تبیان، دستیار زندگی

با وجود این که بزرگان علم جامعه شناسی، تقسیم نقش ها را پذیرفته اند، چرا در اسناد بین المللی، مانند کنوانسیون ها و یا اسنادی که در سازمان ملل و یونسکو وجود دارد، با نقش های جنسیتی به شدت مبارزه می شود. به بیان دیگر، چرا در اسناد بین المللی، چیزی غیر از شاخص های جامعه شناختی وجود دارد؟

دلیل این امر چیزی نیست جز اختلاف در ماهیت علم و سیاست. به بیان دیگر، علم یک چیز می گوید و سیاست چیز دیگر سیاست در پی کسب رأی است و می دانیم که نیمی از جمیعت جهان را زنان تشکیل می دهند. این اسناد، پشتوانه سیاست دارند، نه علم و حساب علم هم از سیاست جدا است. رکن مهم سیاست، سوء استفاده از احساسات بشری است. از مقوله های علمی هم، فقط فناوری مطرح است و علوم انسانی مهجور مانده و به آن ها توجهی نمی شود. سیاستمداران، زمانی سراغ علم و دانش می روند که برای پیش برد اهداف خود، نیازمند تأئید علمی باشند. در غیر این صورت، برای نظریات علمی، ارزشی قائل نمی شوند. درست است که آن چه در کنوانسیون ها، درباره آزادی و برابری زنان دنبال می شود، بیش تر پیرو یک جریان سیاسی است تا رسیدن به یک هدف مقدس، اما این مسئله، واقعیت ظلمی که در طول تاریخ، به زنان شده است، نمی پوشاند.

برای دست یابی به مساوات و برابری بین زنان و مردان، حتماً نباید در نقش سنتی زنان، تغییر ایجاد کرد، بلکه نگاهی تازه به برخی نقش ها، از جمله اهمیت دادن به نقش مادری، می تواند کار سازتر بوده و ما را بهتر به مقصود برساند.

خلاصه این که طرف داران برابری زن و مرد، معتقدند که مردان، در امور خانه و نگهداری فرزندان، باید مشارکت کنند و زنان هم در بیرون از خانه، به کاری تمام وقت مشغول باشند تا همه هزینه های زندگی بر دوش مرد نباشد. نظر کنوانسیون های این چنین، این است که در طول تاریخ، ستم زیادی بر زنان رفته است و برای رفع تبعیض، همه چیزهایی که در گذشته وجود داشته است، باید از بین بروند؛ ولی این، خود خطائی دیگری است؛ زیرا از نظر روان شناسی، تفاوت های بسیاری بین زن و مرد وجود دارد. تفاوت های اکتسابی، اجتماعی و حتی ماهوی. در چنین حالتی، عبارت «رفع هر گونه تبعیض» اصلاً معنا ندارد؛ اما امروزه آن قدر به مسئله تبعیض جنسیتی دامن زده می شود که می گویند: هر قانونی که مردان تصویب کنند، حتی اگر به نفع ما باشد، ارزش ندارد.

نظر شما درباره از بین بردن تفکیک نقش ها در خانواده چیست؟

مشارکتی که فمینیست ها در پی آن هستند، در واقع، اختلاط نقش است. «اشتغال مادران و تأثیر آن بر فرزند»، نام فصلی از کتاب خانم ناوه هرتز، روان شناس آلمانی است. وی این فصل را با نقل قولی از پشت اشتاین، شروع می کند و می گوید: «بچه ای رشد سالم عاطفی دارد که سه سال، در دامان مادرش باشد». معنای این جمله، این است که مادر نباید کار کند و باید تمام وقت، در کنار فرزندش حضور داشته باشد. برخی در جواب این گفته که یکی از وظایف زن، مادری است، می گویند: «فرزند نمی خواهند» و در واقع، صورت مسئله را پاک می کنند؛ اما آیا خانواده بدون فرزند، معنا دارد. در این صورت، تکلیف بقای نسل و ارائه حیات بشر چیست؟

رشد و سلامت عاطفی و روانی نوزاد، زمانی تضمین می شود که دست کم، در سه سال اول، کودک حتماً تحت مراقبت مادر باشد. این درست ترجمه بخشی از تحقیقی است که در سال 1990 میلادی صورت گرفته است. در مقاله دیگری، نوشته شده است: «رشد سالم عاطفی فرزند، معلول رابطه عاطفی مادر و فرزند است»؛ یعنی اگر رابطه عاطفی مادر و فرزند قطع شود، رشد و سلامت عاطفی او خدشه دار می شود. در تحقیقی که در سال 1994 صورت گرفته است، رشد عقلی فرزند را منوط به رابطه عاطفی مادر و فرزند دانسته اند؛ یعنی اگر بین مادر و کودک، رابطه عاطفی سالم وجود نداشته باشد، رشد فکری او مختل می شود. اما در برابر این همه استدلال علمی، عده ای با یک استدلال بچه گانه و ساده لوحانه، می گویند: اگر این گونه است که شما می گویید، پس چرا غربی ها آن قدر پیش رفت کرده اند؟

باید بدانیم که پیش رفت های علمی، مربوط به نخبگان می شود که کم تر از 1% جامعه را تشکیل می دهند و اینان کسانی نیستند که مادرانشان از صبح بیرون از خانه کار کنند. متأسفانه مردم باور نمی کنند که نخبگان در شرایط عادی، پرورش نیافته اند. مادران آنان به این گفته واوک عمل کرد اند که می گوید:«در دسترس بودن مادر برای فرزند، مسئله بسیار مهمی است». تحقیق دیگری هم صورت گرفته است که می گوید: «بچه ها از این که به خانه بروند و ببینند مادرشان در خانه نیست، دچار اضطراب می شوند. حتی مردها نیز این گونه اند». فرزند به این امید وارد خانه می شود که مادر، در را برایش باز کند. نبودن مادر در خانه، بچه ها، به ویژه آنانی را که کم تر از سیزده سال دارند، نگران و مضطرب می کند. وقتی در این باره از بچه ها سؤال شد، گفتند که مهم ترین مسئله برایشان، وقتی به خانه می روند، این است که مادرشان در خانه باشد. مسئله بسیار مهم دیگری که به حضور پدر بستگی دارد، پیدا کردن هویت جنسی است. بچه ها، چه پسر و چه دختر، با بودن پدر، هویت جنسی خود را در می یابند و می فهمند که جنسشان با دیگری متفاوت است. این شناخت، برای بچه، بسیار لازم است. تحقیقی نشان می دهد که وقتی مادر، بیرون از خانه کار می کند، ساعت های حضور پدر هم کم تر می شود؛ چون وقتی مادر در خانه است، پدر دوست دارد زودتر به خانه برسد و بیش تر در خانه بماند. پس اشتغال زن، ارتباط بین پدر و فرزند را هم دست خوش تغییر می کند.

آیا زندگی ماشینی و وجود فراغت بسیار، تأثیری در مسئله اشتغال زنان دارد؟

بنده معتقد نیستم که زن نباید کار کند، بلکه حتی کار کردن را مفید می دانم؛ اما باید روشن شود که نوع کاری و در چه زمانی برای چه زنی مناسب است. از این رو، ما باید از مشاغلی صحبت کنیم که با روحیات زنانه کاملاً سازگار باشد. زن باید فعالیت اجتماعی داشته باشد، مطالعه کند، به رادیو و تلوزیون گوش بدهد، در مجامع علمی و فرهنگی حضور داشته باشد، اما نه به این معنا که هر روز ساعت هفت صبح از خانه خارج شود و ساعت چهار بعد از ظهر برگردد. بیش تر جامعه شناسان معروف، در دو مورد اتفاق نظر دارند: اول این که با اختلاط نقش ها مخالفند. دوم این که با اشتغال زن بیرون از خانه، به صورت تمام وقت، یعنی به مدت هشت ساعت در روز به مدت سی سال، مخالفند. آنان می گویند: اولاً، نوع کار زن با شرایطش، باید متناسب باشد و نیز باید شغلی انعطاف پذیر داشته باشد؛ یعنی بعضی وقت ها تمام وقت کار کند و بعضی وقت ها، مانند زمانی که بچه دار می شود، اصلاً کار نکند، ثانیاً شغل زن باید متنوع باشد؛ یعنی کاری که هم درآمد داشته باشد، هم برای حضور در جامعه و فعالیت اجتماعی مناسب باشد. زن باید بتواند با توجه به سن و تعداد فرزندان، شغل خود را عوض کند. یکی از استدلال ها، این است که اگر زن در خانه بنشیند، از بسیاری جریانات اجتماعی عقب می افتد؛ اما پاسخ این است که لازم نیست زن خود را محصور کند. او می تواند فعالیت سیاسی و اجتماعی داشته باشد؛ ولی نه به قیمت لطمه زدن به خانواده. در نتیجه، بین وظایف مادری و خانه داری، که اساسی ترین نقش زن محسوب می شود، و نیز اشتغال به صورت پاره وقت و محدود، مغایرتی دیده نمی شود. خانم الیزابت پفابل می گوید که باید بین مادری و اشتغال زن تفاهم ایجاد کرد. هنگام تغییر شرایط، باید نوع کار و ساعت کار زن تغییر کند؛ مثلاً به مادری که بچه دارد، حقوق و کمک هزینه پرداخت شود بعد هم شغلش به گونه ای تغییر کند که نیاز به حضور تمام وقت در بیرون از خانه نداشته باشد. راه حل دیگری که خانم پفابل پیشنهاد می دهد، آن است که زن در خانه، از بستگان یا خدمتکار و نیز فناوری جدید کمک بگیرد. در هر صورت، روابط عاطفی مادر و فرزند، نباید خدشه دار شود؛ زیرا این روابط، غیر از اهمیت که برای سلامتی کودک دارند، در سلامت روانی و تعادل رفتاری مادر هم تأثیر بسیار دارد. باید بدانیم که اشتغال را با مادر بودن و نقش سنتی زن، می شود هماهنگ کرد. زن می تواند کارهای متفاوتی انجام دهد؛ اما با وجود این، باید متوجه باشد که به وظایف اصلی خود، که بر اساس نظریه تفکیک نقش، مادری و خانه داری است، لطمه وارد نشود، خانم پفابل می گوید: «همه جنگ ها بر سر این است که زن ها سعی دارند بین مادری و اشتغال، آشتی ایجاد کنند». او در جای دیگری می گوید: «من خودم تحصیل کرده و درس خوانده ام؛ ولی عملاً در این جامعه، چه کاری به زن می هند؟

آیا عرضه کنندگان مشاغل، به زنان و مردان به یک چشم نگاه می کنند و بر اساس قابلیت، توانایی و شایستگی، مشاغل را به افراد واگذار می کنند؟

صد البته که چنین نیست و آمارها گویای این است که بیش تر زنان شاغل، مشاغل پایین و پست را بر عهده می گیرند». در جمهوری اسلامی، دولت موظف است شغل هایی را ایجاد کند که در خور نقش های اجتماعی، فرهنگی و شأن زن مسلمان باشد، مشاغلی که باعث شود زنان، خود را موجودی عاطل و باطل نبینند و احساس پوچی، هرز رفتن و شکست نکنند. زن باید فعالیت داشته باشد. او می تواند در امور خیریه فعالیت کند، تحقیق و پژوهش کند؛ در مجامع علمی و انجمن ها حاضر شود و هزاران کار ارزشمند دیگر. در واقع، بهترین کار برای زن، فعالیت اجتماعی است؛ اما فعالیتی که با خانواده محوری، مغایر باشد. در این صورت و با این نگاه، کار کردن زن، نه تنها به خانواده لطمه ای نمی زند، بلکه مفید هم هست.

فمینیست ها چه استدلال هایی دارند؟

فمینیست ها و معتقدان به تغییر نقش جنسیتی، چند نوع استدلال دارند. آنان می گویند: یکی از عوامل مهم برتری جنسیتی مردان، امتیازات آنان است که باید حذف شوند؛ زیرا مغایر عدالتند. اینان یکی از این امتیازات را قدرت می دانند و می گویند: توضیع قدرت بین جنیست ها، عادلانه نیست. معتقدند که این قدرت، شامل، پول، شغل، موقعیت اجتماعی و... می شود. حتی منابع مالی هم، چه در خانواده و چه در دیگر گروه های اجتماعی، در اختیار مردان است. شغل های مهم سیاسی و اقتصادی را هم، منحصر در مردان می بینند. با این نگاه، فمینیست ها نتیجه می گیرند که مردها، موقعیت برتری نسبت به زنان دارند و قدرت در دست مردان است. همین مسئله باعث تبعیض بر ضد زنان شد و مردها از این ابزار بر ضد آنان استفاده می کنند. و این، یک واقعیت است. نکته ای است که فمینیست ها دنبالش هستند، این است که گمان می کنند زندگی خانوادگی، عرصه جنگ است و دو نفر در برابر هم صف آرایی کرده اند و هر یک می کوشد دیگری را از میدان خارج کند، در حالی که این تصور، غلط است و خانواده و زن و فرزند، در قدرت و ثروت پدر، سهیم اند. یکی دیگر از استدلال های فمینیستی، این است که زنان و مردان، در همه چیز برابرند. به بیان دیگر، بین زن و مرد، هیچ تفاوتی نیست؛ اما واقعیت این است که زنان و مردان، از چند نظر، از جمله روان شناختی و فرهنگی با هم متفاوتند؛ مثلاً در زندگی زناشویی، انتظارات زن و مرد، فرق می کند و دیدشان هم درباره زندگی، متفاوت است. بخشی از سخنان فمینیست ها مبنی بر این که زن ها در جامعه، مورد ستم مردان قرار می گیرند، درست است؛ اما این که منشأ این ظلم چیست و چگونه می توان با ستم مردان بر ضد زنان مبارزه کرد، امری است که نتوانسته اند آن را به درستی تبیین کنند.

پیامد از بین بردن تفکیک نقش در خانواده، بر ساختار این واحد اجتماعی چیست؟

پارسونز، جامعه شناس معروف آمریکایی، کسی است که بیش از دیگران، درباره این مسئله کار کرده است. او می گوید که اگر تداخل نقش پیدا شود، یعنی پدر و مادر، هر دو، هم بیرون از خانه کار کنند و هم کارهای خانه را انجام دهند، لطمه بزرگی بر پیکر خانواده وارد می شود. وی فایده تفکیک نقش را دو چیز می داند: یکی آموزش هویت جنسی و دیگری، ایجاد تعادل شخصیتی، رفتاری و روانی برای فرزندان در سنین بالاتر. استدلال پارسونز این است که اگر تداخل نقش به وجود آید، فرزند در آینده نمی داند چه کاری باید انجام دهد و وظیفه اش چیست؟ چون مشاهده کرده است که پدر و مادرش، هر دو نقش را انجام می دهند. از این رو، در آینده خودش هم دچار تضادی می شود. او نخواهد دانست که در برابر همسرش، چه وظیفه ای دارد و متقابلاً، همسرش چه وظیفه ای در برابر او دارد و باید چه انتظاری از او داشته باشد. پس لطمه شخصیتی دیده و تعادل روحی اش به هم می خورد.

در جامعه، دو نوع نقش وجود دارد: نقش های عاطفی و نقش های ابزاری. فرزند نقش های ابزاری را از پدر و نقش های عاطفی را از مادر یاد می گیرد. حال اگر در خانواده ای تداخل نقش وجود داشته باشد، اختلالات شخصیتی بسیاری در فرزندان بروز می کند. مخالفت جامعه شناسان بزرگ، با اختلالاط نقش و نیز اشتغال تمام وقت خانم ها، مبنای علمی دارد. کوینک، جامعه شناس سوئدی، که به تازگی هم از دنیا رفته است، به صراحت می گوید: «اشتغال تمام وقت زن، در بیرون خانواده، به خانواده، زن، شوهر و بچه ها، لطمه جدی وارد می کند». او می گوید: «زنی که کار می کند، به دلیل خستگی، نمی تواند نقش عاطفی خود را ایفا کند. هم چنین بخش زیادی از فکر و ذهنش را، مسائل مربوط به کارش اشتغال می کند. وقتی روابط خانوادگی، دچار اخلال شد، بر رابطه بین اعضای خانواده تأثیر می گذارد»؛ مثلاً وقتی خسته است، زود عصبانی می شود و نمی تواند خواسته های عاطفی فرزندش را برآورده کند ممکن است برخورد تندی هم انجام دهد که نتیجه آن، سرخوردگی، چیزی دیگری نیست. چنین زنی، با همسرش نیز نمی تواند رابطه عاطفی درستی برقرار کند. به همین دلیل، می بینیم که یکی از جاهایی که طلاق زیاد صورت می گیرد، خانواده هایی است که در آن ها، زن شاغل است. در زنان شاغل، به علت تمکن مالی و استقلال اقتصادی، سازگاری به شدت کاهش می یابد؛ زیرا در این زنان، آستانه تحمل بسیار پایین می آید. این ها، واقعیاتی است که با آن ها رو به رو هستیم .

مجله حوزه