا كه خواست ببرد.

بسیارى مى‏پندارند كه سعادت و خوشبختى كیمیایى است كه در خارج از وجود آنان قرار دارد و اگر ستاره اقبال و بخت در آسمان زندگى كسى بدرخشد، او به سعادت خواهد رسید. این‏گونه افراد باور ندارند كه سعادت زاییده خود انسان است و انسان‏ها مى‏توانند با ایمان، تلاش و پشتكار، آینده خود را بسازند. خوشبخت‏ترین افراد كسانى‏اند كه به عمق وجودى خود بهتر پى برده، عملاً عالى‏ترین بهره‏ها را از ذخایر وجودى خود مى‏برند. البته واضح است كه ذخایر وجودى افراد متفاوت است و هر فردى استعداد و توانمندى ویژه‏اى دارد كه با دیگرى متفاوت است و همچنین هر فردى در محیط اجتماعى خاص و خانواده خاصى زندگى مى‏كند، ولى اینها چندان مهم نیست، بلكه مهم آن است كه هر كسى در هر شرایطى از استعداد و توانمندى خود استفاده كند و در همان محدوده وجودى خودش، تلاش كند و زندگى خود را بسازد. سكاكى از دانشمندان بزرگ، در چهل سالگى به درس خواندن روى آورد. وى چنان كم‏استعداد بود كه راه حجره‏اش را گم مى‏كرد، اما با تلاش و پشتكار توانست یكى از دانشمندان بزرگ شود، به گونه‏اى كه نوشته‏ها و تألیفات او پس از قرن‏ها هنوز هم مورد استفاده دانشوران است.

طبیعى است كه برایند و خروجى همه افراد، یكى نخواهد بود؛ چون امكانات افراد و توانمندى افراد متفاوت است. مثلاً، فردى كه در خانواده‏اى پولدار زندگى مى‏كند، با فردى كه در خانواده‏اى فقیر زندگى مى‏كند، تفاوت آشكار دارد، ولى همان فرد فقیر با تلاش و كوشش مى‏تواند براى خودش زندگى قابل قبولى بسازد و از آن لذت برده، رضایت خاطر داشته باشد. ممكن است كسى با داشتن دوچرخه‏اى احساس رضایت و آرامش كند و فردى با داشتن خودرویى مدل بالا هم احساس راحتى نكند. انسان تصور مى‏كند افراد ثروتمند لذت بیشترى از زندگى مى‏برند، ولى واقعیت غیر از آن است.

وقتى به سراغ دستورات و آموزه‏هاى دینى مى‏رویم، با گستره عظیمى از آموزه‏ها مواجه مى‏شویم كه موفقیت و تكامل و لذت‏ها را در گرو تلاش، پشتكار و پایدارى مى‏دانند. در ادامه، تعدادى از این آموزه‏ها را ـ كه یا از طرف خداوند نازل شده و یا از طریق انسانى معصوم و دانا به تمام علوم عالم، رسیده است ـ مرور مى‏كنیم.

خداوند متعال در قرآن كریم مى‏فرماید: «انسان در سایه تلاش و كوشش مى‏تواند به خواسته‏هاى خود برسد.»⁷⁰ (گرچه این آیه درباره قیامت و رسیدن به پاداش اعمال دنیوى است ولى تلاش‏هاى مادى و نتایج مادى را نیز شامل مى‏شود.) امام على علیه‏السلام در جنگ جمل خطاب به فرزندش، محمد حنفیهفرمودند: «اگر كوه‏ها از جاى خود حركت كنند، تو از جاى خود تكان مخور»؛⁷¹ یعنى در راه هدف، استقامت و پایدارى داشته باش و بدان كه در سایه پشتكار و تحمل دشوارى‏ها، مى‏توان به قلّه‏هاى افتخار و پیروزى رسید. حضرت در جایى دیگر در این‏باره مى‏فرمایند: «با تحمل دشوارى‏ها و رنج‏هاى سخت، آدمى به آسایش همیشگى و پایه‏هاى بلند زندگى نایل خواهد شد.»⁷²

مرحوم قدوسى درباره علت موفقیت و رمز ترقى علمى و معنوى علّامه طباطبائى مى‏نویسد: «استعداد، عامل مهمى براى پیشرفت انسان است، اما پشتكار بسیار مؤثر است. علّامه طباطبائى پشتكار عجیبى داشتند. چندین سال براى تفسیر المیزان زحمت كشیدند، اصلاً احساس خستگى نكردند، شب و روز نمى‏شناختند، از صبح زود تا دوازده ظهر مشغول مطالعه و تحقیق بودند. بعد از نماز ظهر و عصر و صرف غذا و مقدارى استراحت، تا مغرب كار و فعالیت داشتند. هرچند شرایط زندگى ایشان بسیار مشكل بود و از نظر اقتصادى و مسائل دیگر در سختى بودند ـ مخصوصا اینكه در پنج سالگى مادر و در نه سالگى، پدر را از دست داده بودند ـ ولى لحظه‏اى از تلاش و فعالیت باز نمى‏ایستادند.»⁷³

نتیجه جدیت و تلاش و استمرار در كارها، پیروزى و موفقیت است و امكانات زیاد، نقش چندانى در موفقیت ندارد؛ اگرچه سهمى در پیشبرد آن دارد. انسان مؤمن و مسلمان، در پرتو آموزه‏هاى دینى براى رسیدن به قله‏هاى بالندگى و به دست آوردن نعمت‏هاى دنیوى و كسب كمالات اخلاقى و اخروى، استقامت زیادى از خود نشان مى‏دهد و از ناملایمات، زخم زبان‏ها، بى‏مهرى اطرافیان و دشوارى‏ها نمى‏هراسد و به راهى كه ایمان دارد، ادامه مى‏دهد. حضرت على علیه‏السلام در این‏باره مى‏فرمایند: «روح مؤمن و اراده او از سنگ خارا شكست‏ناپذیرتر است.»⁷⁴ ایشان همچنین در مقایسه‏اى زیبا، مردمى را كه در كانون دشوارى و پایدارى و پشتكار پرورش یافته‏اند، به درختان مقاوم بیابانى، و افراد تن‏پرور و راحت‏طلب و سست‏اراده را به درختان باغستان كه معمولاً سست و ضعیف هستند، تشبیه كرده، مى‏فرمایند: «آگاه باشید درختان بیابانى، چون به سختى و كم‏آبى خو گرفته‏اند، چوب‏هایشان سخت‏تر و شعله آتش آنها شدیدتر و سوزنده‏تر است و دیرتر به خاموشى مى‏گرایند، ولى درختان بوستانى، پوست‏هایشان نازك‏تر و چوب‏هایشان سست‏تر است و زودتر در هم شكسته مى‏شوند.»⁷⁵

قرآن كریم درباره نتایج و آثار ارزشمند پایدارى و پشتكار، در آیه 30 سوره «فصلّت» مى‏فرماید: «كسانى كه گفتند پروردگار ما خداوند یگانه است و تسلیم فرمان او شدند و در این راه استقامت و پایدارى ورزیدند، فرشتگان الهى بر آنان نازل مى‏شوند كه: نترسید و غمگین نباشید كه وعده بهشت را به شما بشارت مى‏دهیم.»

نتیجه گیرى

با تتبع و تحقیق اجمالى كه در منابع دینى و سخنان اندیشمندان اسلامى انجام شد، این نتایج حاصل گردید:

1. زندگى دنیوى مقدمه‏اى براى زندگى اخروى است و موفقیت واقعى زمانى به دست مى‏آید كه انسان زندگى دنیوى خود را در راستاى رسیدن به كمال و نیل به بهشت قرار دهد.

2. برنامه‏ریزى و تدبیر كردن امور، از عوامل مؤثر در موفقیت است.

3. برخوردارى از اعتماد به نفس و همچنین داشتن اراده قوى، از دیگرعوامل اعتماد به نفس شمرده شده است.

4. مشورت و همفكرى با افراد موفق و بهره‏گیرى از تجربه آنان نیز در موفقیت افراد دخیل است.

5. یاد خدا، دورى از گناه و داشتن پشتكار از عوامل اساسى در نیل به موفقیت و به‏روزى است.

• ـ نهج‏البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، تهران، انقلاب اسلامى، 1372.


• ـ استفانى، مارستون، معجزه تشویق، ترجمه توراندخت تمدن، تهران، علمى، 1375.


• ـ اسمایلز، ساموییل، اعتماد به نفس، ترجمه على دشتى، تهران، قلم آشنا، 1380.


• ـ بستان، حسین، اسلام و جامعه‏شناسى خانواده، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383.


• ـ بیابانگرد، اسماعیل، روش‏هاى افزایش عزت نفس در كودكان و نوجوانان، تهران، انجمن اولیا و مربیان جمهورى اسلامى، 1378.


• ـ پروا، مهدى، روان‏شناسى یكتاپرستى، تهران، بى‏نا، 1380.


• ـ پناهى، على‏احمد، آرامش در پرتو نیایش، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1384.


• ـ تمیمى آمدى، عبدالواحدبن محمد، غررالحكم و دررالكلم، بیروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، 1407ق.


• ـ جعفرى، محمدتقى، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوى، تهران، اسلامى، 1373.


• ـ حرّ عاملى، محمدبن حسن، وسائل‏الشیعه، قم، مؤسسة آل‏البیت لاحیاء التراث، 1412ق.


• ـ دهخدا، على‏اكبر، لغت‏نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1372.


• ـ دى‏آنجلس، باربارا، اعتماد به نفس، ترجمه مرضیه ملك‏جمشیدى، تهران، كتابسراى رشد، 1382.


• ـ دیلمى، حسن‏بن‏محمد، ارشادالقلوب، بیروت، دارالفكر، 1372.


• ـ دیماتئو، ام. رابین، روان‏شناسى سلامت، ترجمه محمد كاویانى و همكاران، تهران، دانشگاه تهران، بى‏تا.


• ـ سیوطى، جلال‏الدین، الدّرالمنثور، بیروت، دارالفكر، 1414ق.


• ـ شجاعى، محمدصادق، توكل به خدا، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1383.


• ـ صافى گلپایگانى، لطف‏اللّه، نیایش در عرفات، قم، انتشارات اسلامى، 1371.


• ـ غرویان، محسن، در محضر بزرگان، قم، نوید، 1376.


• ـ فیض كاشانى، مولى محسن، محجه‏البیضاء، تهران، مكتبة الصدوق، 1342.


• ـ كارنگى، دیل، آیین‏زندگى،ترجمه‏ریحانه‏سیف،تهران،پیمان،1380.


• ـ كلینى، محمدبن یعقوب، اصول كافى، ترجمه محمدباقر كمره‏اى، قم، اسوه، 1372.


• ـ كیهان‏نیا، اصغر، راز موفقیت در بازار كار، تهران، ارسباران، 1375.


• ـ ـــــ ، راز موفقیت در زندگى، تهران، مادر، 1382.


• ـ لقمانى، احمد، علّامه طباطبایى: میزان معرفت، تهران، شركت چاپ و نشر بین‏الملل، 1380.


• ـ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث‏العربى، 1403ق.


• ـ مصباح، محمدتقى، اخلاق در قرآن، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى، 1376.


• ـ مطهّرى، مرتضى، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1367.


• ـ ـــــ ، مقالات فلسفى، تهران، حكمت، 1369.


• ـ مكارم شیرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام امیرالمؤمنین، 1378.


• ـ مورفى، ژوزف، تقویت و تمركز فكر، ترجمه هوشیار رزم‏آزما، آرمان، تهران، 1369.


• ـ موریس، تام، موفقیت واقعى، ترجمه محمدابراهیم گوهریان، تهران، نسل نواندیش، 1384.


• ـ نیكزاد، الیاس، سرّ مرتبط، مشهد، رستگار، 1384.