تبیان، دستیار زندگی

نوشته ی دكتر حسین مفتخرى بر گرفته از http://tarikheslam.com/history-articles/item/1378-اوضاع-سیاسى-مذهبى-ایران-در-آستانه-ظهور-اسلام.html


تحقیق پیرامون چگونگى و چرایى گسترش نسبتا سریع دیانت اسلام در ایران در قرون اولیه هجرى از جمله مباحثى است كه هنوز مورد توجه و عنایت پژوهشگران عرصه تاریخ است. آگاهى از چند و چون اوضاع سیاسى, مذهبى ایران در آستانه ورود اعراب مسلمان ما را در فهم علل و عوامل ترك آئین قدیم و گروش به سوى اسلام از سوى ایرانیان رهنمون مى سازد. مدعاى مقاله حاضر این است كه حاكمیت ساسانى در آخرین ایام خود گرفتار بحران در ساختارهاى سیاسى, مذهبى شده بود و این امر بیش از هر چیز در سقوط ایشان دخیل بود

جغرافیاى مذهبى
ظهور آیین هاى نوظهور داخلى, همچون آیین مانى و مزدك, علاوه بر آن كه موجبات نفوذ مذاهب خارجى چون مسیحیت و آیین بودایى را در قلمرو ساسانى فراهم آورد, بر هم خوردن نظم و توازن اجتماعى موجود را نیز نشان داد, و از تزلزل مبادى فكرى جامعه اى خبر داد كه مدعى وحدت اندیشه و ثبات فكرى بود. در واقع, عدم موفقیت آیین رسمى در سوق دادن تمامى قلمرو ساسانى به سوى مذهبى واحد, از ماهیت نسبتا غیر ترویجى این مذهب بخصوص در آن دوران نشإت مى گرفت; زیرا اصولا این آیین بیش تر به آریایى هاى ایرانى اختصاص داشت و داعیه جهان شمولى نداشت و روساى آن داعیه نجات و رستگارى كلیه ابناى بشر را نداشتند.(20)
آیین رسمى در دوران پایانى خود, كاملا جنبه دفاعى به خود گرفته بود و ظاهرا جزاى خروج از این آیین قتل بود(21) و یا حداقل موجب حرمان از ارث و محرومیت از حق مالكیت مى شد.(22) اگرچه طى فرمان هایى گذار از دینى و گرایش به دین دیگر منع شده بود, اما این دستور بیش تر متوجه زرتشتیان بود(23) و از روحیه دفاعى آیین زرتشت و عقب نشینى در مقابل حریفان خبر مى داد. در حقیقت آیین زرتشت در دوره هاى پایانى, شكوه و عظمت پیشین و شور و نشاط اولیه را از دست داده بود و تغییر كیش از آیین زرتشت به مسیحیت امرى عادى بود ولى فقط در موارد معدودى از خلاف آن سخن رفته است, كه آن هم به نظر مى رسد بیش تر براى دستیابى به نعمات شاهى و لذات دنیوى بوده است.(24) حتى پس از چندى, این آیین جذابیت خود را براى طبقات بالاى جامعه نیز از دست داد; تا جایى كه مثلا در روزگار خسرو اول, یك اسقف عیسوى به جرم این كه چند تن از اعضاى خاندان شاهى را غسل تعمید داده بود به مرگ محكوم شد. (25)

بررسى جغرافیاى مذهبى ایران مقارن با سقوط ساسانیان, علاوه بر این كه نشان مى دهد دین زرتشت رونق گذشته خود را از دست داده و ادیان جدیدى در جامعه ایجاد گردیده بود, از آمادگى روانى مردم براى توجه به آیینى جدید كه افق هایى نو را به روى آن ها مى گشود نیز حكایت مى كند. در همین راستا با آن كه اطلاعات دقیقى از میزان نفوذ ادیان غیر زرتشتى در قلمرو ایران اواخر عهد ساسانى در دست نیست, این امر مسلم است كه فشار روزافزون دیگر عقاید و آیین ها بیش از پیش عرصه را بر پیروان زرتشت تنگ مى كرد.
در واپسین روزهاى عهد ساسانى كانون هاى مسیحیت در سراسر قلمرو ساسانیان به چشم مى خورد اما نفوذ آن ها در استان هاى غرب و جنوب غربى, به واسطه نزدیكى با مراكز مسیحى و همسایگى با روم و نیز به دلیل وجود اقوام سامى نژاد و اسكان اسراى رومى, به مراتب بیش تر بود. ساكنان این نواحى, كه سرزمینشان از قدیم الایام صحنه تلاقى افكار و مذاهب گوناگون بود, به رغم مجاهدت روحانیان زرتشتى, ادیان دیگرى داشتند و در حالى كه اكثریت آنان را پیشه وران و بازرگانان تشكیل مى دادند, مسیحیت در میانشان بیش تر گسترش یافته بود.(26)
آیین مسیح تا قرن چهارم میلادى علاوه بر ارمنستان در میان گروه هاى كثیرى از مردم سوریه, اعراب بین النهرین و بخش هایى از ایران نفوذ كرده بود.(27) در خوزستان نیز مسیحیت بشدت تشكل یافته بود, تا آن جا كه انوشیروان نیز بر انبوهى آن قوم تإكید داشت.(28) آئین نسطورى كه از سوى امپراطورى روم تحت تعقیب بود, در همه جاى شاهنشاهى ساسانى مراكز اسقف نشین دایر كرد. نسطوریان بر آن بودند كه علاوه بر گرگان و رى كانون تمامى فعالیت هاى تبلیغاتى خود را در مرو, شهر مرزى و مهم خراسان ساسانى مستقر سازند.(29) گرچه در این سرزمین دین رسمى آیین زرتشت بود(30) نفوذ مسیحیت از آن هم فراتر رفت به گونه اى كه در سده بعدى وقتى اعراب به بخارا وارد شدند, در آن شهر یك كلیساى مسیحى یافتند.(31)
علاوه بر نسطوریان, یعقوبیان نیز در ایران پایگاه هایى داشتند. در عهد خسرو اول و دوم اسراى یعقوبى در خراسان و سیستان, هم چنین گیلان و طبرستان اسكان داده شدند و در واپسین روزهاى حكومت ساسانیان, اسقف نشین هاى یعقوبى در هرات, سیستان و آذربایجان نیز تإسیس شده بودند(32) و شمار مسیحیان در این زمان در استان هاى بین النهرین, ارمنستان و گرجستان كه فرمانبردار ایرانیان بودند بیش تر بود(33) و مسیحیت در ایران چنان ریشه دوانده بود كه برخى برآنند كه اگر اسلام نرسیده بود, مسیحیت جایگزین آیین زرتشت مى شد.(34)

با استقرار تدریجى تركان در نواحى شرق و شمال شرق ایران, آیین بودا نیز به توسعه مراكز تبلیغى خود پرداخت و در شهرهاى خراسان شرقى گسترش یافت; زیرا حاكمیت ساسانیان در شرق ایران تضعیف شده بود و بودائیان از جانب تركان كه بیش از همه با آنان همراه بودند, كمتر احساس خطر مى كردند. به این ترتیب فعالیت بودائیان, همچون تبلیغات مسیحى, در سغد و ماورإالنهر, كه مانند بین النهرین محل برخورد آرإ و افكار گوناگون و مإمن و پناهگاه مخالفان آیین رسمى به شمار مى رفتند, خصوصا در میان تركان رواج یافت; و تنها در میان ایرانیان ساكن آن نواحى كه به دین زرتشت به عنوان میراث پدرانشان وفادار بودند, گسترش چندانى نیافت.(35) گسترش آیین بودا به حدى بود كه تا هرات هم پیش رفت. طى كاوش هایى در مرو, كتابى بودایى به زبان سانسكریت پیدا شد به همراه آثار دیگرى كه از وجود یك دیر بودایى در پایان عهد ساسانى حكایت مى كرد.(36) به هر حال, در نواحى شرقى خراسان, آیین بودا بیش ترین نفوذ مذهبى و فرهنگى را در دوره هاى پیش از اسلام دارا بود,(37) و این گرایش در شرق نشان مى دهد كه طبع ایرانیان شرقى نیز با ساسانیان چندان سازگار نبوده است.(38)
گرچه یهودیان هم مانند مسیحیان, مورد كینه و عداوت پیروان دین زرتشت قرار داشتند, اما به ایشان همچون مسیحیان, به چشم عمال دشمن نگاه نمى كردند; زیرا دین یهود, دینى تبلیغى و تبشیرى نبود و براى گسترش خود در میان جوامع دیگر نمى كوشید. یهودیان كه از دیرگاه دشمنان سوگند خورده امپراتورى روم و در نتیجه از حامیان منافع ایران بودند, نه تنها خطر سیاسى براى دولت ساسانى محسوب نمى شدند, بلكه در مواردى, همچون واقعه حمله خسرو پرویز به اورشلیم, به حمایت از دولت ساسانى مى پرداختند.(39) از نظر اقتصادى نیز تجارت یهودیان مورد پشتیبانى و حمایت ساسانیان بود كه آنان را چون وزنه اى در برابر روم شرقى قرار مى داد.(40) آنان نیز همانند بودائیان در بین النهرین پراكنده بودند و حتى به آن سوى بابل در شرق فرات نیز راه یافته بودند و مراكز یهودىنشین در اغلب بلاد ایران از جمله سلوكیه و تیسفون و اصفهان و همدان یافت مى شد.(41)

مانویه از پرنفوذترین آیین هاى بومى ایران بعد از مذهب رسمى, بود كه مخفیانه به حیات خود ادامه داد و وسعت نفوذ آن در ایران هنگامى آشكار شد كه با سقوط ساسانیان, مانویان براى عرضه مجدد خود فرصت یافتند. مانویان در ایران عهد ساسانى تحت تعقیب قرار گرفتند و بیش تر به ماورإالنهر گریختند و با آن كه آن جا نیز دین زرتشت دین حكام آن منطقه بود, مانویان همچون بودائیان و نسطوریان پناهگاه امنى یافتند و از آزادى نسبى برخوردار گشتند. در حقیقت, گسترش نفوذ این مذهب در شرق و غرب امپراتورى ساسانى, از عمق و ریشه دار بودن آن در موطن اصلى خود حكایت مى كند.
با قتل عام مزدكیان و رهبران آنان, این فرقه, مخفیانه به حیات خود ادامه داد و ضربات سختى كه بر پیكر آن وارد شد, مانع از تداوم اندیشه هاى مزدكیان تا قرون بعد, حتى در دوره اسلامى نیز نگردید. در همین رابطه, ابن ندیم, گزارشى از حضور گسترده مزدكیان و وارثانشان (خرمدینان) در شهرهاى مختلف ایران خصوصا در نواحى كوهستانى آذربایجان, دیلم, ارمنستان, حتى اصفهان و همدان ارائه مى دهد.(42)

نتیجه
گزارش هایى هرچند اندك از وجود فرق مختلف زرتشتى در اواخر عهد ساسانى,(43) مبین وجود تفرق و تشتت حتى در این آیین به ظاهر رسمى است. هم چنین شك و تردید نسبت به عقاید موجود و بى میلى به اعتقادات كهن, از دیگر تغییرات اساسى اى بود كه در نگرش مردم این عهد رخ نمود كه خود این امر حاصل برخورد افكار و نیز شرایط جدید و نوظهور بود. از سوى دیگر امواج جریان هاى عقلى و فلسفه یونانى در ادوار پایانى حكومت ساسانى(44) بنیان اعتقادات كهن را به لرزه درآورد و اذهان بسته و راكد را به تإملى دوباره درباره ساختار اعتقادى خویش وادار ساخت. رواج روزافزون اندیشه زروانى نیز, كه اعتقاد به جبر و تقدیر را در اذهان زمزمه مى نمود, به گونه اى بود كه همراه با رشد تفكر بدبینى نسبت به دنیا, محتواى برخى از رسالات و اندرزنامه هاى این عصر را به خود اختصاص داد.(45) زهد و كناره گیرى از دنیا نیز كه نشانى از تإثیرات آیین هاى عرفانى بر مردم ایران بود, شور و نشاط اولیه را از بین برد و دلمردگى و یإس را حاكم ساخت. از سویى اعتقاد به جبر چنان شیوع یافته بود كه حتى در سخنان پادشاهى چون خسرو پرویز نشانى از آن یافت مى شد.(46) رشد این تفكر تا بدانجا بود كه پارسیان, خود از زوال ملك خویش سخن مى راندند و نشان آن را در وقوع زلزله ها و طوفان ها مى جستند.(47)
در شریعت رسمى, بیش از اعتقاد و اندیشه به اعمال و رسوم توجه مى شد و مردم از مهد تا لحد درگیر مقررات مذهبى بودند و هر فرد در طول شبانه روز, بر اثر اندك غفلت, دستخوش گناه و گرفتار پلیدى و نجاست مى شد.(48) تصلب و قشرىنگرى مذهب رسمى همراه با رسوم و آیین هاى خشك و خسته كننده كه از احكام رنجآور و بیهوده سرشار شده, و تإثیر خود را از دست داده بود, از دیگر دلایل گرایش به اسلام قلمداد شده است كه خلاصگى و سادگى آیین و بى اعتبار كردن خون, نژاد, و امتیازات پدران از ویژگى هاى بارز احكام فقهى آن بود.(49) شایان توجه است كه ایران تنها در نبرد نظامى در مقابل اعراب عقب نشینى نكرد, بلكه دین كهن و تشریفاتى زرتشت نیز مى بایست در برابر آیین یكتاپرستى كه سهولت و قابل فهم بودن احكامش آن را نیرومند ساخته بود, تسلیم مى گردید.(50)

پى نوشت ها
*. دانشیار دانشگاه تربیت معلم تهران
1. آرتور كریستین سن, وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهى ساسانیان, ترجمه و تحریر مجتبى مینوى (تهران, نشریات كمسیون معارف 1314ش) ص ;32 ا.ك.س لمبتون, مالك و زارع در ایران, ترجمه منوچهر امیرى, چاپ سوم (تهران, علمى و فرهنگى, 1362ش) ص 55.
2. این چهار پادشاه عبارتند از: اردشیر اول, شاپور اول, شاپور دوم و خسرو اول.
3. جى. آ بویل. (گردآوردند), تاریخ ایران كمبریج, ترجمه حسن انوشه, چاپ اول (تهران, امیركبیر, 1368ش), (جلد سوم ـ قسمت اول) از سلوكیان تا فروپاشى دولت ساسانى, ص 234.
4. حسن بن محمد قمى, تاریخ قم, ترجمه حسن بن على قمى, تصحیح سیدجلال الدین طهرانى, چاپ دوم (تهران, طوس, 1361ش) ص 180.
5. ابى حنیفه دینورى, الاخبار الطوال, تصحیح فلادیمیر جرجاس, الطبعه الاولى (لیدن, بریل, 1888م) ص 79.
6. خزرها از شمال, ترك ها از شرق, اعراب از صحرا.
7. ن. پیگولوسكایا, شهرهاى ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان, ترجمه عنایت اله رضا, چاپ اول (تهران, علمى و فرهنگى, 1376ش) ص 306.
8. تئودور نولدكه, تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان, ترجمه عباس زریاب, چاپ اول (تهران, انتشارات انجمن آثار ملى, 1358ش) ص 491.
9. همان, ص 673.
10. قمى, همان, ص 180.
11. آرتور كریستین سن, ایران در زمان ساسانیان, ترجمه رشید یاسمى, چاپ پنجم (تهران, امیركبیر, 1367ش) ص 515.
12. ابى الحسن مسعودى, مروج الذهب و معادن الجوهر, تصحیح مفید محمد قمیعه (بیروت, دارالكتب العلمیه, 1406ه" ) ج 1, ص 291.
13. آ. اى كولسنیكف, ایران در آستانه یورش تازیان, ص 214.
14. كریستین سن, ایران در زمان ساسانیان, ص 162.
15. فرانتس التهایم, كمك هاى اقتصادى در دوران باستان, ترجمه امیرهوشنگ امینى, چاپ اول (تهران انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, 1369ش) ص 85.
16. پیگولوسكایا, پیشین, ص 469.
17. جى. آ بویل, پیشین, ج 3, قسمت اول ص 36.
18. همان.
19. همان, ص 55.
20. آرتور كریستین سن, ایران در زمان ساسانیان, ص 290.
21. تئودور نولدكه, پیشین, ص 312 و 479.
22. آرتور كریستین سن, پیشین, ص 341.
23. آ. اى كولسنیكف, پیشین, ص 176.
24. خسرو پرویز كه نسبت به یك عیسوى تغییر كیش داده مظنون گشته بود كه وى از روى عقیده یا به خاطر خوشى هاى دنیا این كار را كرده است, وى را به چهار میخ كشید و اموالش را ضبط كرد (همان, ص 178).
25. تئودور نولدكه, پیشین, ص 480.
26. ریچارد فراى, میراث باستانى ایران, ترجمه مسعود رجب نیا, چاپ سوم (تهران, علمى و فرهنگى, 1368ش) ص 359.
27. پیگولوسكایا, پیشین, ص 472.
28. ابى حنیفه دینورى, پیشین, ص 71.
29. فرانتس آلتهایم, پیشین, ص 168.
30. ریچارد فراى, عصر زرین فرهنگ ایران, ترجمه مسعود رجب نیا, چاپ دوم (تهران, سروش, 1363ش) ص 59.
31. ابوبكر نرشخى, تاریخ بخارا, ترجمه ابونصر احمدبن محمد, تصحیح مدرسى رضوى, چاپ دوم (تهران, توس, 1363ش) ص 170.
32. فرانتس آلتهایم, پیشین, ص 180.
33. آ. اى كولسنیكف, پیشین, ص 179.
34. عبدالحسین زرین كوب, تاریخ ایران بعد از اسلام, چاپ سوم (تهران, امیركبیر, 1362ش) ص 170.
35. و. و بارتولد, تركستان نامه (تركستان در عهد هجوم مغول), 2 ج, ترجمه كریم كشاورز, چاپ دوم (تهران, آگاه, 1366ش) ج 1, ص 402.
36. ریچارد فراى, پیشین, ص 47.
37. كلیفورد ادموند باسورث, تاریخ غزنویان, 2 ج, ترجمه حسن انوشه, چاپ دوم (تهران, امیركبیر, 1362ش) ج 1, ص 201.
38. على حصورى, آخرین شاه, چاپ اول (تهران, مولف, 1371ش) ص 58.
39. فرانتس آلتهایم, پیشین, ص 93 و 174.
40. ن. پیگولوسكایا, اعراب حدود مرزهاى روم شرقى و ایران, ترجمه عنایت اله رضا, چاپ اول (تهران, موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1372ش) ص 191.
41. حسن تقى زاده, از پرویز تا چنگیز, چاپ اول (تهران, فروغى, 1349ش) ص 30.
42. ابن الندیم; الفهرست, ترجمه محمدرضا تجدد, چاپ سوم (تهران, امیركبیر, 1366ش) ص 610.
43. ابوالفتح محمدبن عبدالكریم الشهرستانى, الملل و النحل, 3 ج, تصحیح شیخ احمد فهمى محمد (بیروت, دارالسرور, 1367ه") ج 2, ص 61 به بعد.
44. آرتور كریستین سن, پیشین, ص ;456 پیگولوسكایا, پیشین, ص 82.
45. ر.ك, عهد اردشیر, به اهتمام احسان عباس, ترجمه محمدعلى امام شوشترى, (تهران, انجمن آثار ملى, 1348) ص 100.
46. محمدبن جریر طبرى, تاریخ الامم و الملوك (تاریخ الطبرى), 6 ج (بیروت, عزالدین, 1407ه") ج 1, ص 428.
47. احمدبن یحیى بلاذرى, فتوح البلدان, تصحیح رضوان محمد رضوان (بیروت, دارالكتب العلمیه, 1398ه") ص 290.
48. آرتور كریستین سن, پیشین, ص 141.
49. سر توماس آرنولد, تاریخ گسترش اسلام, ترجمه ابوالفضل عزتى (تهران, دانشگاه تهران, 1358ش) ص 301.
50. آ. اى كولسنیكف, پیشین, ص 6.
منابع:
ـ ابن الندیم, الفهرست, ترجمه محمدرضا تجدد, چاپ سوم (تهران, امیركبیر, 1366ش).
ـ بارتولد, و. و, تركستان نامه (تركستان در عهد هجوم مغول), 2 ج, ترجمه كریم كشاورز, چاپ دوم (تهران, آگاه, 1366ش) ج 1.
ـ باسورث, كلیفورد ادموند, تاریخ غزنویان, 2 ج, ترجمه حسن انوشه, چاپ دوم (تهران, امیركبیر, 1362ش) ج 1.
ـ بلاذرى, احمدبن یحیى, فتوح البلدان, تصحیح رضوان محمد رضوان (بیروت, دارالكتب العلمیه, 1398ه").
ـ پیگولوسكایا, ن. اعراب حدود مرزهاى روم شرقى و ایران, ترجمه عنایت اله رضا, چاپ اول (تهران, موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى, 1372ش).
ـ تقى زاده, حسن, از پرویز تا چنگیز, چاپ اول (تهران, فروغى, 1349ش).
ـ التهایم, فرانتس, كمك هاى اقتصادى در دوران باستان, ترجمه امیرهوشنگ امینى, چاپ اول (تهران انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى, 1369ش).
ـ بویل, جى. آ, (گردآوردنده), تاریخ ایران كمبریج, ترجمه حسن انوشه, چاپ اول (تهران, امیركبیر, 1368ش), (جلد سوم ـ قسمت اول) از سلوكیان تا فروپاشى دولت ساسانى.
ـ حصورى, على, آخرین شاه, چاپ اول (تهران, مولف, 1371ش).
ـ دینورى, ابى حنیفه, الاخبار الطوال, تصحیح فلادیمیر جرجاس, الطبعه الاولى (لیدن, بریل, 1888م).
ـ زرین كوب, عبدالحسین, تاریخ ایران بعد از اسلام, چاپ سوم (تهران, امیركبیر, 1362ش).
ـ سرتوماس, آرنولد, تاریخ گسترش اسلام, ترجمه ابوالفضل عزتى (تهران, دانشگاه تهران, 1358ش).
ـ الشهرستانى, ابوالفتح محمدبن عبدالكریم, الملل و النحل, 3 ج, تصحیح شیخ احمد فهمى محمد (بیروت, دارالسرور, 1367ه") ج 2.
ـ طبرى, محمدبن جریر, تاریخ الامم و الملوك (تاریخ الطبرى), 6 ج (بیروت, عزالدین, 1407ه") ج 1.
ـ فراى, ریچارد, عصر زرین فرهنگ ایران, ترجمه مسعود رجب نیا, چاپ دوم (تهران, سروش, 1363ش).
ـ ــ , میراث باستانى ایران, ترجمه مسعود رجب نیا, چاپ سوم (تهران, علمى و فرهنگى, 1368ش).
ـ قمى, حسن بن محمد, تاریخ قم, ترجمه حسن بن على قمى, تصحیح سیدجلال الدین طهرانى, چاپ دوم (تهران, طوس, 1361ش).
ـ كریستین سن, آرتور, ایران در زمان ساسانیان, ترجمه رشید یاسمى, چاپ پنجم (تهران, امیركبیر, 1367ش).
ـ ـ , وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهى ساسانیان, ترجمه و تحریر مجتبى مینوى (تهران, نشریات كمسیون معارف, 1314ش).
ـ لمبتون, ا.ك.س, مالك و زارع در ایران, ترجمه منوچهر امیرى, چاپ سوم (تهران, علمى و فرهنگى, 1362ش).
ـ مسعودى, ابى الحسن, مروج الذهب و معادن الجوهر, تصحیح مفید محمد قمیعه (بیروت, دارالكتب العلمیه, 1406ه" ) ج 1.
ـ ن. پیگولوسكایا, شهرهاى ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان, ترجمه عنایت اله رضا, چاپ اول (تهران, علمى و فرهنگى, 1376ش).
ـ نرشخى, ابوبكر, تاریخ بخارا, ترجمه ابونصر احمدبن محمد, تصحیح مدرسى رضوى, چاپ دوم (تهران, توس, 1363ش).
ـ نولدكه, تئودور, تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان, ترجمه عباس زریاب, چاپ اول (تهران, انتشارات انجمن آثار ملى, 1358ش).