تبیان، دستیار زندگی

تیموریان در ایران (۷۷۱ – ۹۱۱ ه‍ ق) (۱۳۷۰ - ۱۵۰۶ م) دودمانی مغول تبار بودند. بنیانگزار این دودمان تیمور گورکانی بود که در آسیای میانه می‌زیست و سمرقند پایتختش بود. امیر تیمور کشوری گسترده و دولتی سترگ ایجاد کرد و سرزمین فرارود (ماوراءالنهر) را به مقامی از اهمیت رسانید که تا آن زمان هیچگاه بدان پایه نرسیده بود. او مرزهای خود را نخست در سرتاسر آسیای میانه و آنگاه سرتاسر خراسان و آنگاه همهٔ بخش‌های ایران و عثمانی و بخش‌هایی از هندوستان گسترد. و چون فتوحات تیمور بیشتر جنبهٔ یورش و هجوم داشت تا تسخیر واقعی غالب کشورها باز به زودی از تصرف تیموریان بیرون شد. با این حال فرارود مدتی مرکز دولتی شد که بیشتر ایران و افغانستان را افزون بر ولایت ماوراءالنهر دربرگیرنده بود. هنگامی که کشورهای گسترده تیموری تجزیه یافت دورهٔ هرج و مرج پیش آمد. به محض اینکه تیمور مرد، ترکان عثمانی و آل جلایر و ترکمانان درصدد تصرف کشورهای ازدست‌رفتهٔ خود برآمدند. بااین همه، فرزندان تیمور موفق شدند که شمال ایران را در مدت یک سده جهت خود نگاهدارند. ولی آنان بیشتر با یکدیگر در کشمکش بودند. سرانجام شاهرخ موفق شد که مناقشات اقوام خود را تا حدی رفع و قدرت و اعتبار کشور را نگهداری کند. ولی پس از مرگ او ممالکش به قسمت‌های کوچک‌تر مجزا شد و به همین سبب صفویان و امرای شیبانی آنها را به متصرفات خود پیوست کردند. با این حال خاندان تیموری از میان نرفت و نوادگان تیمور چندی پستر فرمانروایی خود را به هندوستان بردند و دولت سلسلهٔ گورکانیان هند را بنیاد گذاردند که اروپائیان آن را امپراتوری مغولی هند یا مغول کبیر می‌نامند.

خاندانهای حکومتگر در اواخر عهد مغول

در این ملوک الطوایفی که سراسر ایران را دچار اغتشاشهای طولانی ساخت، خاندانهای مختلف محلی به رویارویی با هم پرداختند.

منازعات بین حکام محلی، آبادیها، شهرها، و ولایات را دست خوش غارت و کشتار مدعیان ساخت که هر از چندی آن ولایات را دست به دست می‏کردند و یا به زور از دست یکدیگر می‏ گرفتند. از این جمله:

-         چوپانیان در آذربایجان و اران و ولایات جبال،

-         جلایریان در عراق عرب و بعدها در تمامی قلمرو چوپانیان،

-         طغا تیموریان در جرجان و خراسان غربی،

-         آل کرت در هرات و خراسان شرقی،

-         ملوک شبانکاره در قسمتی از فارس،

-         اتابکان سلغری و قراختاییان در فارس و کرمان،

-         آل اینجو در فارس و اصفهان،

-         اتابکان لر بین اصفهان تا خوزستان،

-         اتابکان یزد در ولایات تابع آن حوالی

-         و تعدادی امیر نشین در طبرستان و مازندران که هر کدام مستقل بودند و به جنگ با هم می پرداختند.

لیست مدعیان ایلخانی

و در ادامه شاهزادگان دیگر دودمان‌های مغول که به مقام ایلخانی رسیدند و یا ادعای این مقام را داشتند و حتی گاهی شاهزادگانی با نسب‌های ساختگی ادعای تاج و تخت را داشتند از جمله:

1       - ارپاوگان در سال 736 ق/ 1335 م

2       - موسی‌خان پسر علی پسر پایدو از شوال تا  ذیحجه 736 ق/ 1335 م

3       - محمدخان پسر منگو تیمور پسر هولاکو... ذیحجه 737 ق/ 1336 م

4       - ساتی‌بیک دختر الجایتو از 739 تا 741 ق/ 1338 تا 1340 م

5       - شاه ‌جهان تیمور پسر آلافرنگ پسر گیخاتو 739 تا 740 ق/ 1338 تا 1339 م

6       - سلیمان‌خان پسر یشموت پسر هولاکو 741 تا 745 ق/ 1340 تا 1344 م

7       - طغا تیمورخان از 736 تا 753 ق/ 1335 تا 1352 م

8         - انوشیروان(دست نشانده ملک اشرف) از 744 تا 759 ق. (1343 تا 1359 میلادی)

انوشیروان و ملک اشرف و انقراض دولت ایلخانیان/ 759 قمری/ 1359 میلادی

آخرین فرد ایلخان که انوشیروان نام داشت و ظاهراً از خاندان ایلخانان هم نبود، دست نشانده ملک اشرف از امیران چوپانیان بود. با وجودی که ملک اشرف، این ایلخان تازه را ملقب به انوشروان عادل کرد، اما در حقیقت از سلطنت جز همین نام برای او چیزی باقی نگذاشت زیرا او خود همه کاره امور بود. تا این که سرانجام دولت ایلخانان با قتل ملک اشرف «759 ق / 1358 م» منقرض شد.

به این ترتیب دوران ایلخانان در بی نظمی و هرج و مرج چاره ناپذیری خاتمه یافت. به طوری که پایان این عهد، ظهور دوباره ملوک الطوایف در عرصه فرمانروایی، و صحنه بروز نهضتهای مختلف شد .

ایران پس از ایلخانان برای 35 سال، صحنه منازعات و کشمکشهای امیران و حاکمان محلی شد تا اینکه تیمور لنگ گورکانی به حاکمیت سرزمینهای پرشیان رسید.

تیمور لنگ و سلسله سلاطین تیموری/ گورکانیان/ تیموریان

امیر تیمور گورکانی

(دوران سلطنت از 771 تا 807 هجری قمری/ از 1370 تا 1405 میلادی)

دوران کودکی و تبار تیمور

در سال 736 ه.ق. كه ابوسعید بهادر خان (آخرین ایلخان جوان و نیرومند سلاطین مغول در ایران) درگذشت، حكومت ایلخانان مغول دچار هرج و مرج گردید. در همین زمانها ، ‌در خاندانی از ایل " برلاس " در شهر كش واقع در جنوب سمرقند فرزندی زاده شد كه تیمور نام گرفت و ‌تیمور یا " تمر " یا " دمر" در ترکی به معنای آهن است.

وی بنیانگذار سلسله تیموریان شد كه از حدود سال 771 تا 911 ه.ق./ 1370 تا 1495  دوام آورد (در کل 125 سال)  و در تاریخ ایران به نام " سلسله سلاطین تیموری " یا " گوركانیان " یا "‌تیموریان " شهرت یافت. بعدها كه مورخان نسب نامه ای برای او درست كردند ، نسب او را به امیر " قراجارنویان " برلاس از خاندان چنگیز خان رساندند، ولی هیچ دلیلی بر صحت این ادعا در دست نیست.

هنگام تولد تیمور،‌ بلاد ماوراء النهر چون دیگر سرزمینهایی تحت حكومت اعقاب چنگیز، سخت پر آشوب و مشوش بود و دوران جوانی او در این آشوبها سپری گردید. وی در این سالها به آموختن فنون سپاهیگری و سواری و شكار و تیراندازی مشغول شد . با این حال، حوادث زندگانیش تا حدود بیست و چهار سالگی چندان روشن نیست. اول بار او را در سال 762 ه.ق. جزو همراهان امیر حاجی برلاس می یابیم كه از برابر سپاه تغلق تیمور (‌حكمران كاشغر، و از بازماندگان جغتای فرزند دومی چنگیز) به خراسان گریخت .

کاشغر سال 2009 میلادی

تیمور در خدمت تغلق تیمور حکمران کاشغر

پس از آن ، تیمور به خدمت تغلق تیمور درآمد و از سوی او به حكومت شهر كش منصوب گردید . با مراجعت تغلق تیموری به كاشغر، تیمور در قلمرو حكوممتی خود ، استقلال یافت و به تدریج سیطره خود را بر سرزمینهای اطراف گسترش داد .

در این روزگار بود كه امیر قزغنی ( پسر امیر مسلای پسر امیر قزغن )‌ كه از كشته شدن عموی خود ، امیر عبدالله ، به دست امیر بیان سلدوز رنجیده خاطر بود و قصد گرفتن انتقام داشت ، ‌به ماوراء النهر آمد و امیر بیان را مغلوب و منهزم ساخت . جمعی از امرای منطقه از جمله تیمور بدو پیوستند و از جانب او به حكومت شهرها و بلاد ماوراء النهر منصوب شدند .

امیر تیمور گورکانی

در این میان تیمور هم به حكومت شهر كش نامزد گردید . از این گذشته ،‌ تیمور خواهر امیر حسین (اولجای ترُكان)‌ را به زنی گرفت و این امر خود ، بر اعتبار او افزود . لقب "گوركان " هم كه در ترُکی به معنای داماد است ، از همین ازدواج برای تیمور حاصل شد و عنوان او و سلسله اش قرار گرفت .

اندكی بعد ،‌ تغلق تیمور برای بار دوم به ماورء النهر لشكر كشید و امیر حسین را مغلوب نمود . تیمور باز به خدمت تغلق تیمور درآمد و در حكومت شهر كش مستقر گردید . اما تیمور كه چند روزی امارتی

زوال سلسلة تیموریان هند شاه جهان

وقتی كه جهانگیر مرد، جهان شتابزده از پنهانگاهش در دكن بیرون آمد و خود را امپراطور نامید و همة برادرانش را كشت تا آرامش خاطر به دست آرد. عادات افراط، تندی، و ستمگری را از پدر به ارث برده بود. هزینة دربار جهان، و حقوقهای گزافی كه به تعداد زیاد صاحبان مقامات و مناصب پرداخته می‌شد،   

بیش از پیش، درآمدی را كه صنعت و تجارت پررونق مردم تولید می‌كرد می‌بلعید. رواداری دینی اكبر، و بی‌تفاوتی مذهبی جهانگیر، هر دو از میان رفت؛ وی به دین اسلام بازگشت؛ به زجر و آزار مسیحیان پرداخت و دست به ویرانی بی‌ترحم و كلی معابد هندو زد.

شاه جهان، با نشان دادن سخاوتمندیش به دوستان و فقرا، و باذوق هنری و تمایلش به آراستن هند به زیباترین آثار معماریی كه تاكنون دیده شده است، و با عشق به همسرش ممتازمحل، تا حدی آبرویی برای خود دست و پا كرد. بیست و یك ساله بود كه با ممتاز محل ازدواج كرد؛ از زن دیگرش دو فرزند داشت. ممتازمحل، در مدت هجده‌سال، چهارده فرزند برای شوهر خستگی‌ناپذیرش آورد و در سی و ‌نه سالگی، هنگام زادن آخرین بچه، چشم از جهان فرو بست- شاه‌جهان، تاج‌محل عالی و مجلل را ساخت تا آرامگاه خود و همسرش باشد، و هم از وی یادگار بماند. سپس عیاشی پیشه كرد و كارش به رسوایی كشید. تاج‌محل زیباترین مقبره‌های جهان، و یكی از صدها شاهكاری بود كه شاه‌جهان خصوصاً در آگره و در دهلی‌نو، كه بنا بر نقشة او توسعه داده شده بود، ساخت. خرج سنگین این كاخها، تجمل دربار، جواهرات زیاده از حد تخت‌طاووس نشانة میزان مالیاتی بود كه ویرانگر هند بود. با اینهمه، اگر چه یكی از سخت‌ترین قحطیهای تاریخ هند در عهد شاه‌جهان پیش آمد، سی سال حكومت او نشانة اوج رونق و اعتبار هند است. وی شاهی پرجلال و فرمانروایی قابل بود، و اگر چه جانهای بیشماری را در جنگ با بیگانگان بر باد داد، باز برای یك نسل كامل صلح را به سرزمینش باز آورد. مونتسستوارت‌الفینستن، كه حكمران بزرگ بریتانیایی بمبئی بود، می‌نویسد:

آنهایی كه به وضع كنونی هند نگاه می‌كنند ممكن است چنین تصور كنند كه نویسندگان بومی در باب آبادانی پیشین هند مبالغه كرده‌اند؛ اما شهرهای متروك و كاخهای ویران و كاریزهای مسدود، كه هنوز هم دیده می‌شود، با مخازن عظیم و آب‌بندهایی كه در میان جنگلهاست، و سنگفرشها، چاهها، كاروانسراهای فروریخته، راههای شاهی، و شهادت مسافران آن زمان در متقاعد كردن ما همداستانند كه آن مورخان دلایل خوبی برای این تعریف و ستایش داشته‌اند.

شاه‌جهان، كه سلطنت را با قتل برادرانش آغاز كرد، از كشتن پسرانش غافل ماند؛ و مقدر چنین بود كه یكی از آنها سرنگونش كند. در سال 1657 قدرتمندترین این فرزندان، یعنی اورنگ‌زیب، از دكن قیام كرد. شاه‌جهان، مثل داوود، به سردارانش دستورهایی داد كه سپاه شورشی را شكست دهند و، اگر مقدور باشد، پسرش را زنده دستگیر كنند

بعد، ‌تغلق تیمور برای بار دوم به ماورء النهر لشکر کشید و با امیر حسین برادر زن خود، همراه گردید و به خوارزم و خراسان رفت و چون در تعقیب او بودند،‌ آواره و سرگردان شد. این دوران سرگردانی برای وی بسیار دشوار و پر حادثه بود،‌ تا آنجا که در سیستان،‌ در حین کشمکش و جنگ و جدال با مردم و احتمالاً ‌به علت دزدی یا راهزنی،‌ از ناحیه پا و شانه راست زخمی توان فرسا برداشت که آثار آن تا پایان عمر باقی ماند. به همین علت او را ” لنگ ” خواندند و هم اکنون نیز در اروپا به نام “تامرلان” ( تیمورلنگ)‌ شهرت دارد.

پس از التیام جراحات،‌ تیمور باز به همراه امیر حسین به ماوراء النهر تاخت و سمرقند را متصرف شد (سال ۷۶۳ ه.ق.). هر چند اندکی بعد الیاس خواجه توانست آن دو را شکست دهد (جنگ لای)، ولی بر سمرقند دست نیافت. دیری نگذشت که میان این دو امیر رقابت در گرفت و دوستی آنان به دشمنی مبدل گردید. به خصوص که الجای ترکان (زن تیمور و خواهر امیر حسین)‌ نیز در این میان در گذشت و آخرین رشته ارتباط بین آن دو امیر بلند پرواز گسسته شد. سرانجام امیر در این مبارزه پیروز شد و در ماه رمضان سال ۷۷۱ ه.ق. امیر حسین با دو پسرش کشته شدند. تیمور پس از پیروزی بر رقیب، قوریلتا، (شورا) یی مرکب از علما و امرا و وجوه و اعیان ماوراء النهر تشکیل داد که در این قوریلتا،‌ تیمور به سلطنت انتخاب شد.

این سال (۷۷۱ ه.ق.) ر امی توان سال آغاز سلطنت مستقل و مبدا تاسیس سلسله تیموریان دانست. تیمور که تنها به حکومت ماوراء النهر سر فرود نمی آورد،‌ همراه به سرزمینهای اطراف خود دست اندازی می کرد. وی در خلال سالهای ۷۷۳ ه.ق. تا ۷۸۱ ه.ق. چهار بار به خوارزم لشکر کشید و سرانجام آن ایالت را ضمیمه ممالک خویش ساخت. در ضمن این لشکرکشیها، وی به سمت کاشغر و مغولستان و سرزمین اویغورها نیز حمله برد و قمرالدین دوغلات را به دشت قبچاق متواری ساخت. تیمور در تعقیب او به دشت قبچاق در آمد و نواحی بین سیحون و دریاچه خوارزم تا دریاچه خزر را مسخر ساخت و حکومت آن مناطق را از جانب خود به توقتمش خان (یکی از شاهزادگان دودمان جوجی پسر چنگیز)‌ سپرد. پس از آن به خراسان تاخت و سپاه ملک غیاث الدین را در هم شکست و شهر هرات را تصرف کرد (‌۷۸۳ ه.ق.)‌.

اگر چه اهالی این شهر دست به قیام زدند،‌ ولی تیمور در سال ۷۸۵ ه.ق.آن شهر را به طور قطع به تصرف خود درآورد و با قتل ملک غیاث الدین کرت و متعلقان او حکومت خاندان آل کرت را برانداخت. در بازگشت تیمور به ماوراء النهر، خواجه علی موید (آخرین فرد از سربداران سبزوار) از در اطاعت در آمد. در سال ۷۸۶ ه.ق. تیمور مازندران را به تصرف خود درآورد و در تعقیب امیر ولی تا ری وسلطانیه پیش رفت و درسال ۷۸۷ه.ق. به آمل بازگشت. در این هنگام سید کمال الدین پسر میر قوام الدین مرعشی معروف به “گندمیر” (میربزرگ) به قدم اطاعت پیش آمد و تیمور مازندران را همچنان به اولاد سید قوام الدین سپرد و به سمرقند بازگشت.

در سال ۷۸۸ ه.ق. تیمور برای جلوگیری از تحریکات سلطان احمد جلایر از جیحون گذشت. در این سفر جنگی که سه سال به طول انجامید و به “یورش سه ساله”‌ شهرت یافت، وی همدان و تبریز را متصرف شد و در گرمرود آذربایجان، امیر ولی را گرفتار و هلاک نمود. همچنین به سرکوبی ملک عزالدین لر شتافت و بر او دست یافت. در همین سفر خواجه علی موید که در رکاب امیر تیمور بود به زخم تیری هلاک شد.

حمله تیمور گورکانی به ایران

شـــــرح

دودمان تیموریان

تیمور گورکانی

تیمور در توابع سمرقند در شهر قِش یا کِش که امروزه شهرسبز نامیده می‌شود در ترکستان قدیم و ازبکستان فعلی در ۷۳۶ ه‍.ق / ۱۳۳۵ م دیده به جهان گشود و خیلی زود در سوارکاری و تیر اندازی مهارت یافت. پدرش تراغای، از جنگجویان ایل برلاس بود که طایفه‌اش در این نواحی از قدرت و نفوذ محلی برخوردار بودند. در ۷۶۱ ه‍.ق / ۱۳۶۰ م، فردی به نام تغلق تیمور، از نوادگان جغتای، از ترکستان به ماوراءالنهر لشکر کشید. حاجی برلاس که دفاع از شهر کش را در مقابل این مهاجم دشوار یافت، دفاع از ولایت را به پسر تراغای یعنی تیمور سپرد که در آن هنگام ۲۵ سال داشت.

دانش و هنر در زمان تیموریان

تیمور با اینکه بسیار خونریز بود ولی به دانش و هنر کشش نشان می‌‌داد، از اینرو هنرمندان و صنعتگران از کشتارهایش در امان می‌‌ماندند. فرزندان او نیز سیاست بنیادگذار دودمان تیموریان را پی گرفتند که می‌‌توان به تأسیس رصدخانه، مسجد و مدرسه اشاره کرد. هنر مینیاتور نیز در این دوره از تاریخ ایران به اوج خود رسید. خلیل نوهء تیمور كه بدو هیچگونه شباهتى نداشت، اهتمام كامل به رفاه و سعادت مملكت معطوف داشت و خدماتى به علم و ادب كرد. شاهرخ طرفدار جدى علوم و صنایع بود و مسجد و بقعهء مقدس رضوى كه زیارتگاه شیعیان است از اوست. پسر او، الغ‌بیك فرمان داد زیجى ترتیب دادند. حسین‌بن بایقرا نیز حامى علوم و ادبیات بود. ابوسعید پادشاه توانا، با کفایت، هنر دوست این خاندان نیز خود هنرمند بود. او طرفدار متصوفه و اهل عرفان بود و مشایخ صوفیه را گرامی می‌‌داشت و بعد او بود که خاندان تیموریان به صوفی گری روی آوردند.

بازماندگان تیموریان

نوادگان پادشاهان تیموریان هنوز ساکن ایران هستند و اکثریت آنان در نواحی اطراف تهران(به ویژه رودهن) و همدان پیرو مسلک صوفی گری هستند. زبان مادری بازماندگان این سلسله گویشی از ترکی است که خاص و ویژه خودشان است و پیوندهای خانواگی در بینشان بسیار رایج است. گفته می‌شود آنان بعضا شاخه‌ای از اهل حق نیز می‌‌باشند. ولیکن اختلاف عقیدهٔ بسیاری بین آنان و دیگر پروان اهل حق است. برای مثال سبیل خود را کوتاه نگاه داشته، محمد را خاتم انبیا دانسته و حتی علی را تنها یک انسان اما با روحیات خداوندی می‌‌شناسند.

همچنین گفته می‌شود آنان همچنین به مانند اجداد خویش و بر خلاف دیگر پیروان اهل حق، به علم و هنر بسیار علاقه داشته و در کارهای اقتصادی سالم بسیار فعال هستند.