تبیان، دستیار زندگی

نقش شگفت‌انگیز تعلیم و تربیت در زندگی انسان ﴿و حتی حیوان﴾ بر هیچ خردمندی پوشیده نیست و تا کنون هم ضرورت آن مورد تردید قرار نگرفته است؛ زیرا تعلیم و تربیت صحیح می‌تواند فرد را به اوج ارزش‌ها برساند و اگر غلط افتد، وی را به سقوط کشاند، چون آدمی (برخلاف حیوانات که آگاهی‌ها و نیازهای خود را به صورت غریزی می‌دانند) در آغاز ولادتش فاقد علم و ادراک و تربیت و کمال است و به تدریج با تعلیم و تربیت مستقیم و غیر مستقیم، استعدادهای بالقوة او به فعلیت می‌رسد و رشد و تکامل می‌یابد.

پس به یقین آفرینش انسان به گونه‌ای است که سیما و سیرتش با تعلیم و تربیت ساخته و پرداخته می‌شود و به کمال وجودی شایسته حال خود می‌رسد؛ زیرا تا انسان خویشتن را نشناسد و رابطة خود را با جهان و خلق و خالق نیابد و نداند که از کجا آمده و در کجاست و به سوی کدامین مقصد در حرکت است و چه برنامه و راهی را باید دنبال کند، هرگز هدف و هویتی انسانی نخواهد داشت و این موهبت تنها در پرتو تعلیم و تربیت به دست می‌آید. به همین سبب <ابوحامد محمد غزالی> و بسیاری از علمای دیگر، تعلیم و تربیت را <اشرف صناعات> و برترین دانش‌ها دانسته‌اند.

تعلیم و تربیت از آغاز زندگی بشر بر فراز کرة خاکی و تصرف او در طبیعت و تأثیر وی در جامعه وجود داشته است. همواره شناسایی نیازهای مادی و معنوی انسان و روش ارضای آن‌ها از طریق تعلیم و تربیت به دست می‌آمده و به نسل بعد منتقل می‌شده است تا رفته رفته دامنة این شناخت به رشد و دانش و تکنولوژی امروز رسیده است.

تعلیم و تربیت اعم از رسمی و غیر رسمی، نه تنها می‌تواند در رشد اخلاقی، عقلانی، رفتاری و حتی جسمانی فرد مؤثر باشد؛ بلکه وسیله‌ای در جهت رفع نیازهای حقیقی ﴿اقتصادی، سیاسی، نظامی و ...﴾ و مصالح اجتماعی به شمار می‌آید؛ یعنی نقش تعلیم و تربیت نه تنها در عینیت بخشیدن به زندگی مادی و معنوی فرد متوقف و محدود نمی‌شود، بلکه تمام شئون اجتماعی او را در بر می‌گیرد و عامل رشد و تحول اساسی جامعه می‌گردد.

از این رهگذر است که به اطمینان می‌توان گفت: مشخصة یک جامعة سالم و رشد یافته، تنها داشتن موقعیت جغرافیایی خوب و معادن متنوع و منابع مالی نیست؛ بلکه داشتن نظام تعلیم و تربیتی زنده و مترقی است که انسان‌هایی آزاده، مستقل، خلاق، مبتکر و تلاشگر می‌سازد تا جامعه را در زمینه‌های علوم، صنایع، اقتصاد، سیاست و ... از عقب ماندگی نجات دهد؛ زیرا همة اصلاحات و فعالیت‌ها، به وسیلة اندیشه و تلاش انسان انجام می‌گیرد و وقتی او صالح و سالم پرورش یافت، همه چیز به خوبی ساخته می‌شود.

با دقت در طبیعت و بافت وجودی انسان ریشه‌های ضرورت و اهمیت تعلیم و تربیت را بهتر در می‌یابیم؛ زیرا در نفس آدمی با آن‌که گرایش به خیر و شر نهفته و زمینه‌های صعود و سقوط در او نهاده شده است،‌ اما گرایش یا آگاهی فطری به خیر و سعادت به تنهایی سازنده نیست، بلکه باید سعادت را به دست آورد؛ زیرا تکامل انسان، نیازمند تلاش و توجه و حرکت است و اگر او را رها کنند و به خود واگذارند، انحطاطش شروع می‌شود، یعنی سکون او از حرکت به سوی کمال، او را به گمراهی و سقوط می‌کشاند.

سخن اندیشمند بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی نیز همین معنا را بیان می‌کند: <از آن جهت که مردم در بدو فطرت، مستعد این دو حالت بود، احتیاج افتاد به معلمان و داعیان و هادیان تا بعضی به لطف و گروهی به عنف، او را از توجه به جانب شقاوت و خسران ... مانع شوند>.

علاوه بر آنکه تعلیم و تربیت شرط لازم رسیدن آدمی به مرحلة کمال و سعادت است، عامل دیگری نیز در انسان دیده می‌شود که لزوم تعلیم و تربیت را در او شدت می‌بخشد و آن از ویژگی تأثیرپذیری انسان و سرایت عقاید و عادات و به طور کلی فرهنگ یک جامعه به معاصران و نسل‌های آینده است. بر این اساس تأثیر تعلیم و تربیت، مفید یا مضر، مثبت یا منفی در انسان جنبة تصاعدی می‌یابد؛ به گونه‌ای که ممکن است فامیل یا جامعه‌ای را تحت تأثیر قرار دهد.

چنانکه گفته شد، مبانی تعلیم و تربیت عبارت است از اندیشه‌ها، افکار و نگرش‌های مربوط به معرفت‌شناسی، جهان شناسی، انسان‌شناسی و ارزش‌شناسی و در کل، موقعیت انسان، امکانات و محدودیت‌های او را نشان می‌دهد و دربارة ضرورت‌هایی که حیات او پیوسته تحت تأثیر آن‌هاست بحث می‌کند.

توجه به نیازهای انسان که موضوع تربیت است، همواره منبعی مهم و بلکه تنها منبع برای انتخاب و گزینش غایات تربیتی بوده است. منابعی که در شناخت این نیازها مؤثرند سه دسته می‌باشند: علم، فلسفه، دین.هر یک از این سه منبع می‌تواند مبنایی برای گزینش و انتخاب اهداف تربیتی و رفع نیازهای انسان باشد.

البته شناخت استعدادهای آدمی و تمام شئون وجودی او، مستلزم بهره‌گیری از هر سه منبع است و تمسک به یکی از آن‌ها نمی‌تواند پاسخ‌گوی تمام نیازهای انسان باشد. بدین لحاظ، استحکام بنیان‌های تربیتی تنها در صورتی حاصل می‌شود که به تمام مبانی وجودی انسان توجه شود و از هر سه منبع به تناسب برای رفع نیازهای وی و ارائه راهکارهای تربیتی استفاده گردد.