تبیان، دستیار زندگی

شایعه از طبیعی ترین پدیده های اجتماعی و یکی از رایج ترین شیوه های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است . شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد گسترده ای است که ابعاد مختلف آن بویژه در زمانهای بحرانی ( مثل زمان جنگ ) ، حالتی به مراتب حادتر به خود می گیرد . هر چند کارکردهای اجتماعی شایعه کاملا شناخته نیست ، اما بیشتر در وضعیت های “ ناهنجاری” در جامعه به وقوع می پیوندند این بدان معنی است که شایعه گزارش تائید نشده ای از وقایع است که به تعریف و تبیین وضعیتهای مهمی که به صورت دو پهلو ظاهر می شود کمک می کند .

شایعه پیامی است که به طرز غیر رسمی (معمولا دهان به دهان ) منتقل می شود و به موضوعی مربوط می شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است . شایعه شامل اطلاعاتی می شود که برای مردم اهمیت دارد . البته ممکن است بخشی از شایعه حقیقت داشته باشد ، هر چند می توان گفت که این حکم همواره صادق نیست .

شایعه چیست و در چه موقعیتهایی رواج می یابد ؟

شایعه پیامی است که در میان مردم رواج می یابد ولی واقعیتها آن را تائید نمی کند . شایعه در موقعیتهایی رواج می یابد که مردم مشتاق خبر باشند ولی نتوانند آن را از منابع موثق دریافت کنند . هر گاه آدمها مشتاق خبرگیری درباره قضیه ای باشند ، به هر نوع اطلاعاتی در این باره متوسل می شوند و سپس آن اطلاعات را در میان خودشان پراکنده می سازند .

از نظر جامعه شناسی ، پدیده شایعه فرایندی است که از طریق آن ، اخباری پخش و اغلب قلب می شود، بدون آنکه از مجراهای رایج گذشته باشد . شایعه می تواند از یک اطلاع نادرست منشاء بگیرد یا آنکه منبع آن اطلاعی درست ولی اغراق آمیز و در هم باشد . آن خبر از فردی به فرد دیگر و از گروهی به گروه دیگر منتقل می شود ، بدون آنکه منشاء آن مشخص یا دلایل قطعی درباره صحت آن وجود داشته باشد .

شکل گیری شایعه

شایعه معمولا در زمینه ای از ابهام و تنش که تحت آن هنجارها یا باورها زیر سوال رود خطراتی وجود داشته باشد یا رفاه کافی در دسترس مردم نباشد ، گسترش می یابد . همه این وضعیتها باعث نگرانی و توجه می شود . این احساسات انگیزه لازم برای گوش دادن به شایعه و انتقال آن به دیگران را فراهم می آورد .

شایعه بیش از هر چیز از اهمیت و ابهام در موضوع تغذیه می شود . این دوعامل بیانگر کنش متقابل زمینه های فردی و جمعی در شکل گیری و رواج شایعه است .

در انتقال شایعه سه عمل ادراک ، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می شود . این مراحل در روند رواج شایعه از یک فرد به فرد دیگر متناسب با دفعات انتقال ، تقویت می شود و به طور طبیعی به کاستنی ها و افزودنی هایی بر اصل مطلب منتهی می گردد .

بدین ترتیب شایعه از مراحل اولیه شکل گیری تا تبدیل آن به گزارش نسبتا ثابت ، با سه روند اصلی زیر ارتباط دارد :

تسطیح یعنی حذف برخی جزئیات که به نظر ناقلان شایعه ، غیر مهم و کم اهمیت تلقی می شود . به بیان دیگر هر قدر شایعه بیشتر نشر یابد رفته رفته کوتاه تر و فشرده تر و مختصرتر می گردد .

برجستگی بدین معنا که برخی جزئیات در طی جریان انتقال شایعه پایداری قابل ملاحظه دارد .

انواع شایعه را به شرح زیر می دانند:

شایعه های خزنده :

شایعه هایی که به آرامی منتشر می شود و مردم آن را به طور پنهانی و پچ پچ کنان و در گوشی به یکدیگر منتقل می کنند ، نهایتا در همه جا پخش می گردد .

شایعه های تند و سریع :

شایعه هایی است که چون آتش به خرمن می افتد . این نوع شایعه ها در زمانی کوتاه ، گروه وسیعی را تحت پوشش می گیرد . آنچه درباره حوادث و فجایع ، پیروزیهای درخشان یا شکست ها در زمان

جنگ انتشار می یابد از این نمونه است . از آنجا که اینگونه شایعه ها بارهیجانی و عاطفی فراوان دارد و هیجانهایی چون وحشت ، خشم و خوشحالی ناگهانی ایجاد می کند ، موجب بازتاب فوری می گردد

شایعه های شناور :

اینگونه شایعه ها هر گاه شرایط را مساعد بیابد قوت می گیرد و در غیر این صورت مخفی می ماند تا موقعیت فراهم شود . اخبار و مطالبی که در جنگها پیرامون آلوده سازی آبها ، وحشیگری دشمن در برخورد با زنان و کودکان و مانند آن پخش می شود ، از این نوع شایعه ها است .

شایعه های شیطانی :

برخی از شایعه ها در زمان اضطراب مردم منتشر می شود . یعنی زمانی که همگی از یک چیز ترسیده اند و به همین سبب آماده پذیرش شایعه هایی در مورد موضوع ترس خود هستند شایعه هایی که بر ترس مبتنی است ، “ شایعه شیطانی” خوانده می شود .

شایعه های وحشت : شایعه های دیگری وجود دارد که موجب بروز وحشت می شود که به آن “ شایعات وحشت می گویند . مثلا همزمان با پخش گزارشهای مربوط به شکست یا نزدیک شدن سربازان دشمن ، شایعه هایی از این قبیل مطرح می شود . خطر این نوع شایعه ها آن است که هر کس شایعه را باور کند ، معمولا رفتارهایی ناگهانی و خشونت آمیز و توام با فرار انجام می دهد .

بدین ترتیب ، او خود به یک شایعه ساز تبدیل می شود و شایعه صورت واقعیت به خود می گیرد ، چون مردمی هم که او را می بینند به فکر فرار و رفتن می افتند

انتشار شایعه

محتوای شایعه به مرور زمان تغییر می کند و میزان این تغییر تا حدود زیادی از واکنشهای عاطفی ناشی از شایعه متاثر است . هر چه قدرت شایعه برای تحریک احساسات بیشتر باشد . احتمال تغییراتی که در محتوای شایعه بروز می کند ، زیادتر است . کسانی که شایعه را منتقل می کنند ، تمایل دارند برخی جزئیات را حذف و بر بعضی تاکید کنند . معمولا تغییراتی که در جزئیات داده می شود ، منعکس کننده ترسها ، تعصبها ، امیدها دیگر احساسات مردمی است که شایعه را منتقل می سازند .

انتقال یک شایعه فرایندی اجتماعی است که یک یک افراد می توانند نقشهای متعددی در آن داشته باشند . عده ای از افراد پیام آورند و برشایعه تکیه کرده و آن را معتبر می دانند و منتقل می کنند. عده دیگر در نقش افراد شکاک ظاهر می شوند و درباره آنچه می شنوند . تردید می کنند همچنین ، عده ای ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و مترصد این باشند که چه رخ می دهد؟ ودر نهایت، احتمالا عده ای هستند که براساس شایعه ها تصمیم گیری می کنند و همین که شایعه ای پخش شد ، به اقدامات خاصی دست می زنند .

چرا مردم شایعه را می پذیرند ؟

هر شایعه ای برای پخش و پذیرش نیازمند ارتباط با مخاطبین خود است . هر نیاز انسان می تواند به شایعه تحرک و پویایی خاصی ببخشد . مثلا کارمندی که از گرانی به تنگ آمده باشد به دلیل نیاز بیشتر مستعد پذیرش شایعه در مورد بهبود اوضاع اقتصادی ، به خصوص افزایش حقوق و مزایا است تا کسی که این نیاز را ندارد.

عواملی که می تواند در انتشار و پذیرش شایعه موثر باشد ، عبارتند از :

تنفر :

تنفر می تواند عاملی برای پخش و پذیرش شایعه باشد . آدمی هنگامی که از کسی متنفر است و تصورات خود را به گونه ای زشت درباره آن ترسیم می کند و بدون هیچ دلیل هر خبر منفی را درباره او می پذیرد . یقینا شایعه در مورد چنین کسی جنبه ای انتقام آمیز دارد .

مثلا در دانش آموزی که از مدیر مدرسه ای متنفرباشد هم زمینه شایعه سازی درباره مدیر قوی است و هم پذیرش شایعه در مورد او .

پذیرش شایعه برای توجیه خود :

هنگامی که بدترین چیزها را درباره دیگران باور می کنیم ، در واقع در حال تلاش برای توجیه خود هستیم . اما اگر خود را مقصر بدانیم ، آن وقت کمتر مستعد پذیرش شایعه خواهیم بود .

پژوهشی که در آمریکا به عمل آمده ، نشان می دهد کسانی که به تبعیض نژادی اعتقاد دارند ، سریعا شایعه های مربوط به سپاه پوستان را باور می نمایند .

شکستن سکوت ملال آور : شایعه گاه برای پرکردن سکوتی ملال آور نیز به کار می رود مثلا وقتی در یک مهمانی شرکت داشته باشید که هنوز همه مهمانها نیامده باشند ، در بین چند نفری که دور هم جمع شده و هیچ حرفی برای گفتن نداشته باشند ، کافی است یکی سکوت را شکسته بگوید :” آیا شنیده اید که ... “ به این ترتیب بازار شایعه داغ می شود وهر کس برای آنکه از معرکه عقب نماند ، چیزی به آن اضافه می کند و سرانجام بحثی گرم و داغ در برمی گیرد که حتی گذشت زمان هم احساس نمی شود .

شایعه در نقل دهان به دهان مرتبا تحریف می شود تا جایی که نقل قول دست چندم با نقل قول دست اول بسیار تفاوت پیدا می کند به طوری که اگر این شایعه را به سازنده اولی آن بگویند او نیز از این تحریف تعجب می کند !

ارضای نیاز و محرومیت:

در واقع می توانیم بگوییم که شایعه نوعی مکانیسم جبرانی کاذب ناکامی و سرخوردگی است که شایعه پردازان از طریق آن بسیاری از نیازهای درونی خود را به بیرون منعکس می کنند و بدین ترتیب از شدت فشارهای درونی خود کاسته و در کوتاه مدت به آرامش نسبی می رسند.