تبیان، دستیار زندگی

http://www.farsazmoon.ir/Members/Printable.aspx?itemid=19

سرزمین های مازندران و گیلان امروزی، از لحاظ طبیعی به دو بخش جلگه ای وکوهستانی تقسیم می شود.از قدیم به قسمت کوهستانی گیلان، «دیلم» و به مازندران «طبرستان» گفته اند.

دیلم و دیلمیان

سرزمین های مازندران و گیلان امروزی، از لحاظ طبیعی به دو بخش جلگه ای و کوهستانی تقسیم می شود. از قدیم به قسمت کوهستانی گیلان، «دیلم» و به مازندران «طبرستان» گفته اند.

در زمانی که عرب ها به ایران حمله کردند، آن ها به علت وجود رشته  کوه های بلند و جنگل های فراوان در سواحل جنوبی دریای خزر (گیلان و قسمتی از مازندران) نتوانستند بخشی از این مناطق را فتح کنند. از قرن سوم هجری، اسلام در این منطقه گسترش یافت و حکومت هایی به وجود آمدند. از آن جمله، حکومت های دیلمی بود.

دیلمان از علویان طبرستان استقبال می کنند.

آل بویه، دومین سلسله ی دیلمیان را تأسیس می کنند.

آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساكن منطقه دیلمان ایران بودند كه جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام­گور ساسانی می‌رسد. ابوشجاع سه پسر به نام‌های علی، حسن و احمد داشت كه همراه پدر در دورۀ تسلط حاكمان آل زیار بر طبرستان به خدمت آنها درآمدند و در دورۀ ضعف خلافت عباسی ادعای استقلال كرده و بغداد را تصرف كردند. آنان با نگه‌داشتن ظاهری از خلافت عباسی از سال 322 تا 447 به حكومت بر قلمرو خلافت در سه شعبه دست یافتند.

الف- آل بویۀ فارس

  مؤسس سلسلۀ آل بویه، عماد الدوله علی می‌باشد. او ابتدا نمایندۀ مرداویج زیاری بود بعد به اصفهان رفت و مظفربن یاقوت را شكست داد. از آن‌جا به خاطر ترس از مرداویج به فارس رفت و شیراز را تصرف كرد. سپس برادرش حسن را به تصرف عراق و برادر دیگرش احمد را به تصرف كرمان فرستاد، ولی احمد چون در كرمان موفق نشد به جانب بغداد رفته در سال 334 بر خلیفه مستكفی استیلا یافت. او بر خود عنوان امیرالامراء برگزید و خلیفه به او لقب معزالدوله داد و به حسن ركن‌الدوله، و علی را عماد الدوله خواند. بعد از احمد عضدوالدوله به حكومت رسید. او كرمان را از سامانیان گرفت و به بغداد لشكر كشید و عزالدوله بختیار را كشت و بر بغداد مسلط شد.

  بعد از عضدالدوله پسرش شرف الدوله به حكومت فارس رسید و بر بغداد هم تسلط یافت سپس پسرش بهاء الدوله به جای او نشست.

 بعد از بهاء الدوله پسرش سلطان الدوله و سپس ابوكالیجار و پسرش ملك رحیم به ترتیب به حكومت رسیدند ولی قلمرو آنها مورد هجوم سلجوقیان قرار گرفت و طُغرل سلجوقی در سال 447 وارد بغداد شد و ملك رحیم را دستگیر كرد و به حكومت آل بویه پایان داد.

ب- آل بویه عراق

  پایه‌گذار آل بویۀ عراق، خوزستان و كرمان، معزالدوله احمد است. او در سال 334 بغداد را تصرف كرد و مستكفی را از خلافت عزل و مطیع را به جای او نشاند و دستور لعن معاویه، عایشه و خلفای سه گانه را صادر كرد. آل بویه عراق هم مانند فارس توسط سلطان طغرل سلجوقی سقوط كردند.

ج- آل بویۀ اصفهان، ری و همدان

  بنیانگذار آل بویه اصفهان، ری و همدان، ركن الدوله حسن است. او به كمك برارش علی، اصفهان و ری را از وشمگیر حاكم زیاری گرفت و سامانیان را در تصرف ری ناكام  گذاشت. ركن الدوله در هنگام مریضی قلمرو خود را بین فرزندانش تقسیم كرد. اصفهان را به مؤید الدوله، همدان و جبال و ری و طبرستان را به فخرالدوله و فارس، كرمان و اهواز را بنابر وصیت برادرش علی به عضدالدوله داد و برادران را به اطاعت از عضدالدوله فرا خواند. بعد از حسن پسرش مؤید الدوله در اصفهان به حكومت رسید و بر گرگان و طبرستان نیز مسلط شد. قابوس، حاكم زیاری، را شكست داد. او صاحب بن عبّاد را كه فردی با تدبیر و دادگر و عالم بود. به وزارت برگزید در اواخر همدان و ری را فخرالدوله گرفت و فخرالدوله به سامانیان در خراسان پناهنده شد ولی با مرگ مؤید الدوله بار دیگر به حكومت بازگشت و پس از از فخرالدوله پسران خردسال او به حكومت رسیدند و چون توان ادارۀ امور نداشتند، اختلال در امور پدید آمد.

اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ آل بویه

  دورۀ آل بویه دورۀ درخشش علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام است. این خاندان شیعی ایرانی نقش مهمی در حفظ و گسترش میراث حدیثی، فقهی و كلامی شیعه در ایران و عراق ایفا كردند و به تحكیم پایه‌ها و مبانی تشیع امامیه و ترویج آن پرداختند. دانشمندان، متكلمین، محدثین، فقیهان، و مفسرین بزرگی چون شیخ طوسی، شیخ مفید، سیدرضی، شیخ صدوق و.... تربیت یافتند و با تشكیل جلسات مناظره به شبهات كلامی و فقهی پاسخ دادند.

  آل بویه به تأسیس مراكز علمی و كتابخانه‌ها و بنای بیمارستان‌های به ویژه در شیراز و بغداد پراختند و برای تسلط بیشتر بر اوضاع قلمرو خلافت و ترویج تشیع، اقدامات اجتماعی و فرهنگی در خور توجهی انجام دادند.

  در زمان آل بویه قبور ائمه شیعه مورد توجه قرار گرفت. مشاهد كاظمین، كربلا و نجف را بازسازی كردند و برای ترویج سنت زیارت به اهدای نذورات، موقوفات و ایجاد تسهیلات برای زائرین پرداختند.

 اقدام مهم دیگر آنها برگزاری جشن عید غدیر بود كه همراه بود با برگزاری نماز عید و آذین‌بندی شهر و برگزاری مراسم جشن ایرانی که هر ساله برگزار می‌شد. علاوه بر این سوگواری عاشورا و محرم را در قالب مقتل خوانی و مرثیه‌خوانی و تشكیل دسته‌های عزاداری با پوشش سیاه را پایه‌گذاری كردند.

امیرعضدالدوله دیلمی

در زمان عضد الدوله، شیراز دارای هشت دروازه به نام های استخر، سلم، كوار، فهندژ، شوشتر، غسان، منذر و بند آستانه بوده است. محل دروازه ها یعنی دروازه استخر (دروازه اصفهان)، سلم (دروازه شاه داعی)، دروازه كوار (دروازه قصابخانه)، دروازه فهندژ (دروازه سعدی)، دروازه شوشتر (دروازه كازرون)، غسان (دروازه باغشاه)، دروازه منذر (دولت، كل شیخ ابوذرعه – منتهی الیه خیابان لطفعلی خان زند)، دروازه بند آستانه (بیضا – كل مشیر كنونی) كاملا مشخص است.

فراز کوه چهل مقام شیراز، روبروی دروازه قرآن چهار طاقی با چهار ستون خودنمایی می‌کند که بر فراز آن گنبد مخروطی شکلی وجود دارد که آن را گهواره دید و برخی گهواره دیو می‌خوانند.گهواره دید بنا به دستور عضدالدوله دیلمی جهت تسلط بر ورودی شهر شیراز، حفاظت از شهر و دیده بانی، روشن کردن آتش و علامت دادن ساخته شد و مصالح به کار رفته در آن نیز از سنگ تراش نخورده و ساروج است

این گنبد درسمت چپ تنگ الله اكبر و برفراز كوهستان شمالی شیراز ازدور به‌چشم میخورد.

بنای آن به‌چهارطاقی‌های دوران ساسانی كه معمولاً آتشكده بوده‌اند شباهت زیاد دارد. قوسهای زیر گنبدش بیضی شكل‌اند و شاید همین یك نكته دال بر ساسانی بودن آن باشد ولی گنبد آن كه ممكن است درابتدا مانند چهارطاقیهای دوران ساسانی بیضی شكل بوده احتمالاً خراب شده و دردوره‌های بعد آن‌را به‌صورت دیگری تعمیر كرده‌اند. مردم شیراز اعتقاد دارند كه این‌بنا درزمان عضدالدوله دیلمی ساخته شده و آنرا «گهواره دیو» می‌نامند ولی مدرك قابل اطمینانی برای اثبات این ادعا دردست نیست.

بعضی‌ها عقیده دارند كه مقصود از گهواره دیو «گهواره دید» است كه پناهگاهی برای دیده‌بانان بوده است تصور میرود امكان داشته باشد كه درزمان حكومت عضدالدوله یا حكومتهای دیگر ازاین بنا برای دیده‌بانی راه اصفهان به شیراز و تنگ الله اكبر استفاده كرده باشند

اقدامات امیر عضدالدوله‌ی دیلمی

عضدالدوله معروف ترین امیر آل بویه بود. وی كارها و خدمات زیادی را انجام داده است ؛ از جمله :

- آبادی بغداد و تأسیس بیمارستان عضدی در آن جا؛

- در فارس بر رود كُر، میان شیراز و استخر، بند معروف امیر را احداث كرد.؛

- رونق دادن كشاورزی و كشت مزروعات قدیم (برنج )؛

- توسعه بخشیدن پایتخت خود (شیراز)؛

- توجه داشتن به عُلما و دانشمندان و مورد احترام قرار دادن آن ها.

تذکر: عضدالدوله به واسطه ی شدت مرض صرع جهان را بدرود گفت . وی شیعی مذهب بود. جنازه ی او را در جوار حرم علی بن ابی طالب (ع ) به خاك سپردند.

بهاءالدوله :  بعد از عضدالدوله ، جنگ خانگی بین سه پسر وی شروع شد. در همین زمان ، عموی آن ها از وضع آشفته سوءاستفاده كرد و در اصفهان ، ری و همدان حكومت خود را پایه گذاری نمود.

مبارزه ی سه پسر عضدالدوله با پیروزی بهاءالدوله (یكی از پسران ) خاتمه یافت . اما جنگ های پی درپی خانگی و سستی روابط سیاسی و اقتصادی ، موجب انقراض كامل دولت آل بویه شد. سلطان محمود غزنوی ری ، همدان و اصفهان را تصرف كرد و دیگر تصرفات آل بویه را بعدها سلجوقیان به تصرف خود درآوردند.