روشهای تربیتی امام سجاد انسان، مستعدّ اتصاف به همهی کمالات است امّا وصول به آنها در گرو تربیت صحیح میباشد و برای رسیدن به هدف والای قرب الیالله باید بهترین شیوهها را انتخاب نمود. به یقین برترین روشها تنها در کلام و سیرهی انسانهای کامل هر عصر و زمان جست و جو میشود و چنین انسانهایی برای همهی عصرها و زمانها جز معصومین: کسی نیست. این مقال در پی آشنایی با اهداف تربیتی امام سجّاد براساس صحیفهی سجادیه، دعای ابوحمزهی ثمالی و سیرهی رفتاری آن حضرت است

•امام سجاد (ع) در دعای 42 در عبارت های گهر بار 7و8 می فرمایند :

« خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست و ما را  از كسانی قرار ده كه به ریسمان او چنگ زده اند و در تشابهات به پایگاه او پناه آورده اند. و در سایه او مسكن گزیده اند و در پرتو طلوع او هدایت شده اند و به فروغ و روشنی او اقتدا كرده اند و از مشعل او نور گرفته ند و از غیر او هدایت نمی طلبند. خدایا همانگونه كه به وسیله قرآن حضرت محمد (ص) را نشانه ای برای راهیان به سوی خودت نصب فرمودی و عترت طاهرینش را شاهراه رضایت خودت قرار دادی پس بر او و خاندانش درود فرست.»

همچنان كه از دعای امام سجاد (ع) بر می آید كه بهترین الگو و نمونه پیامبر اكرم (ص) و عترت پاك ایشان است كه می توانیم با سرمشق قرار دادن آن بزرگواران راه صحیح تربیت را از غیر آن تشخیص دهیم.

•     ب) روش محبت

از نیكوترین و اساسی ترین روشهای تربیت روش محبت است كه بیشترین تناسب را با فطرت آدمی و سرشت انسانی دارد. نیروی محبت در تربیت نیروی محركه و تحول آفرین است . محبت اگر درست و به اعتدال به كار گرفته شود تاثیر شگفتی در تحقق تربیت دارد.

امام سجاد (ع) در دعای 20 عبارت گهربار 7 می فرمایند:

« پروردگارا بر محمد و آل او درود بفرست و دشمن سخت دشمنان را درباره ی من به دوستی تبدیل كن و حسد و بدخواهی سركشان را به محبت تغییر ده و بدگمانی صالحان را به اطمینان و دشمن نزدیكان را به دوستی و بد رفتاری خویشان را به خوش رفتاری و  خوار كردن نزدیكان را به یاری و دوستی مدارا كنندگان را به دوستی واقعی و رفتارهای اهانت آمیز را به آمیزش نیك و تلخی ترس از ستمگران را به شیرینی ایمن مبدل فرما.»

نتیجه می گیریم محبت حقیقی به پیامبر اكرم (ص) و خاندان آن حضرت بهترین عامل برای اصلاح مردمان و انصاف آن به كمالات است.

•      ج) روش عبرت

عبرت از عبور به مفهوم نفوذ كردن و گذشتن از میان چیزی گرفته شده است. روش عبرت راهی است در تربیت آدمی كه او را به سوی بصیرت سوق می دهد.

اگر انسان عبرت پذیر شود و بیاموزد كه به حوادث روزگار و آنچه بر دیگران رفته است. بر دیده عبرت بنگرد می تواند به بصیرتی راهگشا در زندگی دست یابد. و بهترین زمینه را برای تربیت خود فراهم نماید

اگر تاریخ عالم را  بخوانی                             مراتب را یكایك باز دانی

ا

مام سجاد (ع) در دعای 27 عبارت های گهربار 6و9 كسانی را كه در جنگ بدر علیه پیامبر بر جنگ خاتسته بودند نفرین می كند و می فرمایند:

« بارخدایا زنانشان را از بارداری عقیم كن و صلب مردانشان را خشك فرما و نسل چهار پایان و گاو و گوسفندشان را قطع كن و بر آسمانشان اجازه باریدن و بر زمینشان اذن روییدن مده.

بارخدایا همه دشمنانت را به این سر نوشت گرفتاركن در هر سرزمینی كه باشند چه در هند ، روم ، تركستان ،خزر ، حبشه و ، نوبه ، سرزمین سقالبه و دیلمان و دیگر طوائف مشركین كه نام و نشانشان بر ما معلوم نیست و توبه علم خود شمارشان را می دانی و به قدرت خود برایشان اشراف داری.»

وای بر ما كه نكند بر اثر دشمنی و مخالفت با خاندان و عترت پیامبر (ص) مشمول دعای امام سجاد (ع) شویم.

د) روش تذكر

تذكر اعمال ذكر است یعنی یاد آوردن و یاد آور شدن د. آنچه انسان از آن در غفلت است یا آن را به فراموشی سپرده است.

تعلق انسان به دنیا فریبنده و غفلت زاست و آدمی را از یاد حق و رویكرد به حقیقت باز میدارد و موجب دوری آدمی از مقصد تربیت می شود.  یاد مرگ انسان را از فرورفتن در دام دنیا بازی و سركشی آدمی را مهار می كند.

امام سجاد (ع) در دعای یك عبارت گهربار 6 می فرمایند :

« خداوند در زندگی هر یك از آفریدگان ، اجلی را معین نموده و برای آن پایانی را منظور داشته است كه با گذر ایام عمر به سوی آن گام بر می دارد و با سپری شدن گام بر می دارد و با سپری شدن لحظات روزگار ، آن اجل فرا می رسد و آنگاه كه آخرین قدم را بر می دارد و عمر او به پایان می رسد . خداوند جان او بگیرد و به سوی مقصدی كه دعوتش فرموده است یعنی ثواب وافر و بهشت برین یا شقاوت و دوزخ الهی رهسپار سازد .»

ه) روش توبه

توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشتن است . برخی لغت شناسان در معنای آن قید معصیت و گناه را افزوده اند و گفته اند توبه رجوع و بازگشت از معصیت و گناه است .

انسان هم در توفیق برای توبه و هم در پذیرش توبه به خدا نیاز دارد .

یاد ده ما را سخن های دقیق = كه تو را رحم آورد آن ای رفیق

 هم دعا از تو اجابت هم ز تو= ایمنی از تو مهابت هم ز تو

محبت و رحمت خدای متعال به بندگان بصورت توبه جلوه می كند.

در سایر رحمت ناشی از توبه است كه آدمی توفیق زندگی انسانی می یابد .

نقش توبه در تربیت آدمی نقش اساسی است . توبه وسیله اساسی جبران گذشته و دمیدن روح امید و نشاط به زندگی و اصلاح مسیر به سوی كمال حقیقی است . از این رو توبه بهترین وسیله تربیت آدمی است .

امام سجاد (ع) در دعای 31 عبارت های گهربار 15 و 16 می فرمایند:

« و تو خود ای پروردگار من در كتاب محكمت فرموده ای كه توبه را از بندگانت می پذیری و از زشتی گناهان در می گذری و توبه كننده گان را دوست داری پس بر اساس وعده خود توبه ام را بپذیر و همانطور كه ضمانت نموده ای از گناهانم بگذر و چنانكه شرط فرموده ای محبت را بر من لازم فرما و من هم تعهد می كنم كه به آنچه پسند تو نیست بر نگردم و ضمانت می نمایم كه به كاری كه مورد نكوهش توست بازنگردم و پیمان می بندم كه از تمام گناهانم دوری كنم.»

از بیانات امام سجاد چنین دریافت می شود كه توبه جبران كننده و اصلاح گراست . زیرا توبه از مقوله لفظ نیست تا آدمی خود را بفریبد .توبه یك حالت روانی و یك حالت روحی و بلكه یك انقلاب روحی در انسان است.

نتیجه گیری

در وصف صحیفه سجادیه می توان گفت كه صحیفه سجادیه تجلی فروغ قرآن ، ظهور حقیقت عرفان و درخشش ژرفاب برهان است.

گلبانگ عاشقانه عارفان و گلواژه عارفانه مشتاقان است.

دل در زلال آن صفا می گیرد و جان در پرتو آن جلا می یابد.

در دعاهای عارفانه و عاشقانه آن امام همام نكات بسیار جالب و دقیق در مورد خلقت انسان ، ضرورت و اهمیت تربیت ، موانع و مقتضیات تربیت ، اصول تربیت ، روش های تربیت ، آورده شده است . دعاهای گهربار آن حضرت مملو از طراوت و شادابی و عطر دل انگیز تربیت و پرورش است.

سطر سطر آن بر صحیفه جان نور جانان می پاشند و واژه واژه آن در ذدل محبان فروغ یزدان می نشاند دل ها را آماده تربیت می كند و مسیر خلیفه اللهی را برای انسان روشن می كند.

مقاله را با فرازی از دعای 54 آن امام همام (ع) به پایان می رسانیم.

« اگر دیگری شب را صبح می كند در حالی كه اطمینان و امیدی به غیر تو دارد ، من چنین نیستم بلكه صبح می كنم در حالی كه تو در همه امور مورد اطمینان و محل امید منی ، پس عاقبت همه كارها را برایم خیر قرار بده و مرا از گمراهی های بلاها و آزمایشات نجات ده ، به رحمتت ای مهربانترین مهربانان .»