تأثیر تجربه در تعلیم و تربیت:
سعدی تجربه را به مفاهیم گویا و متفاوتی به کار گرفته است که در ذیل، این مفاهیم و تأثیر هر کدام در امر آموزش و پرورش ذکر میشود: 1-تجربه به مفهوم پختگی و ورزندگی در کار تعلیم وتربیت.
تجربه با این مفهوم همان تخصّص در کارهای عملی و تئوری است که هر چه انسان پر اطّلاع تر و تواناییش در کاربرد معلومات تخصّصی قویتر، موقعیّت او در امر تعلیم و تربیت بیشتر است و هرچه کم مایه تر، موقعیت او کمتر است:
تن درستان را نباشد درد ریش
جز به همدردی نگویم درد خویش
تا تورا حالی نباشد همچو ما
حال ما باشد تو را افسانه بیش
سوز من با دیگری نسبت مکن
او نمک بر دست و من بر عضو ریش
(گلستان، باب 5: 142)
از دیدگاه سعدی تجربه و تخصّص و مهارت در امر تعلیم و تربیت لازمهی موفّقیّت و کاری بس عاقلانه است؛ بنابر این در امور آموزشی میبایست مصدر امر، افراد مجرّب و کارشناس باشند:
امید عافیت آن گه بود موافق عقل
که نبض را به طبیعت شناس بنمایی
(همان، باب8: 187)
سرنوشت تربیت مستضعفین میبایست به دست مستضعف مجرّب و کاردان سپرده شود و اگر غیر از این باشد و سرنوشت آنان به دست ناز پروردگان بیفتد، آنان توان ادراک موقعیّت مستضعفین را ندارند؛ در نتیجه بین مسئولین و مردم فاصله خواهد افتاد:
آنکه در راحت و تنعّم زیست
او چه داند که حال گرسنه چیست
حال در ماندگان کسی داند
که به احوال خویش درماند
* * *
ای که بر مرکب تازنده سواری، هش دار
که خر خار کش مسکین در آب و گِل است
آتش از خانهی همسایهی درویش مخواه
کآن چه بر روزن او میگذرد دود دل است
(گلستان، باب 8: 184)
سعدی برای تخصّص چنان اهمّیّتی قایل است که مراجعه به نادان را جرم و نصب ناآزمودگان را نشانهی خفّت و نادانی مسئولین میداند چنان که میگوید:
«مردکی را چشم درد خاست، پیش بیطار رفت که دوا کن.بیطار از آنچه در چشم چار پای میکند در دیدهی او کشید و کور شد.حکومت به داور بردند.گفت: «برو هیچ تاوان نیست.اگر این، خر نبودی پیش بیطار نرفتی.»
مقصود از این سخن آن است تا بدانی که هر آنکه ناآزموده را کار بزرگ فرماید با آنکه ندامت برد به نزدیک خردمندان به خفّت رأی منسوب گردد.
ندهد هوشمند روشن رأی
به فرو مایه کارهای خطیر
بوریا باف اگر چه بافنده است
نبرندش به کارگاه حریر»
(گلستان، باب 7: 160)
2-تجربه به مفهوم تمرین و آزمایش عملی.
سعدی علمی را مؤثّر میداند که به محک آزمایش در آید، او برای علم بدون تجربه و آزمایش، ارزش قایل نیست:
به معنی توان کرد دعوی درست
دم بی قدم تکیه گاهی است سست
(بوستان، باب 2: 267)
از دیدگاه سعدی آموختن علم بدون عمل و تجربهی عملی، اندوختن ثروت بدون استفاده است:
«دو کس رنج بیهوده بردند و سعی بی فایده کردند، یکی آنکه اندوخت و نخورد و دیگری آنکه آموخت و نکرد»
علم چندان که بیشتر خوانی
چون عمل در تو نیست نادانی
نه محقّق بود نه دانشمند
چارپایی بر او کتابی چند
آن تهی مغز را چه علم و خبر
که بر او هیزم است یا دفتر
(گلستان، باب 8: 172)
و نیز علم بدون عمل را همچون شاخ بی بر میداند:
دعوی مکن که برترم از دیگران به علم
چون کبر کردی از همه دونان فروتری
از من بگوی عالِم تفسیر گوی را
گر در عمل نکوشی نادان مفسّری
بارِ درختِ علم ندانم مگر عمل
با علم اگر عمل نکنی شاخ بی بری
(قصاید: 754)
3-تجربه به مفهوم سابقهی ذهنی، علایق، خواستهها و تمایلات متعلّم.
از دیدگه سعدی در امر تعلیم و تربیت، باید از تجربیات قبلی و محتویات ذهنی متکلّم و شنونده جهت تفهیم و یادگیری مطالب جدید استفاده نمود و مسایلی که مطرح میشوند به نحوی به تجربیات قبلی متعلّم مرتبط شوند و این امر موجب رغبت و تمایل یادگیرنده به موضوع خواهد شد:
حکایت بر مزاج مستمع گوی
اگر خواهی که دارد با تو میلی
هر آن عاقل که با مجنون نشنید
نباید کردنش جز ذکر لیلی
(گلستان، باب 8: 187)
توجّه به تفاوت تجربیات و تمایلات گوناگون در متعلّم و شنونده و شناخت آنها به وسیلهی معلّم موجب میشود که از ارائهی مطالبی که موجب سوءتفاهم میگردد جلوگیری شده و بر عکس در ارائهی مطالبی که با تمایلات متعلّم، تناسب بیشتری دارد مبادرت شود و موجب تسهیل تفهیم و تفاهم گردد (معبودی، 1385: 116).
نگویم سماع ای برادر که چیست
مگر مستمع را بدانم که کیست
گر از برج معنی پرد طیر او
فرشته فرو ماند از سیر او
وگر مرد لغو است و بازی و لاغ
قویتر شود دیوش اندر دماغ
چو مرد سماع است شهوت پرست
به آواز خوش خفته خیزد نه مست
پریشان شود گل به باد سحر
نه هیزم که نشکافدش جز تبر
جهان پر سماع است و مستی و شور
ولیکن چه بیند در آیینه کور
(بوستان، باب 3: 293)
از دیدگاه سعدی، متعلّم چنانچه توان درک و سابقهی ذهنی و تجربهی قبلی جهت ادراک سخن معلّم را نداشته باشد، معلّم در او تأثیر نداشته و خود را نیز بیهوده خسته میکند:
فهم سخن چون نکند مستمع
قوّت طبع از متکلّم مجوی
فسحت میدان ارادت به یار
تا بزند مرد سخن گوی، گوی
(گلستان، باب 2: 76)
تأثیر زمان در تعلیم و تربیت: