تبیان، دستیار زندگی

در این جا سئوالى پیش آید كه آیا پس از مرگ ، انسان یك باره وارد عالم قیامت مى شود و كارش یكسره مى گردد؟ یا در فاصله مرگ و قیامت عالم دیگرى را طى مى كند و هنگامى كه قیامت برپا شد وارد عالم آخرت مى گردد.
از آیات و روایات استفاده مى شود: هیچ كس پس از مرگ بدون فاصله وارد عالم قیامت نمى شود؛ زیرا قیامت كبرا مقارن با یك سلسله انقلاب ها و دگرگونى هاى كلى در همه موجودات زمین و آسمان است (یعنى كوه ها، دریاها، ماه ، خورشید، ستارگان و كهكشانها در آن هنگام در وضع موجود خود باقى نمى مانند.
علاوه بر این ، در قیامت اولین و آخرین مردم در یك سرزمین جمع مى شوند. ولى الان مى بینیم نظام جهان هنوز برقرار است و شاید میلیون ها و بلكه میلیاردها سال دیگر نیز برقرار باشد و میلیاردها میلیاردها انسان دیگر بعد از این بیایند و در دنیا زندگى كنند.
هیچ كس در فاصله مرگ و قیامت در خاموشى و بى حسى فرو نمى رود. چنین نیست كه انسان پس از مردن در حالى شبیه بیهوشى فرو رود و هیچ چیز را احساس نكند، به طورى كه نه لذتى داشته باشد و نه درد و رنجى ، نه سرورى داشته باشد و نه غم و اندوهى .
بلكه انسان پس از مرگ بدون فاصله ، وارد مرحله اى دیگر از حیات مى گردد كه همه چیز را حس مى كند، از چیزهایى لذت و از چیزهایى رنج مى برد. البته لذت و رنجش بستگى به افكار و اخلاق و اعمال او در دنیا دارد.
این مرحله ، یك فاصله و حد وسط میان دنیا و قیامت است كه با پایان یافتن آن برزخ نیز پایان مى پذیرد و آنگاه قیامت برپا مى شود.
از نظر قرآن و روایات ، انسان پس از مرگ دو عالم دیگر را باید طى كند، یكى عالمى كه مانند عالم دنیا پایان مى پذیرد كه اسم آن را (عالم برزخ یا عالم ارواح و) قبر مى نامند، دیگرى عالم قیامت كبرا كه به هیچ وجه پایان نمى پذیرد.
در قیامت به حساب كلى و جزیى خلایق رسیدگى مى شود، هر كس را طبق اعمال و كردارش جزا و پاداش مى دهند. نیكوكاران را در بهشت و نعمت ها و رضوان الهى داخل مى كنند و گناهكاران و بدكاران را در جهنم و
عذاب ها و شكنجه هاى آن وارد مى نمایند.
انسان در فاصله مرگ و قیامت ، داراى نوعى از حیات است . در آن حال شدیدا احساس مى كند، مى گوید و مى شنود و از نوعى زندگانى سعادت آمیز و خوش یا زندگى نكبت بار و پررنج و درد برخوردار است .

قرآن و روایات ، عالم برزخ را به عالم خواب تشبیه كرده اند: خواب را مرگ و مرگ را خواب دانسته اند با این تفاوت كه خواب مدتش كوتاه تر از مرگ است . ⁽¹¹⁵⁾
قرآن مى فرماید: ((خداوند، ارواح را به هنگام ((مرگ )) قبض ‍ مى كند، ارواحى را هم كه نمرده اند نیز به هنگام خواب مى گیرد، سپس ‍ ارواح كسانى را كه مرگ آن ها را صادر كرده نگاه مى دارد و ارواح دیگرى كه (باید زنده بمانند و) فرمان ادامه حیاتشان را داده به بدن هایشان تا هنگام سرآمد ((اجل و مرگ )) باز مى گرداند⁽¹¹⁶⁾.
آیه با صراحت كامل بیان گر آن است كه : مرگ و خواب ، از یك جنس ‍ هستند و خداوند در هر دو حال جان را مى گیرد، با این حساب كه ((خواب )) چهره ضعیفى از ((مرگ )) و ((مرگ )) نمونه كاملى از ((خواب 9 است آن كس كه اجلش رسیده باشد خداوند جان او را نگاه مى دارد، و آن كس كه اجلش هنوز نرسیده باشد جانش را در وقت بیدارى به او باز مى گردند.

فلسفه زندگى به خوبى روشن است ؛ چرا كه دنیا محل كشت ، آزمایش ، پرورش و تحصیل كمالات علمى براى آخرت است . به تعبیر بعضى از آیات و روایات : دنیا مزرعه ، تجارت خانه ، دانشگاه ، میدان تمرین و یا به منزله ((عالم جنین )) براى جهان آخرت است .
آخرت هم مركز انوار الهى ، دادگاه بزرگ حق ، محل رسیدگى به حساب اعمال و جوار قریب و رحمت خداوند است .
در این جا مى توان گفت : فلسفه عالم ((برزخ )) كه در فاصله میان دنیا و آخرت قرار گرفته ، مانند فلسفه هر چیز دیگرى است كه به منظور انداختن میان دو چیز، مورد استفاده قرار مى گیرد. انتقال از محیطى به محیط دیگر كه از هر نظر با آن متفاوت است ، در صورتى قابل تحمل است كه فاصله اى وجود داشته باشد؛ فاصله اى كه بعضى از ویژگى هاى چیز اول و پاره اى از ویژگى هاى چیز دوم در آن جمع باشد.
معلوم است كه قیامت براى همه انسانها در یك روز تحقق مى یابد؛ چرا كه زمین و آسمان باید دگرگون شود، عالمى جدید و تو ایجاد گردد، حیات نوین انسانها در آن عالم صورت گیرد، بیان حال راهى جز این نیست كه در میان دنیا و آخرت ، براى برزخى باشد و ارواح ، به مرور زمان بعد از جدا شدن از بدن هاى مادى عنصرى ، به ((برزخ )) منتقل گردند و به اصطلاح ، ((آیندگان )) به ((رفتگان )) بپیوندند، و تا پایان دنیا در آن جا جمع شوند.
پس از پایان دنیا و آغاز آخرت ، همه با هم محشور مى شوند؛ زیرا ممكن نیست كه هر انسانى مستقلا براى خود قیامتى داشته باشد؛ چرا كه قیامت بعد از فناى دنیا و تبدیل زمین و آسمان ها به زمین و آسمان هاى دیگر است ؟ و همه مردم ، باید براى حساب رسى اعمال در یك روز و یك سرزمین اجتماع كنند.

ابتدا آیات را نقل مى كنم و سپس آنها را بررسى مى نمایم . آیاتى كه در این باره نازل شده است از این قرارند:
1- در یك جا مى فرماید: ((به آنان كه در راه خدا كشته شده اند مرده نگویید، بلكه آنان زنده اند ولى شما (زندگى آنان را) نمى فهمید)). ⁽¹⁰¹⁾
2 - در جاى دیگر آمده است : ((گمان نكن كسانى كه در راه خدا كشته شده اند مرده اند بلكه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روز مى خورند و به آن چه خدا، از جود و كرم خود به آن ها عطا كرده است شادمانند. و درباره كسانى كه هنوز به آنان نپیوسته اند شادى مى كنند كه ایشان نه ترسى دارند نه غمگین مى شوند و از جهت این كه خداوند، نعمت و فضل خود را به آنان مى دهد و پاداش مؤ منان را ضایع نمى كند خوش حال و مسروراند)).

یكى از مشكلات بسیار مهم دانشمندان ، اثبات برزخ و قبول زنده شدن در قبر است . و این كه آیا برزخ چیست و كجا واقع است ؟ آیا مرگ تنهاست یا یك حیات و زندگى مخصوص و مرموز؟ آیا برزخ براى همه افراد جهان است یا اشخاص مخصوص ؟ آیا در برزخ چه مى گذرد و چه قضایایى واقع مى شود؟ آیا زندگى كردن و روزى خوردن در آن جا به چه صورت است ؟
از سه راه مى توانیم برزخ را ثابت كنیم . یكى از راه آیات قرآن . دیگر از راه روایات . سوّم از راه خواب هایى كه خود دیده ایم یا افرادى كه به آنان اعتماد داریم دیده اند و آنها را بیان كرده اند و خوابشان هم تعبیر صحیحى داشته است .

براى این كه متوجه شویم : زیارت اهل قبور بى فایده نیست و اثراتى دارد و حتى اهل قبور خوشحال شده و بعضى اوقات از زائرین و میهمانان خود پذیرایى كرده اند! داستان یكى از علما كه ابتدا به زیارت اهل قبور معتقد نبود و بعدا معتقد شده بود را نقل مى كنیم :
مرحوم آیه الله حاج شیخ محمد جواد انصارى همدانى فرموده اند: من سابقا به زیارت قبر غیر پیامبر و امام نمى رفتم و به آن كار معتقد نبودم ؛ زیرا تصور مى كردم كه فقط از قبور ائمه هدى و معصومین علیهم السلام كه به مقام قرب و طهارت مطلقه رسیده اند گشایش حاصل مى شود و انسان به حاجات خود مى رسد و فقط آن ها اطلاع پیدا مى كنند و زائرین خود را مورد لطف و توجه قرار مى دهند و از قبور غیر معصوم و مقربین اثرى مترقب نیست و كارى از دست آنها ساخته نمى باشد.
تا در سفرى كه براى اولین بار به همراه جمعى از علما و شاگردان روحانى خود به عتبات عالیات به جهت زیارت مشرف شدیم . در ایام اقامتمان در كاظمین ، روزى براى تماشاى بناى ایوان شكسته مدائن كه به حقیقت موجب عبرت بود از بغداد به سوى آن جا رهسپار شدیم .
پس از تماشاى شهر و ایوان معروف و طاق كسرى ، و پس از به جاى آوردن دو ركعت نماز كه مستحب است در ایوان خوانده شود، به سمت قبر سلمان فارسى و حذیفه یمانى كه در كنار آن قرار دارد به راه افتادیم .
در كنار قبر سلمان ، نه به جهت زیارت بلكه براى رفع خستگى و استراحت ،
با دوستان و رفقا نشسته بودیم ، ناگهان سلمان خود را به صورت واقعیش ‍ نشان داد و به حقیقت خود تجلى نمود و از همه ما پذیرایى كرد، چنان روح او لطیف و صاف و بدون ذره اى از كدورت بود كه ما را در عالمى از لطف و محبت و صفا فرو برد، چنان در فضاى وسیع و لطیف و بدون مانع از عالم معنى ما را داخل كرد كه بدون شك مانند فضاى بهشت پر از لطف و صفا بود.
آیه الله شیخ محمد جواد مى گوید: من از این كه به جهت زیارت در كنار قبر او نیامده بودم شرمنده شدم و خجالت كشیدم ! سپس به زیارت قبر او پرداختم . از آن زمان من نیز به زیارت قبور غیر ائمه طاهرین علیه السلام (از قبیل قبور علما و صلحا و مقربان و اولیاء خدا) مى روم و از آنان مدد مى گیرم ، حتى به زیارت قبور مؤ منان ، و مردم عادى در قبرستان ها مى روم و به شاگردان خود هم سفارش كرده ام كه از این فیض الهى محروم نمانند

در تعریف ((برزخ )) چنین گفته اند: فاصله بین دو چیز را ((برزخ )) مى گویند: مانند پرده اى كه بین زن ها و مردها زده شود، دیوار بین دو خانه ، مرز بین دو ملك ، فاصله بین دو نهر آب یا دو دریا، كسى كه بین دو نفر واقع مى شود كه با هم نزاع نكنند، همه این ها را ((برزخ )) مى نامند.
((برزخ )) عالمى بین ((دنیا)) و ((آخرت )) است كه آن را عالم قبر هم مى گویند: فاصله بین مرگ تا قیامت ، بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا برانگیخته شدن در روز قیامت را ((برزخ )) گویند.⁽⁹⁵⁾
((برزخ )) نه مربوط به دنیا است و نه مربوط به آخرت . مربوط به دنیا نیست ؛ چون زندگى آن جا مانند زندگى دنیا نمى باشد؛ زیرا روح در دوران برزخ ، در قالب مثالى نازك و هوایى نرم تر از بدن فعلى قرار مى گیرد كه در آن ، جرم و تیرگى مادى و لطافت مجردات نیست . بلكه جسمى بین بدن و روح است .
عالم برزخ از نظر وسعت نسبت به دنیا، مانند دنیا نسبت به رحم مادر است بدین جهت نمى توانیم ویژگى هاى عالم برزخ را تصور كنیم ، چنان چه كودك در رحم مادر نمى تواند ویژگى هاى دنیا را بفهمد با این كه به زودى به عالم دنیا وارد مى شود.
كلمه ((برزخ )) سه مورد در قرآن وجود دارد و در هر سه مورد به معناى فاصله بین دو چیز آمده است . آن موارد از این قرارند:
1- مرج البحرین یلتقیان بینهما برزخ لایبقیان ⁽⁹⁶⁾
خداوند، ((دو دریا را به هم آمیخت و میان آن دو، فاصله اى قرار داد تا هیچ كدام از مرز و حد خود خارج نشوند)).
2- و جعل بینهما برزخا و حجرا محجورا⁽⁹⁷⁾
و خداوند ((بین دو دریا (دریاى شیرین و خوش گوار و دریاى شور و تلخ ) فاصله و حایلى قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند.))
3- و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون ⁽⁹⁸⁾
((و از پشت سر آن ها (از لحظه مرگ ) تا روز قیامت و بر انگیخته شدن فاصله و برزخى قرار داده شده است .))
در این سه آیه ، ((برزخ )) به معناى فاصله بین دنیا و آخرت و بین دو دریا و دو آب آمده است :
در نهج البلاغه هم كلمه ((برزخ )) در دو مورد آمده است :
1- سلكوا فى بطون البرزخ سبیلا ⁽⁹⁹⁾
حضرت على در رابطه با پادشاهان و كسانى كه در دنیا داراى مقام و عزت ، اعتبار و افتخار، قدرت و شوكت بودند مى فرماید: آن ها پس از مرگ ((در درون برزخ (قبرها) خزیدند)) و زمین بر آنها مسلط شد، از گوشت هایشان خورد و از خون هایشان آشامید، در حفره هاى گورستان صبح كردند در حالتى كه به صورت درختى خشك و بدون رشد بودند.
آن حضرت در این جا ((برزخ )) را به معناى قبر گرفته اند؛ چون مى فرماید: در درون ((برزخ )) آرمیدند و قبر را ((دوزخ )) نامیده است ؛ زیرا فاصله بین میت و اهل دنیا یا بین دنیا و آخرت است .
2- در رابطه با اهل ذكر مى فرماید:
فكانما اطلعموا غیوب اهل البرزخ فى طول الاقامه ⁽¹⁰⁰⁾
خداشناسان و اهل ذكر چنان به آخرت ایمان و یقین دارند كه گویا دنیا را به پایان رسانده و به آخرت وارد شده اند، امور آخرت را كه دیگران از آن ها آگاه نیستند مشاهده نموده و به چشم دیده اند تا جایى كه مى فرماید:
((گویا آنان از پشت دیوار این جهان سر بر آورده و بر احوال پنهان برزخیان اطلاع یافته و آن ها را مى نگرند)).

لازم است بدانیم زیارت مردگان چیست ؟ مسلم است كه زیارت اهل قبور به خصوص علماء و شهداء و مقربان درگاه خدا فوائد بسیارى دارد. از جمله :
1- زیارت قبور ائمه و مقربان ، زائر را از هر آلودگى و خباثت نفس و گناه پاك و منزه مى سازد.
2- زیارت قبور ائمه و مؤ منان ارتباط پیدا كردن با روح متوفى است ، زیارت كننده از آن روح پاك مدد مى گیرد، هر چه روح پاك تر و عالى تر باشد، زائر بهره بیشترى از او خواهد برد.
3- حاجت انسان بر سر قبر علماء و صلحا و شهداء، بیشتر برآورده مى شود، اصولا در جاهایى كه مردمان بزرگ و اولیاء خدا دفن شده اند مردم بیشتر به زیارت مى روند و حاجت بیشترى مى گیرند.
4- زیارت اهل قبور، انسان را به یاد مرگ و عالم قبر مى اندازد، او را آخرت و خدا نزدیك مى كند، كم تر دل دنیا مى بندد و خود را در آینده جزء اموات به حساب مى آورد.
5 - ناراحتى زائر كم تر مى شود و در اثر زیارت و گریه بر بالین قبور، غم و قصه او از بین مى رود، عقده هاى او بیرون ریخته مى شود. در روایات آمده است : هر وقت خیلى خوشحال یا ناراحت مى باشى به قبرستان برو و قدرى راجع به ساكنان آن جا فكر و تاءمل كن تا به حالت عادى بر گردى .
6- هم تو با آن ها و هم آنان با تو انس مى گیرند! از رفتن تو به زیارت آنان خوشحال و خشنود مى شوند، و درباره تو دعا مى كنند.
چون روح میت كه به زیارت خود ارتباط بیشترى دارد زیارت اموات بر سر قبرشان اثر بیشترى خواهد داشت . نباید گفت : براى اموات فرقى ندارد! چه سر قبرستان رویم و چه جاى دیگر، فقط به یاد آن ها بودن كافى است ؟
مؤ منانى كه به زیارت اهل قبور مى روند به واسطه دریچه قبور، خود را به روح آن معصوم ، عالم ، شهید، مؤ من و مقرب درگاه خدا مرتبط نموده و به این وسیله با تمام وسعت عالم معنى با ارواح ارتباط پیدا مى كنند و بهره كافى مى گیرند.

فته شد كه : ارواح با اهل دنیا ارتباط دارند، به دیدار و ملاقات اهل و عیال خود مى آیند، كارهاى خوب و بد آنها را مشاهده مى كنند و از اعمالشان خوشحال و ناراحت مى شوند.
حال ببینیم ، آیا زنده ها هم باید به زیارت مردگان بروند یا خیر؟ روایاتى در این زمینه وارد شده كه : باید مرده ها را فراموش نكرد و به زیارتشان رفت ؛ زیرا آنان از زیارت بازماندگان خوشحال و از زیارت نكردن آنها ناراحت مى شوند.
عبدالله بن سلیمان مى گوید: از حضرت امام محمد باقر علیه السلام درباره زیارت اهل قبور سئوال نمودم : آیا به زیارت آنان بروم ؟
فرمود: بلى ؛ چون روز جمعه شود آنان را زیارت كن ؛ زیرا هر كدام از آنان در تنگى و ناراحتى باشند، در بین طلوع صبح صادق و طلوع آفتاب گشایش مى یابند. در این موقع هر كس به زیارت آنها رفته باشد علم و اطلاع پیدا مى كنند! لیكن چون آفتاب طلوع كند دیگر قادر بر توجه به امور دنیا و زیارت اهل خود نیستند.
عرض كردم : آیا آنها از افرادى كه به زیارت قبورشان مى روند علم پیدا مى كنند و از دیدن آنها خوشحال مى شوند؟ فرمود: آرى ، و نیز از بازگشت زائرین به محل و خانه خود وحشت مى كنند و ناراحت مى شوند.⁽⁹³⁾
نیز محمد بن مسلم مى گوید: به حضرت صادق علیه السلام عرض كردم : آیا به زیارت مرده ها برویم ؟ فرمود: آرى ، عرض كردم : آیا آنها از رفتن ما به سوى قبرهایشان مطلع مى شوند؟ فرمود: به خدا سوگند آرى ! از آمدن شما بر سر قبرهایشان خبردار مى شوند و از دیدنتان خوشحال مى گردند و با شما انس مى گیرند.
عرض كردم : وقتى سر قبرشان رفتیم آنان را چگونه زیارت كنیم و چه بگوییم ؟ فرمود: بگو: خدایا! زمین را از طرف پهلوهاى آنان بگستران ، ارواح آنان را به سوى خود بالا بر، مقام رضوان و خشنودى خود را به آنان برسان ، و از رحمت خود در آستانه آنها فرود آور كه به واسطه آن ، تنهائیشان به جمعیت و وحشت شان به انس تبدیل شود، به درستى كه تو بر هر كارى توانایى .
چون در بین قبرها هستى یازده مرتبه سوره ((قل هو الله )) را قرائت كن و ثوابش را به روح آنان هدیه نما؛ زیرا كسى كه این عمل را به جاى آورد خداوند به عدد همه مردگان ثواب و پاداش به او عنایت فرماید.
عبدالله بن سنان مى گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم : سلام كردن بر اهل قبور چگونه است ؟ فرمود: چنین مى گویى سلام بر اهل خانه هایى از مؤ منین و مسلمین ، شما زودتر از ما جلودار بودید و پیش از ما رفته اید، ما نیز انشاءاله به شما ملحق خواهیم شد.
در روایات زیادى وارد شده است كه : پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم و ائمه معصوم علیهم السلام هر شب پنج شنبه با جمعى از مردم به زیارت مردگان مى رفتند و در قبرستان بقیع و وادى السلام براى اموات دعا و طلب آمرزش مى نمودند.

بعد از آن كه روح انسان از بدن جدا شد و جسد بى جان او را داخل قبر نمودند. روح ، جسد را فراموش نمى كند و گاه گاهى به دیدن آن مى آید و حالاتش را مشاهده مى كند، از وضع تاءسف بار آن حسرت مى خورد، گریه مى نماید و سخنانى با بدن مى گوید.
حضرت رسول صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: وقتى روح از جسد انسان جدا شد و جنازه او را دفن كردند، سه روز بعد از آن ، از خدا اجازه مى خواهد و مى گوید: خدایا! به من اذن بده تا بروم و جسد خود را مشاهده كنم و دیدارى از او نمایم و ببینم چه بر سرش آمده است .
خداوند اذن مى دهد: روح كنار قبرش مى آید و از دور نظر مى كند مى بیند، آب از بدن و دهان و بینى او روان شده است . مدتى طولانى گریه مى كند و مى گوید: اى جسد بیچاره ! و اى دوست صمیمى من . آیا در زمان حیات و زندگى خود چنین روزى را به یاد مى آوردى ؟ آیا این منزل وحشتناك و پر بلا و غم و اندوه و پر ندامت را به یاد داشتى ؟ بعد از آن از كنار قبر جدا مى شود و مى رود.
وقتى پنج روز از زمان دفن میت گذشت . باز مى گوید: خدایا! به من اذن بده تا بروم و جنازه خود را مشاهده كنم . خداوند به او اجازه مى دهد: مى آید به سوى قبر و از دور به بدنى كه داخل قبر است نظر مى كند، در حالى كه خون از بینى و دهان و دو گوش او بیرون مى آید و سر و صورت او را چرك و خون فرا گرفته است . باز گریه طولانى مى كند به حال او حسرت مى خورد و مى گوید: اى جسد من ! آیا در زمان حیات خود به فكر این منزل پر از غم و غصه و پر از مار و عقرب و كرم هایى كه بدن ترا مى خورند بودى ؟ آیا به فكر از هم پاشیدن بدن و اعضاء و جوارح خود بودى ؟ بعد از آن به مكان خود باز مى گردد.
پس از آن هفت روز كه از دفن بدن گذشت روح از خدا اذن مى خواهد كه بیاید و جسد خود را ملاحظه كند. وقتى مى آید و جسد را از دور ملاحظه مى كند، مى بیند بدن كرم افتاده است . باز گریه طولانى مى كند و مى گوید: اى جسد مسكین و بیچاره من ! آیا در زمان حیات خود كه با فرزندان و خویشان ، عزیزان و همسایگان به سر مى بردى ، به یاد این روز تنهایى و غربت خود بودى ؟ كجا هستند برادران و دوستان و همسایگان تو، تا در جوارشان به سر مى برى و مسرور باشى ؟ ولى امروز آنان باید باید تا روز قیامت براى من و تو گریه كنند.
یك ماه كه از هنگام دفن گذشت روح ، اطراف قبر مى آید تا مشاهده كند، مال و اولادى كه از او باقى مانده است چه اعمالى برایش انجام مى دهند؟ چگونه اموال او را تقسیم مى كنند و بدهكارى هاى او را مى پردازند؟ او را چگونه از گرفتارى خلاص مى كنند؟
روح تا یك سال اطراف قبر مى گردد و نظر مى كند، كه چه كسانى براى او طلب استغفار مى نمایند؟ چه كسانى براى او محزون و ناراحتند؟ بعد از تمام شدن سال ، روح به جایى كه همه ارواح ، در آن جا اجتماع كرده اند مى رود تا روزى كه در صور دمیده شود و همه مردگان دومرتبه
زنده شوند