تبیان، دستیار زندگی

شاید بتوان گفت واقعه عظیم و دردناك عاشورا موضوعى است كه طى قرون متمادى بیشترین سهم تالیف در میان شیعه و بلكه در میان مسلمانان را از آن خود كرده است.

اما در این میان، بخش ناچیزى از این آثار و تالیفات به بررسى اوضاع اجتماعى دنیاى اسلام در زمان واقعه عموما، و شهر كوفه خصوصا، پرداخته است. در حالى كه این بررسى مى‏تواند به شناخت‏بیشتر علل و انگیزه‏هاى قیام امام حسین‏علیه‏السلام و نیز دلایل عدم موفقیت ظاهرى آن كمك شایانى نماید.

نوشته حاضر تلاش ناچیزى است در جهت مردم‏شناسى كوفه كه طى سه گفتار به بررسى جمعیت كوفه و شرایط حاكم بر آن، نظام اداره جامعه كوفه و نظام اقتصادى حاكم بر كوفه در زمان شروع نهضت امام حسین‏علیه‏السلام و قبل از آن پرداخته و در هر مورد سعى نموده است كه به مقدار تاثیر مساله مورد بحث در نهضت و پیشبرد و یا متوقف كردن آن اشاره‏اى بكند.

به آن امید كه مقبول درگاه ملكوتى آن شهید بزرگوار گردد.

پى ‏نوشتها

1- طبرى، محمدبن جریر، تاریخ طبرى، بیروت، موسسة الاعلمى للمطبوعات،3/145.

2- حموى، یاقوت، معجم‏البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربى،1399 ق، 4/491.

3- تاریخ طبرى،3/243.

4- همان، 4/49.

5- مسعودى، على‏بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق محمد محى‏الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفة، 2/385.

6- دینورى، عبدالله‏بن مسلم بن قتیبه، الامامة و السیاسة، تحقیق على شیرى، چاپ اول، قم، منشورات شریف رضى، 1371، 1/185.

7- شریف القرشى، باقر، حیاة الامام الحسین بن على‏علیه‏السلام، چاپ دوم: قم، دارالكتب العلمیة،1397 ق، 2/178 به نقل از تاریخ الشعوب الاسلامیة، 1/147.

8- بلاذرى، ابوالحسن، فتوح البلدان، تعلیق رضوان محمد رضوان، بیروت، دارالكتب العلمیة، 1398 ق، /345.

9- معجم‏البلدان، 4/491.

10- تاریخ طبرى، 4/494; مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح محمدباقر بهبودى، تهران، المكتبة الاسلامیة، 44/337.

11- بحارالانوار، 44/334.

12- همان،337.

13- همان، 68.

14- همان، 45/4.

15- دینورى، ابوحنیفه احمدبن داود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اول، قاهره، داراحیاء الكتب العربیة، 1968م /305.

16- زیدى، محمدحسین، الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الكوفة فى القرن الاول الهجرى، بغداد، جامعة بغداد، 1970 م /42.

17- جرجى زیدان، تاریخ التمدن الاسلامى، بیروت، منشورات دار مكتبة الحیاة، 4/338.

18- الحیاة الاجتماعیة، 42.

19- حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/438.

20- فتوح‏البلدان، /279.

21- جنابى، كاظم، تخطیط مدینة الكوفه عن المصادر التاریخیة و الاثریة، مقدمه احمد فكرى، چاپ اول، بغداد، مجمع العلمى العراقى،1386ق، ص‏42 به بعد.

22- الاخبار الطوال، /288.

23- تاریخ التمدن الاسلامى، 4/370.

24- فتوح‏البلدان،279.

25- تاریخ التمدن الاسلامى، 4/371.

26- تخطیط مدینة الكوفه،26.

27- همان،43; حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/438.

28- حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/441 به بعد.

29- تاریخ طبرى، 4/261.

30- همان، 294.

31- براى اطلاع بیشتر مراجعه شود به الف): الدوافع الذاتیة لانصار الحسین‏علیه‏السلام، محمد على عابدین، چاپ دوم: قم، دارالكتاب الاسلامى، 1982م. ب) زندگانى سفیر حسین‏علیه‏السلام مسلم بن عقیل، محمدعلى عابدین، ترجمه سید حسن اسلامى، چاپ اول: قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1372.

32- مقرم، عبدالرزاق موسوى، مقتل الحسین، چاپ پنجم[قم]، دارالكتاب الاسلامى،1399ق، ص‏149، و حیاة الامام الحسین،3/441.

33- تاریخ طبرى، 4/132; ضیف، شوقى، تاریخ الادب العربى، العصر الاسلامى، چاپ سوم، قاهره، دارالمعارف مصر، 1963م، 2/186.

34- مسكویه رازى، ابوعلى، تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامى، چاپ اول، تهران، دار سروش للطباعة و النشر،1366 ش، 2/57.

35- تاریخ طبرى،3/243.

36- تجارب‏الامم، 2/15.

37- مروج‏الذهب، 2/405.

38- زكى صفوت، احمد، جمهرة خطب العرب فى عصور العربیة الزاهر، چاپ دوم: مصر، مطبعة الحلبى، 1385 ق، 1/420 به بعد.

39- تاریخ طبرى،3/513.

40- همان، 545.

41- همان، 4/59; مروج الذهب، 2/385.

42- تاریخ طبرى، 4/277.

43- محمود شریفى و دیگران. (معهد تحقیقات باقرالعلوم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامى) موسوعة كلمات الامام الحسین‏علیه‏السلام، چاپ اول: قم، دارالمعروف، 1415ق، ص‏373.

44- تاریخ طبرى، 4/558 به بعد.

45- حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/420 به بعد.

46- الاخبار الطوال، 221.

47- بحارالانوار، 44/334.

48- تجارب الامم، 2/59.

49- الاخبار الطوال،229.

50- تاریخ طبرى، 4/323.

51- عمر فوزى، فاروق، تاریخ العراق فى عصور الخلافة العربیة الاسلامیة، چاپ اول: بغداد، مكتبة النهضة، 1988م، ص‏21; و الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیه، ص 221 به بعد.

52- براقى نجفى، سیدحسین بن احمد، تاریخ الكوفه، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم چاپ چهارم: بیروت، دارالاضواء،1407 ق، ص‏242.

53- مراجعه شود به تاریخ طبرى، ج‏4، ذیل حوادث سالهاى مذكور در متن.

54- تاریخ طبرى، 4/128 به بعد.

55- تخطیط مدینة الكوفه، ص‏62.

56- تاریخ طبرى، 4/215.

57- همان، 258.

58- حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/416.

59- مراجعه شود به: الف) تاریخ طبرى‏3/151; ب) الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الكوفة، ص‏48; ج) كوفه، پیدایش شهر اسلامى، هشام جعیط، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، چاپ اول: مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1372، ص‏262 به بعد و...

60- جاسم الجنابى، خالد، تنظیمات جیش العربى الاسلامى فى العصر الاموى، بغداد، دار شؤون الثقافة العامة، ص‏223.

61- تاریخ طبرى، 4/199.

62- همان، 275.

63- تاریخ الكوفة،297.

64- تاریخ طبرى، 4/285.

65- ابن‏منظور، لسان العرب، تعلیق على شیرى، چاپ اول: بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1408 ق،9/154.

66- تاریخ التمدن الاسلامى، 1/176.

67- تاریخ طبرى،3/152.

68- براى اطلاع بیشتر از ویژگیهاى نظام عطاى عمر مراجعه شود به: تاریخ طبرى،3/108.

69- تنظیمات الجیش العربى الاسلامى،223 و الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الكوفة،49 به بعد.

70- همان.

71- تاریخ طبرى، 4/267.

72- تاریخ التمدن الاسلامى، 1/176.

73- تنظیمات الجیش العربى الاسلامى،223 به نقل از الاوائل ابى‏هلال عسكرى.

74- الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الكوفه، 54 به نقل از العقدالفرید، 5/8.

75- تنظیمات الجیش العربى الاسلامى،86 به بعد.

76- الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الكوفة،219.

77- همان.

78- همان، 222.

79- همان.

80- همان، 220.

81- اجتهادى، ابوالقاسم، بررسى وضع مالى و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموى، چاپ اول،: تهران، انتشارات سروش،1363، ص‏137.

82- تاریخ طبرى، 4/306.

83- الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة، 82.

84- تاریخ طبرى،3/108; فتوح‏البلدان، 438.

85- الحیاة الاجتماعیة، 240; تنظیمات الجیش العربى، 98.

86- نهج‏البلاغة، فیض‏الاسلام، خطبه‏126.

87- مروج‏الذهب، 2/421.

88- تاریخ طبرى، 4/53.

89- تنظیمات الجیش العربى، 92.

90- الحیاة الاجتماعیة...،87.

91- تاریخ طبرى، 4/277.

92- حیاة الامام الحسین‏علیه‏السلام، 2/453.

93- موسوعة كلمات الامام الحسین‏علیه‏السلام، 422.

94- تجارب الامم، 2/138.

نعمت ‏الله صفرى فروشانى

بر گرفته از سایت آوینی