.
1- مرحوم آیت اللَّه صدر الدین صدر در اثر خود (المهدی) تنها به ذکر پنج روایت از دو کتاب اهل سنت -یعنی عقد الدرر و الصواعق المحرقه- اکتفا میکند. [1] .
.
2- آیت اللَّه صافی گلپایگانی -حفظه اللّه- در دو قسمت از کتاب (منتخب الاثر)، از دجّال یاد میکند:
.
یکم: (فی خروج الدجال) که ذیل آن به نقل شش روایت از کتب اهل سنت میپردازند.
.
دوم: باب نهم از فصل هفتم (فی انّه علیه السلام یقتل الدجال) که در آن یک حدیث از: إکمال الدین و یک حدیث از اربعین مرحوم خاتون آبادی نقل میکنند. [2] .
.
3- آیت اللَّه ابو طالب تجلیل در (من هو المهدی) و شیخ محمد فقیه در (السفیانی و علامات الظهور) با وجود این که روایات علایم ظهور را از عامّه و خاصه نقل کردهاند، هیچ ذکری از (دجال) به میان نیاوردهاند. [3] .
.
4 - آیت اللَّه ابراهیم امینی در (دادگستر جهان)، با تردید بسیار به مسئله دجّال نگاه کرده و آن را از رسوبات تفکر مسیحی [4] میداند که به کتابهای اهل سنت راه یافته است. ایشان بسیاری از روایات دجّال را ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته و در نهایت با بیرغبتی، اصل وجود او را قابل پذیرش میشمارند؛ ولی کیستی او، اوصاف و سیرهاش و سایر امور مرتبط به وی را مبهم دانسته و مسکوت عنه میگذارند. [5] .
..
5 - کامل سلیمان در (یوم الخلاص) احادیث شیعه و سنی را در باره ی دجّال ذکر کرده ولیکن پیش از ذکر آنها میگوید:
.
(مسئله ی دجال، قضیه ای مبهم بوده و بالفعل غیر قابل پذیرش است. زیرا:
.
اولا: اخبار آن غیر معتبرند.
ثانیا: امور جعلی در آنها مشاهده میشود که با بلندترین صدا، فریاد زده و اعتراف میکند که رسول خداصلی الله علیه و آله و ائمه طاهرین علیهم السّلام از ابراز داشتن این خرافات و اراجیف منزّهند.
ثالثا: اساسا برخی از این روایات جعلی بوده و سندشان ساختگی است.
.
.
(امّا برخی علایم ذکر شده در باره ی دجّال بر بعضی پدیده های شوم امروزی منطبق است که آدمی را متقاعد میسازد که اخبار صحیح این باب نیازمند به تأویل است؛ [یعنی زبان این روایات سمبلیک است]...
.
بار دیگر تکرار میکنم که تقریبا با یقین میتوانم بگویم 90% احادیث دجّال، جعلی است و زبان 10% باقی مانده نیز رمزی است و این بدان معناست که مقصود از دجّال، افراد دیگری از زمره ی جبّاران و سفاکان و مفسدان و احتمالاً برخی از سران دژخیم یهود صهیونیست است؛
.
ولی در مجموع اکنون نمیتوانم احتمال صدور سخنانی از پیشوایان دین را که راویان عمق آن را درنیافته و از این رو، تخیّلات و برداشتهای پنداری خویش را بدان افزوده باشند، نفی کنم..). [6] .
.
6 - علامه سید محمد صدر در جلد سوم موسوعه ی ارزشمند الامام المهدی با عنوان (تاریخ الغیبة الکبری) بحث مفصّلی را به بررسی مسئله ی دجّال اختصاص داده است. وی معتقد است اکثر قریب به اتفاق اخبار دجّال مبتلای به دو اشکال جدی هستند:
.
الف - ضعف سندی.
.
ب - دلالت بر ایجاد معجزات مضلّه (که به لحاظ قوانین کلامی محال است؛ یعنی خداوند سبحان قدرت خرق عادات و اظهار معجزه را به افراد ضالّ و مضلّ تفویض نمیکند).
..
.
ایشان سرانجام به این جمع بندی میرسد که وجود دجّال امری است حق، لکن مراد از آن یک فرد مشخص با همان اوصاف کذایی نیست، بلکه مقصود یک سری پدیده های اجتماعی - فرهنگی است .
(1) المهدی/ صدرالدین صدر/ترجمه محمدجواد نجفی/ صص257و258
(2) منتخب الاثر / ص462، 460، 480
(3) رك . من هو المهدی / صص 122ـ112/ السفیانی و علامات الظهور، محمد فقیه، صص 183ـ24
(4) دجال در فرهنگ مسیحی (Anti Christ) نامیده می شود. رك : THE ENCYCLOPEDIA AMERICANA,VOL2, PP,26b 527
(5) رك . دادگستر جهان / صص226ـ223
(6) یوم الخلاص /صص711، 712